Polska Ludowa, t. VII, 1968 Ż O Ł N IE R Z Y P O L S K IC H ZE S Z W A JC A R II

Transkrypt

1 Polska Ludowa, t. VII, 1968 BRONISŁAW PASIERB R E P A T R IA C J A Ż O Ł N IE R Z Y P O L S K IC H ZE S Z W A JC A R II D z ie je p o lsk ie j e m ig ra c ji w o js k o w e j n a zach o d zie z czasów o s ta tn ie j w o jn y s ą ja k d o ty c h c z a s te m a te m n ie m a l n ie tk n ię ty m 1. S z w a jc a ria, tr a d y c y jn ie c ie sz ą c a się z a słu ż o n ą o p in ią b e z p ie c z n e g o s c h ro n ie n ia dla e m ig ra n tó w, n ig d y n ie m ia ła ich ta k w ie lu i ta k ró ż n y c h n a ro d o w o śc i, ja k w la ta c h o s ta tn ie j w o j n y 2. D a w n a p o lo n ia s z w a jc a r s k a n ie b y ła z b y t lic z n a i d o p iero d ru g a w o jn a ś w ia to w a w p o w a ż n y m s to p n iu ją z a siliła. B y li to g łó w n ie u c ie k in ie rz y z o k u p o w a n e j F r a n c ji a lb o z n ie m ie c k ie j n ie w o li. O d rę b n ą g ru p ę sta n o w ili ż o łn ie rz e 2. D y w iz ji S trz e lc ó w P ie sz y c h, k tó rz y po k ró tk ic h w a lk a c h n a te re n ie F r a n c ji z o s ta li w c z e rw c u 1940 r. in te r n o w a n i w S z w a j c a r ii 3. P ię c io le tn i o k re s in te r n o w a n ia ż o łn ie rz y 2. D S P sa m w so b ie m o że s ta n o w ić te m a t o d rę b n y c h s t u d i ó w 4. Z p ro b le m ó w c z a su in te rn o w a n ia n ie z w y k le i n te r e s u ją c a je s t e w o lu c ja p o g lą d ó w p o lity c z n y c h te j części żołn ierzy, k tó rz y o p o w ie d z ie li się z a re w o lu c y jn y m i p rz e o b ra ż e n ia m i w k r a ju i zdec y d o w a li się n a p o w ró t. P r z y k ła d e m m o że b y ć p o s ta w a d o w ó d c y 2. D S P gen. b ry g. B ro n is ła w a P r u g a r - 1 P o r. B. G a rliń s k i, 2. Dywizja Strzelców Pieszych, zarys organizacji. W o js k o w y P r z e g lą d H is to r y c z n y 1958, n r 1, s. 100; Nasza droga. Dzieje 2-ej Dywizji Strzelców Pieszych, Francja Szwajcaria L o n d y n 1960, ss. 496; Dokumenty do dziejów polskich dem o kratycznych formacji wojskowych we Francji P o ls k a L u d o w a. M a te r ia ły i S tu d ia 1966, t. V. S P r z e w id u ją c y S z w a jc a rz y m ie li z o rg a n iz o w a n ą k o m ó rk ę do s p ra w in te r n o w a n ia tz w. S e rv ic e d I n te r n e m e n t p r z y c e n t r a ln y c h w ła d z a c h w o js k o w y c h ju ż w 1939 r., t j. z c h w ilą z a r z ą d z e n ia w ła s n e j m obilizacji. Jednak ż a d n e p rz e w id y w a n ia n ie s ię g a ły t a k d a le k o, b y w c z e rw c u 1940 r. s p r o s ta ć z a d a n iu p r z y ję c ia n a sw ó j te r e n je d n e g o fra n c u s k ie g o k o r p u s u, c a łe j p o ls k ie j d y w iz ji, p u łk u S p a h is ó w, a n g ie ls k ie j k o m p a n ii, z b ie g ły c h je ń c ó w z n ie w o li n ie m ie c k ie j o ra z s z e re g u in n y c h ż o łn ie rz y.... Nasza droga, s. 22; p o r. P o d P r ą d z 1.X N a f r o n t d y w iz ja w y s z ła w s k ła d z ie o só b, w ty m 545 o fic e ró w, 2373 p o d o fic e ró w i s z e re g o w c ó w. W ta k im s k ła d z ie d y w iz ja z ło ż y ła b ro ń w S z w a jc a rii. G a r liń s k i, o p. c it., s. 22; p o r. a r ty k u ły z D z ie n n ik a Z a c h o d n ie g o z 8. V I i Z y c ie W a rsz a w y z 3. X II N ie o c e n io n y m a te r ia ł d la b a d a ń e m ig r a c ji s z w a jc a r s k ie j z a w ie ra p ra s a. O f ic ja ln y m o r g a n e m ż o łn ie rz y in te r n o w a n y c h b y ł G o n ie c O b o z o w y, u k a z u ją c y się z p ó łro c z n ą p r z e r w ą o d 1. IX d o 11. V I O d s ty c z n ia 1945 r. z aczął w y c h o d zić G ło s N a u c z y c ie ls k i, re d a g o w a n y p rz e z d r a R. P r z e z w a ń s k ie g o, r e p r e z e n tu ją c y d o ść lic z n ą g r u p ę p o s tę p o w e g o n a u c z y c ie ls tw a p o ls k ie g o. O d 1945 r. tz w. Z je d n o c z e n ie D e m o k ra ty c z n e P o la k ó w w S z w a jc a r ii w y d a w a ło P o ls k ę L u d o w ą. O b ó z u n iw e r s y te c k i w W in te rth u r re d a g o w a ł O g n iw o, ja k o o r g a n P o ls k ie g o S to w a rz y s z e n ia D e m o k ra ty c z n e g o. P is m o w y c h o d z iło o d w rz e ś n ia 1945 r. R ó w n ie ż w e w rz e ś n iu u k a z a ł s ię p ie rw s z y n u m e r p ism a lu d o w e g o sp o d z n a k u W ito s a i M ik o ła jc z y k a W ie ś. N a to m ia s t w p a ź d z ie r n ik u 1945 r. s e k c ja P P R w S z w a jc a r ii z a c zęła w y d a w a ć s w o je p is m o Ś w ia t P r a c y. Z p ism re p re z e n tu ją c y c h tz w. k i e r u n e k n i e p o d le g ło ś c io w y p ó ź n ie js z e j e m ig r a c ji w y m ie n ić m o ż n a P o d P r ą d, w y c h o d z ą c e o d 15. I I I re d a g o w a n e p rz e z M ie c z y s ła w a S a n g o w ic z a. 14*

2 212 B ronisław Pasierb K e t l i n g a 5. N a p o d s ta w ie d o s tę p n y c h m a te ria łó w m o żn a s tw ie rd z ić, że czas p o b y tu w S z w a jc a rii P r u g a r - K e tlin g w y z y s k a ł do sa m o d z ie ln y c h p rz e m y ś le ń i re w iz ji sw o ic h p o g lą d ó w, k tó r e w 1945 r. p o z w o liły m u p o d ją ć n ie ła tw ą d e c y z ję p o w ro tu do k r a ju. J e j p ie rw s z e s y m p to m y m o ż n a z a o b s e rw o w a ć ju ż n a p o c z ą tk u 1945 r.6, a w k w ie tn iu, w c z a sie p o b y tu w S z w a jc a r ii S te f a n a J ę d r y c h o w s k ie g o g en. P r u g a r - K e tlin g p rz e p ro w a d z ił z n im, j a k się w y d a je, w te j s p r a w ie r o z m o w y 7. W ty m c z a sie w ła d z e c y w iln e i w o js k o w e r z ą d u lo n d y ń sk ie g o c z y n iły s ta r a n ia o p r z e r z u c e n ie in te rn o w a n y c h ż o łn ie rz y p rz e z z ie lo n ą g r a n ic ę n a te r e n F r a n c j i 8. W te j s y t u a c ji P r u g a r - K e tlin g z d e c y d o w a ł się n a r o z w ią z a n ie d y w iz ji, p o z o s ta w ia ją c m o ż liw o ść w y b o ru s a m y m ż o łn ie rz o m 9. R ó w n o c z e śn ie u siln ie z a b ie g a ł o r e p a tr ia c ję do P o ls k i ja k n a jw ię k s z e j c z ę śc i z a ró w n o ż o łn ie rz y, ja k i c y w iló w. P r z y g o to w a n ia c z y n iły z je d n e j s tr o n y w ła d z e s z w a jc a r s k ie, Z w ią z k o w y K o m ite t I n t e r n o w a n i a 10, ja k te ż lu d z ie s k u p ie n i w o k ó ł d o w ó d c y d y w iz ji. W s tę p n a n a r a d a, p o św ię c o n a ty m sp ra w o m, o d b y ła się się w lip c u 1945 r.11 W c ią g u lip c a i s ie r p n ia n a ła m a c h p r a s y p o lsk ie j w S z w a jc a rii t r w a ła o s tr a k a m p a n ia p r o p a g a n d o w a p ro w a d z o n a p rz e z z w o le n n ik ó w, a p rz e d e w s z y s tk im p rz e z p rz e c iw n ik ó w r e p a t r i a c j i 12. W je j re z u lta c ie, n a p o d s ta w ie n ie p e łn y c h d a n y c h, k o lp o rto w a n y c h p rz e z p rz e c iw n ik ó w p o w ro tu do k r a ju, za r e p a t r ia c ją o p o w ie d z ie ć się m ia ło ty lk o 25% ż o łn ie r z y 13. W lip c u 1945 r. n o w o m ia n o w a n y w B e rn ie c h a rg e d a f fa ir e s d r R. P rz e z w a ń s k i z a p o w ie d z ia ł p o c z ą te k r e p a t r ia c ji ju ż n a p o ło w ę s ie r p n ia 1945 r. 14. J e d n a k ż e n ie p r z e w id z ia n e o k o lic z n o śc i n ie p o z w o liły z a c z ą ć je j w ty m te rm in ie. P o z a in d y w id u a ln y m i w y j a z d a m i 15 n ie p r z y b r a ła je szc z e sz e rs z y c h ro z m ia ró w. T e n f a k t 5 B ro n is ła w P r u g a r - K e t lin g ( ) u c z e s tn ik k a m p a n ii w rz e ś n io w e j. O d 1945 r. w W o js k u P o ls k im. 6 Nasza droga, s. 429; Goniec obozow y na rozdrożach. P o d P r ą d z 1. IV. 1945; O czym zapominają redaktorzy Gońca Obozowego. Ib id e m, 15. IV P. Basseches znowu zabiera glos w sprawach polskich. P o d P r ą d z 10. V. 1945, s W ro z k a z ie N a c z e ln e g o W o d za g e n. W. A n d e rs a m. in. c z y ta m y : O czy w s z y s tk ic h P o la k ó w z w r a c a ją s ię k u n a m. W ie rz ą o n i, że b ę d z ie m y k o n ty n u o w a ć n a s z c ię ż k i ż o łn ie rs k i m a r s z z g o d n ie z p rz y s ię g ą p o d r o z k a z a m i P r e z y d e n ta P a ń s tw a i p ra w o w ite g o r z ą d u. Rozkaz Naczelnego Wodza. P o d P r ą d z 15. I I I. 1945; Nasza droga, s R o zk a z o p u b lik o w a n y z o s ta ł w G o ń c u O b o z o w y m z 21. V P o r. n a p a s tliw y a r t y k u ł w y m ie rz o n y p rz e c iw k o d e c y z ji g e n. P r u g a r - K e t lin g a p t. Koniec Wielkiego Księstwa Szwajcarskiego. P o d P r ą d z 10. V I o ra z a r t y k u ł p t. Byle dochować wierności, w k tó r y m c z y ta m y : W c h w ili, g d y p is z e m y t e s ło w a, D o w ó d c a 2 D y w iz ji S tr z e lc ó w P ie s z y c h G e n e r a ł B ry g a d y B ro n is ła w P r u g a r - K e t lin g w ła s n ą s w o ją d e c y z ją p r z e s ta ł b y ć d o w ó d c ą d y w iz ji i g e n e r a łe m A rm ii P o ls k ie j. E. P r u g a r - K e tlin g b o w ie m n ie u s łu c h a ł r o z k a z u N a c z e ln e g o W o d za, z re z y g n o w a ł z w a lk i i u z n a ł n ie le g a ln y r z ą d w a r s z a w s k i. P o d P r ą d z 10. V II. 1945, s Deklaracja w sprawie powrotu. P o d P r ą d z 10. V II. 1945, s Jeszcze jedno fałszerstwo... Ib id e m. 12 D z ia ła ln o ś ć p r o p a g a n d o w ą ro z w in ę ło s z c z e g ó ln ie p ism o P o d P r ą d. T o g r a b a r z e p o ls k ie j n ie p o d le g ło ś c i c z y ta m y w je d n y m z a r ty k u łó w d e z e r t e r z y z o b lę ż o n e j t w i e r d z y. P o d li, z n ik c z e m n ia li n ę d z n ic y, co c z o łg a ć si ę b ę d ą p rz e d b o ls z e w ic k im k o m is a rz e m, w y k o n y w a ć w ie r n ie je g o u k a z y i p o m a g a ć s k w a p liw ie (w c ią ż z p e łn y m i p ię k n y c h słó w u s ta m i) z a c is k a ć o b ro ż ę n a n ie u ja r z m io n y m n ig d y n a r o d z ie w ła s n y m. Z ty m i k a n d y d a t a m i n a q u is lin g ó w n ie łą c z y n a s n ic p ró c z u c z u c ia w z g a r d y i o b r z y d z e n ia. Psychologia powrotu. P o d P r ą d z 25. V II. 1945, s. 5. D o d a ć d o te g o n a le ż y f a n ta s ty c z n e w p r o s t w ia d o m o ś c i z k r a j u o o b o z a c h k o n c e n t r a c y jn y c h, ła p a n k a c h i r o z s tr z e liw a n ia c h P o la k ó w p rz e z k o m u n is tó w. 13 Plebiscyt w obozach. P o d P r ą d z 25. V II. 1945, s Ankieta władz szwajcarskich. P o d P r ą d z 3. V III. 1945, s J e d n y m z p ie rw s z y c h, k t ó r y o p u ś c ił S z w a jc a rię b y ł p r o f. A d a m V e tu la n i. Prof. Vetulano Abeundo. P o d P r ą d z 1. IX. 1945, s. 12; p o r. a r t y k u ł y A. V e tu la n ie g o w D z ie n n ik u Z a c h o d n im z 7. X. i 25. X

3 Repatriacja żołnierzy polskich ze Szw ajcarii 213 z o s ta ł z rę c z n ie w y k o r z y s ta n y p rz e z z a g o rz a ły c h w rogów a k c ji r e p a tr ia c y jn e j. P ism o P o d P r ą d p rz e s trz e g a ło w sz y stk ic h P o la k ó w p rz e d n ie u c z c iw ą g rą a g e n tó w B ie r u ta, k tó rz y s p ra w ę r e p a tr ia c ji t r a k t u j ą ja k o d e c y d u ją c y a r g u m e n t p o lity c z n y, z ro z u m ia łą c h ęć p o w ro tu do o jc z y z n y w y z y s k u ją d la p o z y s k a n ia z w o le n n i k ó w, b ez ż a d n y c h s k r u p u łó w r z u c a ją o b ie tn ic e n ie m y ś lą c p o w a ż n ie o ic h d o trz y m a n iu 18. W ta k ic h w a r u n k a c h, w e w rz e ś n iu 1945 r., P r u g a r - K e tlin g z d e c y d o w a ł się n a p o d ró ż do P o ls k i, b y n a m ie js c u o m ó w ić r e p a tr ia c ję sw o ic h ż o łn ie rz y i z a w rz e ć w te j s p r a w ie o d p o w ie d n ie u m o w y z w ła d z a m i w k r a ju. W y n ik i sw e j p o d ró ż y p r z e d s ta w ił n a z e b ra n iu ż o łn ie rz y w M e ile n 21 w rz e ś n ia 1945 r.t7 W z a m ia ra c h d o w ó d c y 2. D S P le ż a ło stw o rz e n ie w z o ro w e g o o śro d k a o sa d n ic z e g o n a D o ln y m Ś lą s k u w re jo n ie K ło d z k a 18. N a z e b ra n iu u c h w a lo n o re z o lu c ję, w k tó r e j c z y ta m y m. in.: Z e b ra n i w M e ile n w d n iu 21 w r z e ś n ia 1945 z in ic ja ty w y D o w ó d c y D y w iz ji ż o łn ie rz e 2. D y w iz ji S trz e lc ó w P ie sz y c h p o c h o d z ą c y z w s z y s tk ic h u g r u p o w a ń in te r n o w a n ia w S z w a jc a rii, o ż y w ie n i m y ś lą p o w ro tu do k r a ju, d o c e n ia ją c b e z w z g lę d u n a ró ż n ic ę z a p a tr y w a ń p o lity c z n y c h k o n ie c z n o ść s k ie ro w a n ia g łó w n e g o w y s iłk u n a g o sp o d a rc z ą o d b u d o w ę k r a ju, p o s ta n a w ia ją : 1. W szcząć n a te r e n ie S z w a jc a r ii a k c ję p rz y g o to w a w c z ą w c elu s tw o rz e n ia w z o ro w e g o o ś ro d k a o s a d n ic z e g o P o la k ó w w o js k o w y c h i c y w iln y c h n a o d z y s k a n y c h p rz e z P o ls k ę Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h ; 2. P o w o ła ć w ty m c e lu T y m c z a so w ą K o m isję O s a d n ic z ą 2. D y w iz ji S trz e lc ó w P ie sz y c h w s k ła d z ie 5 c z ło n k ó w i 2 z a s tę p c ó w ; 3. P o w ie rz y ć te j k o m is ji o p ra c o w a n ie p la n u i fo rm o r g a n iz a c y jn y c h 19. W y ło n io n a p rz e z z e b ra n y c h z M e ile n T y m c z a so w a K o m is ja O s a d n ic z a p r z y s tą p iła od r a z u do p ra c y. P rz y g o to w y w a n o e w id e n c ję z g ła sz a ją c y c h się do w y ja z d u, o p ra c o w a n o k o m u n ik a t in f o r m a c y jn y i w z ó r d e k la r a c ji, z b ie ra n o in f o r m a c je i in n e m a te r ia ły d o ty c z ą c e te re n ó w o s a d n ic tw a. U siło w a n o n a w ią z a ć k o n ta k t z w ła d z a m i a d m in is tr a c y jn y m i w K ł o d z k u 20. O rg a n iz o w a n o z e b ra n ia in f o r m a c y jn e w p o sz c z e g ó ln y c h o b o z ac h, n a k tó ry c h m. in. w y b ie ra n o p rz y s z łe w ła d z e sa m o rz ą d o w e. W ie le tru d n o ś c i n a s tr ę c z a ła o rg a n iz a c ja z e b ra ń w o b o zach c y w iln y c h u c h o d źców, g d y ż z e z w o le n ie n a ich o d w ie d z a n ie u z y sk a n o d o p ie ro w lis to p a d z ie 1945 r.21 P o m ie s ią c u d z ia ła ln o śc i T K O z e b ra ła 486 d e k la r a c ji n a w y ja z d, 191 osó b b y ło c zaso w o n ie z d e c y d o w a n y c h, a 47 u tr z y m y w a ło s ta ły k o n ta k t z K o m is ją 22. W lis to p a d z ie p r a c e o rg a n iz a c y jn e w e sz ły w fa z ę k o ń c o w ą. 13 lis to p a d a 1945 do K ło d z k a w y je c h a ła p ię c io o so b o w a c z o łó w k a o sa d n ic z a z z a d a n ie m u z y s k a n ia fo rm a ln e g o p r z y d z ia łu te r e n u n a o sa d n ic tw o i p o c z y n ie n ia o sta te c z n y c h p r z y g o to w a ń n a p rz y ję c ie p ie rw s z y c h tr a n s p o r tó w 23. W p ie rw s z y c h d n ia c h lis to p a d a p r z y je c h a ła do S z w a jc a r ii P o ls k a M is ja R e p a tr ia c y jn a, a 14 lis to p a d a z a w a r to ju ż 16 Ostrzegamy. P o d P r ą d z 20. V III. 1945, s P r z y p u b lik a c ji k o r z y s ta n o z d o k u m e n tu z n a jd u ją c e g o s ię w A rc h iw u m K W P Z P R w e W ro c ła w iu ( d a le j: A K W r.), w z e s p o le K P P P R w K ło d z k u, s y g n. 9/V/16, ss. 12. I d e n ty c z n y e g z e m p la rz p r z e c h o w y w a n y j e s t w A rc h iw u m P a ń s tw o w y m m. W ro c ła w ia i w o j. w ro c ła w s k ie g o w z e s p o le P U R, s y g n K o m u n ik a t n r 1 T y m c z a s o w e j K o m is ji O s a d n ic z e j w M e ile n ( d a le j: T K O ) z 28. IX A K W r. s y g n. K P P P R K ło d z k o 9/V/16, b p.; R e f e r a t B. G a rliń s k ie g o p t. Osadnictwo na Dolnym Śląsku, ss P r o m e m o ria T K O z 8. X I A rc h iw u m P a ń s tw o w e m. W ro c ła w ia i w o j. w r o c ła w s k ie g o, P a ń s tw o w y U rz ą d R e p a tr ia c y jn y, s y g n. 626 (d a le j: A P W r P U R ). 20 K o m u n ik a t n r 1 T K O z 28. IX A K W r., K P P P R K ło d z k o, 9/V/ Ib id e m. K o m u n ik a t n r 3 T K O z 7. X I P r o m e m o r ia T K O z 8. X I A P W r P U R, 626, b p. 23 K o m u n ik a t n r 4 T K O z 26. X I A K W r., K P P P R K ło d z k o, 9/V/16.

4 214 Bronisław Pasierb u m o w ę p o ls k o -s z w a jc a rs k ą lis to p a d a p ie rw s z y t r a n s p o r t r e p a tr ia n tó w z S t. M a rg re th e m, lic z ą c y o k o ło 750 osób w y je c h a ł do k r a ju. P o tr z e c h d n ia c h p o d ró ż y o sa d n ic y p rz y b y li n a s ta c ję g r a n ic z n ą w D z ie d z ic a c h 25. W lis to p a d z ie z a p la n o w a n o d a lsze tr a n s p o r ty. 13 g r u d n ia 1945 z a k o ń c z y ła s w o ją d z ia ła ln o ś ć T K O w M e ile n 26. U tw o rz e n ie w z o ro w e g o o ś ro d k a o sa d n ic z e g o w re jo n ie K ło d z k a n ie p o w io d ło się. Z p rz e w id y w a n y c h 8 ty s. e m ig r a n tó w w p o w ie c ie k ło d z k im o sie d liło się n ie w ię c e j j a k 100 osób, K ło d z k o b y ło b o w ie m p o w ia te m p r z e lu d n io n y m i n ie m o g ło p r z y ją ć t a k ie j lic z b y o sa d n ik ó w 27. N ie w n ik a ją c w sz czegóły n ie p o w o d z e n ia te j a k c ji, m o ż n a s tw ie rd z ić, że b y ło on o sp o w o d o w a n e g łó w n ie n ie u d o ln o ś c ią P a ń s tw o w e g o U rz ę d u R e p a tria c y jn e g o, a ta k ż e n ie d o c e n ie n ie m a s p e k tó w p o lity c z n y c h in ic ja ty w y g en. P r u g a r - K e tlin g a. * P u b lik o w a n y d o k u m e n t m o że s ta n o w ić c e n n e u z u p e łn ie n ie d la b a d a c z y z a jm u ją c y c h się r e p a tr ia c ją P o la k ó w z z ac h o d u. O p in ie i s ą d y a u to r a choć n ie ze w s z y s tk im i sp o s trz e ż e n ia m i m o ż n a się d z iś z g o d zić c e c h u je tr a f n o ś ć i rz e c z o w o ść, tro s k a o p o d ję c ie p r a c y n a d o d b u d o w ą zn iszczo n e g o k r a ju. P rz y g o to w u ją c d o k u m e n t do p u b lik a c ji p o p r a w k i o g ra n ic z o n o je d y n ie do b łę d ó w m a szy n o w y c h. 24 G łó w n y p u n k t u m o w y p r z e w id y w a ł r e p a t r i a c j ę d o P o ls k i o só b c y w iln y c h i w o js k o w y c h p o c ią g ie m s z w a jc a r s k im, k u r s u ją c y m w a h a d ło w o m ię d z y S z w a jc a r ią a K a to w ic a m i. T r a n s p o r to m m ia ł to w a rz y s z y ć p e r s o n e l o c h r o n n y le k a r s k i i te c h n ic z n y s z w a jc a r s k i. R e p a t r i a n c i m ie li o trz y m a ć d z ie s ię c io d n io w e z a o p a tr z e n ie ż y w n o ś c io w e. P o r. Polacy wracają do Kraju ze Szwajcarii. Wyjazd dalszych misji repatriacyjnych. D z ie n n ik Z a c h o d n i z 25. X Ib id e m. 26 K o m u n ik a t n r 5 T K O z 10. X II A K W r, K P P P R K ło d z k o 9/V/ P is m o M ZO d la d e le g a c ji 2. D S P z 2. I o ra z p is m o Z a s tę p c y N a c z e ln ik a O k r ę g o w e g o O d d z iału P U R w K ło d z k u z 19. I A P W r., P U R, s y g n. 626, b p.

5 P R Z E M Ó W IE N IE W Y G Ł O S Z O N E W D N IU 21 W R Z E Ś N IA 1945 N A Z E B R A N IU Z W O Ł A N Y M W M E IL E N W S P R A W IE R E P A T R IA C J I I O S A D N IC T W A 2 D S P Ż o łn ie rz e i O b y w atele. Z e b ra łe m W as d z isia j z w s z y s tk ic h n ie m a l obozów w o js k o w y c h i n ie k tó r y c h c y w iln y c h. C h cę się z w a m i p o d z ie lić w ra ż e n ia m i z m eg o p o b y tu w P o lsc e. C h c ę W am p o d a ć b e z p o ś re d n io w y n ik i p o ro z u m ie n ia z m ia ro d a jn y m i c z y n n ik a m i w W a r sz a w ie. W iem, że k a ż d y z W as, ja k i ja, m y śli o p o w ro c ie d o k r a ju. D la te g o te ż n a sz a r e p a tr ia c ja, o b ecn e w a ru n k i b y tu w k ra ju, m o żliw o śc i z d o b y c ia w P o lsc e o d p o w ie d n ic h w a r s z ta tó w p ra c y, są te m a ta m i d la n a s w s z y s tk ic h g o d n y m i w s p ó ln e j r o z w a g i i d y sk u s ji. W P o lsc e sp ę d z iłe m 12 dni. S ta r a łe m się ja k n a jw ię c e j z a o b s e rw o w a ć, r o z m a w ia łe m z p rz e d s ta w ic ie la m i r z ą d u, p a r tii p o lity c zn y c h, z p r z y ja c ió łm i, lu d e m m ie js k im i w ie js k im. P o ty m, co s ły sz a łe m i n a w ła sn e o czy w id z ia łe m, je d n o s tw ie rd z ić m u szę z p e w n o śc ią : P o lsk a is tn ie je ja k o p a ń s tw o w o ln e i n ie p o d le g łe. P o ls k a ż y je i w a lc z y z tru d n o ś c ia m i d o tą d w h isto rii n ie s p o ty k a n y m i. N a ró d, p o 6 -le tn ie j w a lc e z w ro g ie m, w y sze d ł z p o d ziem i, śc iąg a ze w s z y s tk ic h s tr o n ś w ia ta, je d n o c z y się w w sp ó ln y m w y s iłk u o d b u d o w y d u c h o w ej i g o sp o d a rc z e j p a ń s tw a. K r a j c z e k a n a n a s i p rz y jm ie n a s z o tw a r ty m sercem. J a k je s t w P o lsc e? N a tu ra ln ie n ie je s t jeszcze ta k d o b rz e, ja k b y so b ie ż y czy li lu d z ie s to ją c y dziś u s te ru w ła d z y i do czego tę s k n i z n ę k a n y w o jn ą N a ró d, a le z c a łą sta n o w c z o śc ią p o d k re ślić m u sz ę, że n ie je s t te ż t a k źle, j a k to c e lo w o p rz e d s ta w ia p ro p a g a n d a n ie k tó ry c h k ó ł e m ig ra c y jn y c h. D w a z a s a d n ic z e c z y n n ik i s k ła d a ją się n a o b ra z P o lsk i d z is ie jsz e j: ogrom zniszczeń m a te r ia ln y c h i d u c h o w y c h i g łę b o k ie p rz e m ia n y ż y cia z b io ro w eg o, k tó re d o k o n u ją się w e w s z y s tk ic h d z ie d z in a c h. T e d w a c zy n n ik i, ja k b y p a s y w a i a k ty w a N a ro d u n a d a j ą p ię tn o, d y k t u ją tę tn o o b ecn ego ż y cia w K ra ju. P rz e m ia n y m a ją ź ró d ło w p o w s z e c h n y m n ie z a d o w o le n iu z d a w n e g o sy ste m u rz ą d z e n ia. N a sk u te k o g ó ln ej d e m o r a liz a c ji p o w o je n n e j i n ie s ły c h a n ie ciężk ich w a r u n k ó w b y to w a n ia, m u sz ą o n e z k o n ie c z n o ś c i p r z y b ie ra ć fo rm y czasem zb y t o s tre czasem zbyt k o m p ro m is o w e. O p ó ź n ia to rz ec z p r o s ta n o rm a liz a c ję sto su n k ó w, a p rz e d e w szy stk ic h z a p e w n ie n ie b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o. P ro c e su teg o n ie u ła tw ia p o b y t w o jsk s o w ie c k ic h. Z m n ie js z y ły o n e w p ra w d z ie z n a c z n ie sw ó j p ie r w o tn y k o n ty n g e n t i z a s a d n ic z o n ie m ie s z a ją się w w e w n ę tr z n e s p ra w y p o lsk ie, a le ju ż p rz ez sa m f a k t sw e j o b e c n o ści n ie k ie d y c ią żą n a sa m o p o c z u c iu lu d n o ści. W e w s z y s tk ic h d z ie d z in a c h b r a k w y k w a lifik o w a n y c h p r a c o w n ik ó w. N ie m a ła część sp o łe c z e ń s tw a, u k ry w a ją c się p rz e z la t k ilk a w la s a c h i w a lc z ą c z w ro g ie m w s z e lk im i d o stę p n y m i śro d k a m i, s p ie rw o tn ia ła zu p ełn ie i n ie p o tr a f i o d ró ż n ić rz e c z y g o d z iw y c h od n ie g o d z iw y c h d o b ry c h od złych. S tw a r z a to c h a o s w m o ra ln o ś c i p u b lic z n e j i o so b iste j. O lb rz y m ie z n iszczen ia d o m ó w m ie s z k a ln y c h, sz k ó ł, b u d y n k ó w u ż y te c z n o śc i p u b lic z n e j, d ró g, k o lei, sło w em c a łe g o m ie n ia p a ń s tw o w ego i p ry w a tn e g o oto w a r u n k i p r a c y R z ąd u Je d n o śc i N a ro d o w e j i lu d z i d o b re j w o li. T e d o tk liw e i w p ro s t p o d sta w o w e tru d n o śc i tr z e b a p o k o n y w a ć co d z ie ń, a n a ła m a n ie ich m u si b y ć p rz y g o to w a n y k a ż d y z n as p o w r a c a ją c y c h do K r a ju. T rz e b a b ę d z ie sz e re g u la t p ra c y, p r a c y o fia rn e j i rz e te ln e j, ż e b y te s tr a s z n e ś la d y w o jn y i je j n a s tę p s tw z atrze ć, ż eb y o czy ścić a tm o sfe rę m o r a ln ą, s tw o rz y ć w a r u n k i m a te ria ln e ro z w o ju n o w ego p a ń stw a. D la u z m y s ło w ie n ia teg o, co z a s ta łe m w P olsce, o p o w ie m W a m n ieco s z c z e

6 216 Repatriacja żołnierzy polskich ze Szw ajcarii g ó łó w : p rz e d e w s z y s tk im s to lic a W a rsz a w a. W ie m y w szy scy o je j tra g ic z n y m lo sie, o s tr a s z liw y m z n iszczen iu. B y łe m p rz y g o to w a n y n a n a jg o rs z e. T o, co z a s ta łem, je s t ta k w s tr z ą s a ją c e, t a k p e łn e g ro z y i n ie s a m o w ity c h k o n tr a s tó w, że sło w e m o p isa ć się n ie d a. W a rs z a w ę o b e c n ą m o ż n a p rz e ż y ć o so b iście w y o b ra z ić je j so b ie p r a w ie n ie p o d o b n a. U lic e o czy szczo n o ju ż p r a w ie z u p e łn ie z g ru z u. G ru z w s y p a n o do w n ę tr z z n iszczo n y c h d o m ó w. C h o d z iłe m po m ie śc ie z tr u d e m o rie n tu ją c się w jeg o d a w n y m p la n ie. N a tle w y p a lo n y c h, z r u jn o w a n y c h r e s z te k d o m ó w d z i w a c z n ie w p r o s t b iją w oczy w y s ta w y s k le p o w e p rz e p e łn io n e a r ty k u ła m i sp o ży w czym i, n ie m a l b o g a ts z e n iż w S z w a jc a r ii. O b ra z u d o p e łn ia ją k o lo ro w e k w ia c ia rn ie, r o jn e k a w ia r n ie i c u k ie rn ie. M ię d zy w y s ta w a m i, n a ś c ia n ie s p a lo n e g o d o m u d u ż y c z a rn y k rz y ż i n a p is : W ty m m ie js c u, d n ia te g o i te g o z o sta ło r o z s trz e la n y c h ty lu a ty lu P o la k ó w. C ześć ich p a m ię c i. R d z a w e ś la d y k u l e g z e k u c y jn y c h w id o c z n e d o ty c h c z a s. O g ro m n y ru c h p rz e c h o d n ió w. D użo k o b ie t w m u n d u r a c h. L u d z ie w y g lą d a ją n a ogół d o b rz e. U b ra n ia, a z w ła szcza b u ty, m o cn o s f a ty g o w a n e. W sz ęd z ie d u żo d z ieci. M a ły c h ło p a k b e z n o g i, o k u li, z p a p ie ro s e m w z ę b a c h s p r z e d a je g a z e ty. D ru g i b e z r ę k i h a n d lu je p a p ie ro s a m i. M ło d z i in w a lid z i w o je n n i b ła z n u ją w n a jle p s z e ze z d ro w y m i. I ta k w o b ra z ie c a łe j W a rs z a w y w s p o m n ie n ia o k ru tn y c h p rz e ż y ć p o k ry w a u śm ie c h m ło d e j n a d z ie i. In te n s y w n e ż y cie u lic y w a rs z a w s k ie j n a tle c m e n ta r z y ta k a b s o r b u je u w a g ę, że z p o c z ą tk u n ie z a u w a ż a się ż a d n y c h p r a c o d b u d o w y. O d b u d o w a ta id zie ja k b y d w o m a to ra m i. P rz e d e w s z y s tk im s a m i m ie s z k a ń c y b e z u s ta n k u k le c ą, n a p r a w ia ją k a ż d ą m o ż liw ą do z a m ie s z k a n ia re s z tę d o m ó w, g łó w n ie p iw n ic e i p a r te ry. P r a w ie w ie rz y ć się n ie ch ce, że o b e c n ie m ie s z k a w W a rs z a w ie p ó ł m ilio n a lu d zi. W ię k sz o ść m ie śc i się n a m a ło sto s u n k o w o z n iszc zo n e j P r a d z e i n a p e r y fe r ia c h, w w a r u n k a c h n ie r a z w ię c e j n iż p ry m ity w n y c h, p rz y b r a k u s p rz ę tó w, p o śc ie li itp. O d b u d o w a r z ą d o w a d o ty c z y w p ie rw s z y m rz ę d z ie n a p r a w y in s ta la c ji e le k try c z n y c h, w o d n y c h i g a zo w y c h. B r a k w o d y n a jb a r d z ie j je s t d o k u c z liw y. T rz e b a n ie r a z z d a le k a w w ia d r a c h ją n o sić. E le k tr y f ik a c ja p o s tą p iła z n a c z n ie sz y b c ie j. O d b u d o w u je się sie d z ib y u rz ę d ó w, d w o rz e c, tu n e l. M o st P o n ia to w s k ie g o m a b y ć g o to w y w lis to p a d z ie, co u m o ż liw i r u c h tra m w a jo w y d o tą d w s trz y m a n y. R e m o n t T e a tr u P o lsk ie g o b ę d z ie w y k o ń c z o n y ju ż w p a ź d z ie rn ik u. P o s tę p y r o b ó t h a m u je b r a k m a te ria łó w, śro d k ó w tra n s p o r to w y c h, a p rz e d e w s z y s tk im b r a k fa c h o w c ó w i ch o ćb y częścio w o w y k w a lifik o w a n y c h sił ro b o c z y c h. T o m o że i m u si d a ć e m ig ra c ja. Stan wyżywienia: T e o re ty c z n ie o b o w ią z u je z a s a d a : K to p r a c u je te n je. O d z a s a d y te j są je d n a k d u że w y ją tk i. P rz e d e w s z y s tk im w id z i się s to su n k o w o d u żo lu d z i, k tó r z y m a ło p r a c u ją, a d użo je d z ą i p iją. S p e k u la n c i i ró ż n i n ie u c z c iw i h a n d la r z e i w y z y sk iw a c z e w y p e łn ia ją r e s ta u r a c je i k a w ia r n ie. B a rd z o p o w a ż n y p ro c e n t lu d n o śc i s ta n o w ią ta c y, k tó rz y za d u żo p r a c u ją, a s ta n o w c z o za m a ło je d z ą. D o te j k a te g o rii w p ie rw s z y m rz ę d z ie n a le ż ą n a u c z y c ie le, u rz ę d n ic y o ra z w ię k s z a część p r a c u ją c e j in te lig e n c ji i ro b o tn ik ó w m ie js k ic h. W ie ś n a ogół o d ż y w ia się n ie ź le m im o ś c ią g a n y c h n a d a l k o n ty n g e n tó w. N a r y n k a c h a r ty k u łó w sp o ż y w c zy c h m oc. W r e s ta u r a c ja c h d o s ta je się b ez k a r te k n a jle p s z e i n a jw y s z u k a ń s z e p o tra w y b e z ż a d n y c h o g ra n ic z e ń, a le b a rd z o d ro g o. T a z u p e łn a w o ln o ść h a n d lu a r ty k u ła m i sp o ż y w c z y m i p o w o d u je, że p o d a ż je s t d u ż a, a p o p y t b a rd z o m a ły. S ta n te n d o p ro w a d z a sto p n io w o do z n a c z n e j o b n iż k i cen. N ie d o sz ły o n e je s z c z e do ta k ic h g ra n ic, b y k o rz y s ta ć z n ic h m ó g ł p rz e c ię tn y sp o ż y w c a. Z w y c z a jn y ś m ie r te ln ik ja d a w s to łó w k a c h z o rg a n iz o w a n y c h p rz e z p o sz c ze g ó ln e u rz ę d y lu b in s ty tu c je, w z g lę d n ie p o b ie ra d e p u ta t słu ż b o w y,

7 R epatriacja żołnierzy polskich ze Szw ajcarii 217 o ile k a r m ić m u si ro d z in ę. R o d z in ie n a jb liż s z e j p r z y s łu g u ją ró w n ie ż w z a s a d z ie k a r tk i d e p u ta to w e, a le w p r a k ty c e z a s a d a ta n ie je s t je szcze w s z ę d z ie sto s o w a n a. Z czego w ię c ci lu d z ie ż y ją, u s ta lić tru d n o. W ed łu g w y p o w ie d z i z n a w c ó w i z a p e w n ie ń c z y n n ik ó w o fic ja ln y c h g ło d u w P o lsc e n ie b ę d z ie, m im o że ż y cie p o z o s ta n ie n a d łu g ie la ta je szcze c ię ż k ie i tru d n e. Nastroje: Z a d łu g o tr w a ł b e z p r z y k ła d n y u c isk o k u p a n ta, za d u żo b y ło k lę s k i c ie rp ie ń, b y lu d n o ść m o g ła p rz y jś ć r y c h ło do ró w n o w a g i. B e z p o ś re d n ie k o n s e k w e n c je b a r b a r z y ń s tw a w o jn y d z ia ła ją n a d a l. P rz e d e w s z y s tk im z n a c z n e o b n iż e n ie p o z io m u e ty k i i m o ra ln o śc i. O d z w y c z a jo n o się od n o r m a ln e j, c ią g łe j i s y s te m a ty c z n e j p ra c y. K a ż d y c h ce żyć z d n ia n a d z ie ń ty lk o. B r a k z u p e łn y tr o s k i o ju tr o u p o w a ż n e j części sp o łe c z e ń s tw a. B r a k p o s z a n o w a n ia c u d zej w ła sn o śc i. N ie p o k o je, g w a łty, n a p a d y ra b u n k o w e, ja k k o lw ie k z n a c z n ie się z m n ie js z y ły, są do d n ia d z is ie jsz e g o c zęste. W a lk ę z ty m z łe m u tr u d n ia n ie u s ta n n a w ę d ró w k a lu d ó w, c ią g n ą c a ze w sch o d u n a z a c h ó d i z z a c h o d u n a w sch ó d. T u i ó w d z ie p o la s a c h d z ia ła ją je szcze b a n d y d e z e rte ró w, N ie m c ó w, U k ra iń c ó w i n a sz y c h w y k o le je ń c ó w. Do te g o w s z e c h w ła d n a p lo tk a w y o lb rz y m ia p o sz c z e g ó ln e w y p a d k i i w c ią g ły m s tr a c h u u tr z y m u je o d o so b n io n e d o m y i o sa d y. T rz e b a się lic z y ć, że te n n ie n o r m a ln y s ta n p o tr w a je sz c z e p rz e z d łu ż szy c zas i n ie m a ło n a p s u je lu d z io m k rw i. A lu d n o ść za w s z e lk ą c en ę p r a g n ie sp o k o ju, tę s k n i z a p o rz ą d k ie m i b e z p ie c z e ń s tw e m. K a ż d y ro z s ą d n ie js z y i o d w a ż n ie js z y w w a lc e z a n a r c h ią s ta r o s ta lu b u r z ę d n ik p rz y jm o w a n y je s t z p r a w d z iw ą ra d o ś c ią i b a r d z o p o p ie ra n y. D z ię k i ty m w ła ś n ie e n e rg ic z n ie js z y m je d n o stk o m w z n a c z n e j w ię k s z o ś c i K r a ju p a n u je n o r m a ln y sp o k ó j. P o d w z g lę d e m p o lity c z n y m n a s tr o je są s p o k o jn ie js z e i p o w ie d z ia łb y m w ię c e j u tr w a lo n e. O ty m, b y w ró c ił s y s te m r z ą d z e n ia s p rz e d r i ó w c z e sn e j p o lity k i w e w n ę tr z n e j i z a g ra n ic z n e j, m o w y b y ć n ie m o że. O m o żliw o śc i n o w e j w o jn y n ie c h cą lu d z ie n a w e t m y śleć. Z d a ją so b ie d o k ła d n ie s p r a w ę z te g o, że p rz y n io s ła b y z a g ła d ę N a ro d o w i. T rz e ź w a o c e n a rz e c z y w is to ś c i i r e a ln ie js z a w ia r a w le p s z ą p rz y sz ło ść z w y c ię ż a. P u s te sło w a i fra z e s y p r o p a g a n d o w e n ie d z ia ła ją. W sz y scy z m a ły m i ty lk o w y ją tk a m i o ś w ia d c z a ją się za tr w a łą p r z y ja ź n ią i w s p ó łp ra c ą z Z S R R, a le n ie b r a k też o p in ii, że p ra w d z iw e j p r z y ja ź n i n ie o sią g n ie się t a k d łu g o, ja k d łu g o w o js k a i w ła d z e s o w ie c k ie p o z o s ta w a ć b ę d ą n a z ie m ia c h R P. S tr o n n ic tw a p o lity c z n e r e o rg a n iz u ją się i k o n s o lid u ją. N a d z ie ja śc isłeg o p o r o z u m ie n ia i śc isłe j w s p ó łp ra c y d la u m o c n ie n ia d e m o k r a c ji i to d e m o k r a c ji w n o w o czesn y m i p ra w d z iw y m sło w a z n a c z e n iu, je s t d u ż a. T e n d e n c ja do r z ą d z e n ia p a ń stw e m p rz y p o m o cy m o n o p a r tii n ie cie sz y się w d z is ie jsz e j P o lsc e p o p u la rn o ś c ią ta k w s f e r a c h in te lig e n c ji, ja k i w ś ró d ro b o tn ik ó w i ch ło p ó w. Z a g łę b o k o tk w i w n a ro d z ie p o c z u c ie o b y w a te ls k ie j w o ln o śc i i za w ie lk a tę s k n o ta do b e z p o ś re d n ie g o u d z ia łu w k ie r o w a n iu lo s a m i K r a ju i w s p ó ln e j o d p o w ie d z ia ln o śc i. T ru d n o w ię c sp o d z ie w a ć się, b y s tr o n n ic tw a i p o sz c z e g ó ln e w a r s tw y sp o łe c z n e z re z y g n o w a ć m o g ły ze sw y c h u p r a w n ie ń i sw e j s a m o d z ie ln o ś c i n a rz e c z je d n e j p a r tii. Wojsko: W o jsk o ro b i d o b re w r a ż e n ie, p rz e d e w s z y s tk im je ż e li ch o d zi o u z b ro je n ie. S p rz ę t, ja k i o trz y m a ło o d Z S R R, je s t p ie rw s z o rz ę d n y, e ta to w o p e łn y, n o w y i n o w o czesn y. U m u n d u ro w a n ie i w y ż y w ie n ie g o rsz e. N a s tr o je w ś ró d ż o łn ie rz y d o b re. W o b sa d z ie p e rs o n a ln e j są je s z c z e n ie d o c ią g n ię c ia, k tó r e sto p n io w o p o p r a w ia się i u su w a. W s z k o ln ic tw ie, s z ta b a c h i n a s ta n o w is k a c h w y ż sz y c h są je szcze o fic e

8 218 Repatriacja żołnierzy polskich ze Szw ajcarii ro w ie o bcy g łó w n ie R o s ja n ie. N ie z a w sze c ie sz ą się o n i p o p u la r n o ś c ią w śró d ż o łn ie rz y, ja k k o lw ie k z n a jd u ją się w ś ró d n ic h lu d z ie w a rto ś c io w i, p o r z ą d n i i szczerz e n a m o d d a n i. W e szli o n i w s z e re g i p o ls k ie d la te g o, że n a sz y c h o f ic e ró w w y ż sz y c h, z d a tn y c h n a o d p o w ie d z ia ln e s ta n o w is k a n ie b y ło. D ziś, g d y z n ie w o li lu b z a g ra n ic y p o lsc y o fic e ro w ie p rz y c h o d z ą, so w ie c c y d o w ó d c y w r a c a ją d o sw o ich o d d z ia łó w. W e d łu g p la n u, o ja k im m i w s p o m in a n o, w y m ia n a o d b y w a ć s ię b ę d zie sto p n io w o. C zęść o d e jd z ie do g r u d n ia b r., część n a w io sn ę, r e s z ta w c ią g u ro k u p rz y sz łe g o. J e s t to z u p e łn ie z ro z u m ia łe i tru d n o d o p a tr y w a ć się ja k ic h ś u k r y ty c h i n ie p rz y c h y ln y c h d la n a s m y śli lu b z a m ia ró w. N ie w ą tp liw ie s p o ty k a się w ś r ó d tej k a d r y obcej i je d n o s tk i m a ło w a rto ś c io w e, u s iłu ją c e k r ó tk i p o b y t w sz e re g a c h w o js k a p o lsk ie g o w y k o rz y s ty w a ć d la w ła s n y c h, p r y w a tn y c h c eló w a le g a r ś ć ta n ie m o ż e rz u c a ć złego ś w ia tła n a c a ły sz e re g p r a w y c h i u c z c iw y c h, k tó r z y p r a c u ją z p o ż y tk ie m d la n a s i w s p ó ln e j le p s z e j p rz y szło ści. A ta k ic h s p o tk a łe m w ie lu. Stan zdrowotny: E p id e m ie w le c ie u s ta ły. S k a r g p o d ty m w z g lę d e m n ie s ły sz a łe m. G ru ź lic a i c h o ro b y w e n e ry c z n e sz e rz ą się p o d o b n o n a d a l n a g m in n ie. C y fr n ie p o d a ję, bo ich d o k ła d n ie n ie z n am, a p o w ta rz a ć teg o, co o p o w ia d a ją, a co m n ie s a m e m u w y d a je się n ie p ra w d o p o d o b n e w sw y c h ro z m ia ra c h, n ie chcę. Akcja osadnicza: A k c ja ta sz ła i do d n ia d z is ie jsz e g o je szcze id z ie d w o m a k ie r u n k a m i. O s a d n ic tw o s a m o rz u tn e i p la n o w e. O s a d n ic tw o s a m o r z u tn e z a p o c z ą tk o w a li P o la c y w y rz u c e n i z ziem z a c h o d n ic h do tz w. G e n e ra l G o u v e rn e m e n t. N ie k tó rz y z n ich, w ró c iw sz y w sw o je s tro n y, n ie z n a la z łs z y d a w n y c h d o m ó w i w a r s z ta tó w p ra c y, o s ie d la li się czaso w o n a w ła s n ą r ę k ę w g o s p o d a rs tw a c h p o n ie m ie c k ic h i w m ia rę j a k k s z ta łto w a ły się s to s u n k i i b e z p ie c z e ń s tw o, p o z o s ta w a li n a m ie js c u lu b z m ie n ia li sw ó j p o b y t n a w a r u n k i k o r z y s tn ie js z e w r e jo n a c h d a lszy c h. Z a n im i p o sz li in n i, b a rd z ie j s p r y tn i i w ię c e j p rz e d s ię b io rc z y, a le m n ie j u c zc iw i. Z a c z ę li o n i z m ie js c a u p r a w ia ć p rz e s tę p c z e in te r e s a. O b e jm o w a li o fic ja ln ie i n ie o fic ja ln ie g o s p o d a rs tw a z p o z o sta ły m p o N ie m c a c h in w e n ta rz e m, a n a s tę p n ie in w e n ta r z te n o ra z w s z y s tk o, co m o ż n a b y ło sp ie n ię ż y ć, w y w o z ili n a w s c h ó d i s p r z e d a w a li, a p o p o w ro c ie o b e jm o w a li n o w e d z ia łk i. P o m a g a li im w te j n ie c n e j ro b o c ie z a p ie n ią d z e lu d z ie n ie u c z c iw i n a s i i n ie k tó r z y c u d z o z ie m c y. W te n sp o so b p o w s ta ł n ie s ły c h a n ie d la p a ń s tw a i a k c ji o sie d le ń c z e j sz k o d liw y p r o c e d e r h a n d lu ra b u n k o w e g o, n a z w a n y sz a b re m. H a n d e l te n r o z w in ą ł się sz y b k o n a w s z y s tk ic h te r e n a c h i s ta ł s ię p la g ą g ro ź n ą, n ie b e z p ie c z n ą, tr u d n ą do z w a lc z a n ia. O s a d n ic tw o p la n o w e, p r o w a d z o n e p rz e z r z ą d R P o d b y w a się n a o d c in k a c h w o jsk o w y c h i o b sz a ra c h a d m in is tr o w a n y c h p rz e z w ła d z e c y w iln e. O s a d n ic tw o w o jsk o w e o b e jm u je d z ia łk i w s tr e f ie p r z y g ra n ic z n e j n a d O d rą i N y s ą Ł u ż y c k ą, c y w iln e g łę b ie j, aż p o d a w n ą g r a n ic ę p o ls k ą i w P r u s a c h W sc h o d n ic h. O a k c ji o sie d le ń c z e j p o w ie d z ie ć m o g ę k ró tk o, że R z ą d J e d n o ś c i N a ro d o w e j c zy n i w s z y s tk o, b y s p r a w ę tę p o s ta w ić n a ja k n a jle p s z e j d ro d z e i te m p o je j p rz y ś p ie s z y ć, że w s z ę d z ie ta m, g d z ie w ła d z a sp o c z y w a w r ę k a c h o b o w ią z k o w y c h, d z ie ln y c h, tw a r d y c h, e n e rg ic z n y c h, a n a d e w y s z y s tk o u c z c iw y c h d o w ó d c ó w lu b k ie ro w n ik ó w, g d z ie o s a d n ic y p rz y sz li w w ię k sz y c h z e s p o ła c h i s a m i się sz y b k o w e w n ę tr z n ie z o rg a n iz o w a li w y n ik i p r a c y są w id o c z n e. W sz ę d z ie p a n u je sp o k ó j, p o rz ą d e k i b e z p ie c z e ń s tw o, a p r a c a id zie n o rm a ln y m to re m. W sz ę d z ie in d z ie j, g d z ie w a r u n k ó w ty c h b r a k, p a n u je jeszcze ch ao s i n ie p e w n o ś ć, co sz k o d liw ie o d b ija się n ie ty lk o n a s a m y m

9 Repatriacja żołnierzy polskich ze Szw ajcarii 219 o s a d n ic tw ie, a le i n a in te re s a c h p a ń s tw a. S a m w id z ia łe m lic z n e p r z e s trz e n ie i lic z n e o śro d k i d o b rz e ju ż z a g o s p o d a ro w a n e, tę tn ią c e n o r m a ln y m ży ciem, w y ró ż n ia ją c e się d o b ro b y te m i p o rz ą d k ie m. W id z iałem te ż o d c in k i b a rd z o p o d ty m w z g lę d e m z a n ie d b a n e, w n ie w ie lk ie j ty lk o ilo ści z a lu d n io n e, o d u ż y c h p o ła c ia c h p ó l n ie u p ra w n y c h, o o sie d la c h zniszczo n y c h, o b ra b o w a n y c h i o p u sz c z o n y c h. C a ły G ó rn y Ś lą sk, p rz e z k tó ry w p o w ro tn e j d ro d ze p rz e je ż d ż a łe m, w y g lą d a d o b rze. D z ię k i siln e j ręce, in ic ja ty w ie i ro z u m n e j p o lity c e w o je w o d y g e n. Z a w a d z k ie g o, ta d z ie ln ic a P o lsk i je s t ju ż p o ls k a p r a w ie w cało ści. P o ło ż e n ie g o sp o d a rc z e, s ta n b e z p ie c z e ń s tw a i sa m o p o czu cie lu d n o śc i b ez z a rz u tu. D o ln y Ś lą s k w y g lą d a g o rz ej. T a m, g d z ie g o sp o d a ru ją lu d zie o d p o w ie d n i lu b g d zie z n a jd u ją się d o b o ro w e je d n o s t k i w o js k a p o lsk ieg o, ta m je s t d o b rz e, ta m je s t d o sło w n ie ła d, k tó r y z u p e łn ie n ie z a z n a ł sk u tk ó w n o w o c ze sn e j w o jn y. W in n y ch r e jo n a c h z n is z c z e n ie p o w szech n e, g łó w n ie n a s k u te k r a b u n k u sz a b ro w e g o, b a ła g a n i n ie p e w n o ś ć, o d s tr a s z a ją c a o s a d n ik ó w p rz y b y w a ją c y c h p o je d y n c z o lu b w m ały c h z esp o ła ch. A p rz e c ie ż D o ln y Ś lą sk to k r a in a d o sło w n ie m le k ie m i m io d e m p ły n ą c a, n ie s ły c h a n ie z a s o b n a w u ro d z a jn ą ziem ię, p ię k n e w sie i m ia s ta, d o b rz e z o rg a n iz o w a n y p rz e m y s ł, lic z n e d ro g i, w s p a n ia łe lasy i d ość o b fite b o g a c tw a n a tu ra ln e. T a k r a in a na p e w n o n a le ż e ć b ę d z ie do n a s, o ile p r z e d k o n f e r e n c ją p o k o jo w ą p o tr a f im y ją p rz e ją ć w p ra k ty c z n e p o s ia d a n ie, u s u w a ją c z n ie j n ie lic z n e ju ż w y s p y lu d n o śc i n ie m ie c k ie j. L u d n o ść ta siłą b r u ta ln ą w c ią g u k ilk u w ie k ó w w y p a r ła sp o k o jn ą, ro ln ic z ą lu d n o ść p o lsk ą. J e s te m g łę b o k o p rz e ś w ia d c z o n y, że p rz y o d ro b in ie ty lk o z a p a łu, p rz y d o b re j w o li, p rz y d u żej d o z ie e n e r g ii i in ic ja ty w y, a n a d e w szy stk o p rz y sp rę ż y s te j i u m ie ję tn ie z a s to s o w a n e j o rg a n iz a c ji, d o k o n a ć m o ż e m y teg o d zieła w z u p ełn o śc i. N ie b ę d ą to z re sz tą ż a d n e c u d a. N ie b ę d ą to n a w e t n a d z w y c z a jn e w y siłk i, a le n o rm a ln a, z p o c z ą tk u n a p e w n o ż m u d n a i tw a r d a, lecz w k ró tc e o w o cna i d o b rz e się r e n tu ją c a p ra c a. N a t a k ą p r a c ę, w t a k w a ż n e j i p rz e ło m o w e j d la N a ro d u c h w ili, p o w in n o nas sta ć. J e ż e li n ie z d o ła m y się n a n ią z d o b y ć, p rz y sz łe p o k o le n ia p o tę p ią n a s, a m oże i z ło rz ec z y ć n a m b ę d ą. W o b liczu h is to r ii n ie p o m o g ą le g e n d y o N a rw ik u, T o b ru k u, C a sin o, W a rs z a w ie itp., g d y z ja w ia ją c e się ra z n a se tk i la t n ie z w y k le szczęśliw e o k a z je n ie z o s ta n ą w y k o rz y s ta n e p ra k ty c z n ie i d a le k o się ż n ie. I o to Ż o łn ie rze i O b y w a te le, m y śl, k tó ra z a p rz ą ta ła m n ie w c z a sie ro z m ó w w a r s z a w sk ic h n a d r e p a tr ia c ją ż o łn ie rz y p o lsk ic h ze S z w a jc a rii. R o z u m o w ałem n a stę p u ją c o. N ie je s te ś m y ju ż w o js k ie m w e w ła ś c iw y m sło w a z n a c z e n iu. P ię ć la t in te rn o w a n ia i p r a c y w z u p ełn ie in n y c h d z ie d z in a c h o d e rw a ło n a s od k a ra b in a. W o jn a się sk o ń c z y ła. N ie m o żem y p o w ró c ić do K r a ju z b ro n ią. Z re s z tą n ie je s t to w c a le w a ż n e. G d y b y śm y ją n a w e t m ie li, o k a z a ła b y się m o cn o p r z e s ta r z a ła, w o b ec te j, ja k ą ro z p o rz ą d z a o b e cn ie a r m ia p o ls k a w K r a ju. N ie m o ż e m y poza ż o łn ie rz e m słu ż b y s ta łe j p ó jść n a n o w e p r z e s z k o le n ie, b o n a le ży m y do k las, k tó re w P o lsce z d e m o b ilizo w an o. P o d b r o n ią p o z o s ta je ta m ty lk o k ilk a ro c z n ik ó w i to n a jm ło d sz y c h, z k tó ry c h część m a b y ć te ż w b lis k ie j p r z y szło śc i zw o ln io n a. N ie m o żem y ró w n ie ż w ró c ić ja k o g a rś ć e m ig r a n tó w c y w iln y c h, lu ź n ie ze sobą z w ią z a n y c h po to, b y się w K ra ju po w s z y s tk ic h w a r s z ta ta c h p ra c y ro z p ro s z y ć a, bo p rz e k re ś lilib y ś m y s w o ją p rzeszło ść, bo z g in ę lib y ś m y b e z w ie śc i, n ic w a ż n ie jszeg o d la p rz y sz ło ści N a ro d u nie d o k o n a w sz y. P o n a s z e j n ie w ie lk ie j w p ra w d z ie, a le na p e w n o u c z c iw e j i z d u żą k o rz y ścią d la K r a j u w y k o n a n e j p ra c y ż o łn ie rs k ie j i o b y w a te lsk ie j, n ie p o z o sta łb y ż ad e n ślad. N ie o a m b ic je o so b iste tu c h o d z i, a o w a rto ś c i i d o św ia d c z e n ia zesp o ło w e, k tó ry c h n ie w ą tp liw ie n a g r o m a d z iliś m y w so b ie dużo. N a ró d n a s z w te j c h w ili w s tę p u je w p rz e ło m o w y o k re s a W oryginale: rozpieprzyć.

10 220 Repatriacja żołnierzy polskich ze Szw ajcarii d z ie jó w. M u si d o k o n a ć d z ie ł, k tó r e n ie ty lk o u g r u n tu ją m u w o ln o ść i n ie p o d le g ło ść, a le k tó r e stw o rz ą z a s a d n ic z e p o d s ta w y g o sp o d a rc z e g o b y tu i n a sz e g o p o lity c z n e g o i k u ltu r a ln e g o ro z w o ju n a d łu g ie, d łu g ie w ie k i. N ie w o ln o n a m te d y ro z p ra s z a ć sił i ro z m ie n ia ć n a d ro b n e z d o ln o ś c i do tw ó rc z e g o, zesp o ło w eg o d z ia ła n ia. P o w in n iś m y w ró c ić ja k n a jp r ę d z ie j w ja k n a jw ię k s z e j lic z b ie, w ż o łn ie rs k ie j d y sc y p lin ie i ja k n a jle p ie j z o rg a n iz o w a n i, b y w s p ó ln y m w y s iłk ie m, w s p ó ln y m tr u d e m, w s p ó ln ą d o lą i n ie d o lą, w s p ó ln ą ra d o ś c ią z o s ią g n ię ty c h w y n ik ó w, d o k o n a ć c zy n ó w, k tó re b y P o ls c e p rz y n io s ły ja k n a jw ię k s z ą k o rz y ść, a k tó re b y ró w n o c z e śn ie z a p e w n iły z n o śn y b y t n a m s a m y m i n a s z y m ro d z in o m. P o w in n iś m y w ró c ić ra z e m : in ż y n ie ro w ie, p ra w n ic y, le k a rz e, n a u c z y c ie le, u rz ę d n ic y, ro ln ic y, rz e m ie ś ln ic y, ro b o tn ic y o fic e ro w ie i sz e re g o w i po to, b y o b ją ć w p o s ia d a n ie te r e n n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h, p rz e z r z ą d R P w rę c e n a s z e p r z e k a z a n y. B y te r e n te n p o d k a ż d y m w z g lę d e m a d m in is tr a c y jn ie i g o sp o d a rc z o o p a n o w a ć i u rz ą d z ić. B y w te r e n te n k o rz e n ia m i w r o s n ą ć i p rz e d k a ż d y m n ie b e z p ie c z e ń s tw e m go b ro n ić. B y n a n im s tw o rz y ć tw ie r d z ę p o lsk o śc i, o śro d e k, k tó r y m ó g łb y d o d a tn io p ro m ie n io w a ć n a tw o rz ą c e się n o w e ż y cie w p r a s ta r y c h m ie jsc o w o śc ia c h d a w n y c h, p ia s to w s k ic h z ie m z a c h o d n ic h. M u szę s p e c ja ln ie w ty m m ie js c u p o d k re ś lić, że w s z y s tk ie w ła d z e w W a rsz a w ie, t a k w o js k o w e ja k i c y w iln e, o d n io sły się do c h ę c i i d e c y z ji n a sz e g o p o w ro tu n ie z w y k le p o z y ty w n ie i ż y c z liw ie i że p r z y rz e k ły n a m w s z e lk ą p o m o c, j a k a ty lk o b ę d z ie le ż a ła w ich te c h n ic z n y c h m o ż liw o śc ia c h. O b ie c a n o o d d a ć n a m p o d o sa d n ic tw o o b sz a r, k tó ry p o d w z g lę d e m u k s z ta łto w a n ia te re n o w e g o, w a r u n k ó w b y to w a n ia, p o z io m u k u ltu r y r o ln e j i p rz e m y s ło w e j o d p o w ia d a ć b ę d z ie s z w a jc a rs k im s to su n k o m. R z ą d w a r s z a w s k i w ie o n a s d ość d użo. W ie, że n ie m a rn o w a liś m y c z a su n a p ró ż n ia c tw ie i ja ło w y c h s p o ra c h p o lity c z n y c h, że w c z a sie p ię c io le tn ie g o in te r n o w a n ia n a u c z y liśm y się n ie m a ło te o r e ty c z n ie i p r a k ty c z n ie, że s ta ć n a s n a p o d ję c ie się i rz e te ln e w y k o n a n ie u ło żo n e g o z g ó ry p la n u. L ic z y te ż m o c n o n a p e łn e z ro z u m ie n ie z n a sz e j s tr o n y i n a n a s z e w y p o c z ę te siły. O d n a s w ię c ty lk o s a m y c h z ależeć b ę d z ie, c z y śm y w p e łn i d o ro śli do z a d a ń, ja k ie p o s ta w iło n a m d z ie jo w e p rz e z n a c z e n ie. N ie chcę u k r y w a ć tru d n o ś c i i p rz e sz k ó d, k tó r e się p ię tr z ą n a d ro d z e n a sz e g o p o w r o tu i n a sz e g o w c is k a n ia się siłą w o rg a n iz m o b cy, ż y w y jeszcze i b a rd z o n a m w ro g i. T am, g d z ie n ie d łu g o ju ż p rz y jś ć m a m y, N ie m c ó w je s t je szcze dużo. B ę d ą się b ro n ić m o cn e. N ie fiz y c z n ie, a n i po ż o łn ie rs k u, le c z p rz e z in tr y g i p o lity c z n e, p rz e z p ła c z liw ą p r o p a g a n d ę o k rz y w d z ie n ie m ie c k ie j, p rz e z z ło śliw e ro z s ie w a n ie p lo te k fa łs z y w y c h o rz e k o m y m b a r b a r z y ń s tw ie p o lsk im. I z n a jd ą n a p e w n o z a w s z e p o słu c h w n ie k tó r e j p r a s ie z a g ra n ic z n e j d la m o b iliz o w a n ia z a c h o d n ie j o p in ii p rz e c iw k o n a m. O d ra z ro z p o c z ę te j, ch o ćb y n a jb a r d z ie j z a ż a r te j w a lk i o g ra n ic e, k tó r e s t r a t e g ic z n ie, p o lity c z n ie i g o sp o d a rc z o m o g ą s k u te c z n ie z a b e z p ie c z y ć n a s z n ie p o d le g ły b y t n ic o d s tra s z y ć n a s n ie p o w in n o. W w a lc e te j, n a n a jb liż s z y o k re s, ch o d zi g łó w n ie o to, b y śm y do k o n f e re n c ji p o k o jo w e j s ta li się rz e c z y w is ty m i p a n a m i d o ln o ś lą s k ic h i n a d o d rz a ń s k ic h zie m. W sz y stk ie in n e z a g a d n ie n ia n ie m a ją w ię k szego z n a c z e n ia. N ie s p ie r a jm y się w ię c o to, czy z a d a ń ty c h m a ją się p o d ją ć so c ja liśc i, p e p e ro w c y, c h rz e ś c ija ń s c y d e m o k ra c i czy lu d o w c y, bo p e w n e je s t, że d o k o n a ć te g o m u sz ą P o la cy. S tą d n ie k r ę p u ją c z u p e łn ie n ic z y je j w o ln o śc i i p r z e k o n a ń p o lity c z n y c h, m u sim y z g o d n ie i p r z y ja ź n ie p o d a ć so b ie d ło n ie w s z y s c y i w s p ó l n ie ru s z y ć je d n ą do P o ls k i d ro g ą. W ró c im y k a r n i, s k ro m n i i s o lid a rn i. W ró c im y p o to, b y z a k a s a ć rę k a w y, b y p o d ją ć i su m ie n ie w y k o n a ć p rz e z n a c z o n e n a m p rz e z d z ie je w ie lk ie z ad a n ie. G en. b ry g. B. P r u g a r - K e tlin g