Nr Informacja. Uwagi do projektu ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie druk 3639 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Uwagi do projektu ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie druk 3639 Luty 2005 Jolanta Szymańczak Informacja Nr 1121 Przemoc w rodzinie przejawia się w różnych formach niespenalizowanych nadużyć oraz różnych formach skodyfikowanych przestępstw. To zjawisko społeczne, pomimo dość szerokiego zasięgu, ciągle jeszcze nie jest w naszym kraju wystarczająco uwzględnione w polityce społecznej państwa. Rządowy projekt ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie stanowi pierwszą próbę zmierzającą do całościowego uregulowania tej kwestii. W poniższym tekście rozważa się, czy projekt ten spełnia cel założony przez projektodawców.

2 BSiE 1 Rządowy projekt ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie można uznać za pierwszą próbę zmierzającą do opracowania całościowego uregulowania kwestii przemocy w rodzinie. Według preambuły celem tego projektu jest podejmowanie działań zmierzających do przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a także inicjowanie i wspieranie działań polegających na podnoszeniu świadomości społecznej w zakresie przyczyn i skutków przemocy w rodzinie. Pojęcie przemoc w rodzinie zdefiniowano jako zamierzone czyny, naruszające prawa lub dobra osobiste członka rodziny i powodujące u niego szkody fizyczne lub psychiczne (art. 2 ust.1 pkt. 2). Propozycja nowych rozwiązań prawnych, uzupełniających obowiązujące przepisy w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, zawarta w projekcie, jest następująca: 1. wprowadzenie zakazu stosowania kar naruszających godność osób małoletnich przez osoby wykonujące władzę rodzicielską, opiekę lub pieczę nad małoletnimi (art. 5), 2. przyjęcie przez Radę Ministrów krajowego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie (art. 3), 3. nałożenie zobowiązania na osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy wobec członków rodziny, niezwłocznego zawiadomienia policji lub prokuratora (art. 6), 4. modyfikacja przepisów karnych (art. 7, art. 8, art. 9, art. 11). Część tych propozycji włączono do kodeksu karnego art. 11 wprowadza nowelizację art. 72 6,7 k.k. i art.67 3 k.k. Część proponowanych zmian przepisów karnych sformułowano wyłącznie w artykułach projektowanej ustawy. Projektowane przepisy karne dotyczą zamiany tymczasowego aresztowania na dozór policyjny, pod warunkiem dobrowolnego opuszczenia przez sprawcę lokalu zajmowanego wspólnie z ofiarą, zakazu kontaktu sprawcy z ofiarą, nakazu poddania się sprawcy obowiązkowej rehabilitacji, terapii lub uczestniczenia w programach edukacyjno-korekcyjnych. Według art.1 projektu ustawa określa zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz zasady i tryb postępowania wobec osób dotkniętych przemocą oraz sprawców tej przemocy. Tymczasem projekt ten poza przyjęciem przez Radę Ministrów krajowego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie (art. 3) nie określa innych zadań, nie określa również

3 2 BSiE trybu postępowania wobec osób dotkniętych przemocą oraz wobec sprawców przemocy. Zawiera natomiast propozycje nakazów i zakazów, jakie może nałożyć sąd w procesie karnym na sprawców przemocy w rodzinie. W uzasadnieniu projektodawcy potwierdzają niejako powyższą uwagę stwierdzając, co następuje: Ustawa nie wprowadza żadnych nowych zadań dla organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego (str.6). Tak więc zakres przedmiotowy określony w art. 1 jest nieadekwatny do treści projektu ustawy. Przywołana w projekcie ustawy definicja pojęcia przemocy w rodzinie, nie wydaje się być, jak stwierdzono w uzasadnieniu projektu, powszechnie przyjętą definicją (definicją uznaną w środowisku akademickim i przez praktyków str. 2). W literaturze przedmiotu sformułowano szerokie i wąskie definicje przemocy domowej, zależnie od przyjętych założeń; m.in. inne definicje formułują prawnicy, inne psychologowie. Kryterium intencjonalności przemocy stanowi przedmiot poważnych sporów psychologów zajmujących się agresja i przemocą, dlatego w psychologicznych definicjach przemocy dodaje się, że jest to akt przeprowadzony z intencją lub postrzegany, jako mający taką intencję. Jednoznaczne przyjęcie w projekcie ustawy definicji przemocy rodzinnej, jako aktu zamierzonego, będzie miało określone skutki prawne. Wydaje się, że dla ofiary przemocy istotniejsze są skutki zachowań agresywnych sprawcy, a nie zamiary sprawcy. Dla porównania warto przytoczyć definicje przemocy rodzinnej przyjętej przez Radę Europy, która uznawana jest za pewnego rodzaju kompromis między szerokimi i wąskimi definicjami, brzmi ona następująco: Przemoc domowa to każde działanie jednego z członków rodziny lub zaniedbanie, które zagraża życiu, cielesnej i psychicznej integralności lub wolności innego członka tej samej rodziny bądź poważnie szkodzi rozwojowi jego (jej) osobowości. Z kolei Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przyjęła następującą roboczą definicję: Przemoc domowa to działanie lub zaniechanie działania w ramach rodziny, dokonywane przez jednego z jej członków przeciwko pozostałym, z wykorzystaniem istniejącej lub stworzonej przez okoliczności przewagi lub władzy, godzące w ich prawa, albo dobra osobiste, a szczególnie w ich życie lub zdrowie (fizyczne i psychiczne) oraz powodujące u nich szkody i cierpienie. Ponadto powstaje wątpliwość, na ile pojęcie przemocy przyjęte w definicji zawartej w projekcie ustawy jest spójne z rozumieniem pojęcia przemocy w obowiązujących przepisach karnych. Wprowadzenie zakazu stosowania kar naruszających godność dzieci niezależnie od tego jak liczne kontrowersje budzi ta propozycja spełniłoby postulaty wielu środowisk działających na rzecz praw dzieci i mogłoby przyczynić się do promocji metod wychowawczych nieopartych na stosowaniu przemocy. Takie rozwiązania, jak podnoszą to w uzasadnieniu projektodawcy, obowiązują w kilku krajach europejskich (w krajach tych wprowadzanym przepisom towarzyszyła szeroka debata społeczna i kampania edukacyjna). Warto wyjaśnić, że przepisy te znajdują się w aktach pra-

4 BSiE 3 wa rodzinnego, a celem, jaki przyświecał ustawodawcom w tych krajach, była zmiana podejścia rodziców i opiekunów do stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Wydaje się zatem, że przepis zakazujący stosowania kar naruszających godność dziecka powinien znaleźć się w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, w części dotyczącej władzy rodzicielskiej, instytucji, której najbardziej charakterystyczną cechą jest funkcja ochronna dziecka (Władza rodzicielska ma być wykonywana tak, jak wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny art krio). Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera przepisu zakazującego stosowania wobec dzieci kar fizycznych, a przepis sformułowany w art. 95 2, zobowiązujący dzieci do posłuszeństwa rodzicom, nie wprost upoważnia rodziców do karcenia dzieci, jeśli ocenią ich zachowanie jako niewłaściwe. Ustawa nie rozstrzyga, jakie środki mogą rodzice stosować, by osiągnąć posłuszeństwo. W komentarzu do kodeksu stwierdza się, iż kary cielesne są dozwolone pod warunkiem, że nie spowodują szkody na zdrowiu fizycznym i psychicznym dziecka1. Art. 3 nakłada na Radę Ministrów obowiązek przyjęcia krajowego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, określającego działania podejmowane w zakresie udzielania pomocy osobom dotkniętym przemocą, oddziaływania na sprawców przemocy oraz podnoszenia świadomości społecznej na temat przyczyn i skutków przemocy. W art. 3 nie określa się, kto byłby odpowiedzialny za opracowanie i realizację tego programu oraz terminów, w jakich miałby być prowadzony. Na mocy obowiązujących przepisów ustawy o pomocy społecznej można organizować ww. działania i częściowo są one prowadzone, ale niestety w ograniczonym zakresie z powodu braku środków finansowych, braku instytucji świadczących specjalistyczną pomoc terapeutyczną i braku kadry specjalistów. Jeżeli ten przepis miałby faktycznie umożliwić budowę sprawnego systemu instytucjonalnej pomocy ofiarom i sprawcom przemocy, należałoby przewidzieć środki finansowe na jego realizację. Projektodawcy w uzasadnieniu stwierdzają jednak, że wprowadzane zmiany nie spowodują skutków finansowych dla budżetu państwa oraz budżetów jednostek samorządu terytorialnego (str. 11). Propozycja zawarta w art. 6 nałożenie zobowiązania na osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy wobec członków rodziny niezwłocznego zawiadomienia policji lub prokuratora wydaje się dyskusyjna. Zasadność wprowadzenia takiego przepisu wymaga przede wszystkim ustalenia czy jest on spójny z obowiązującymi przepisami (m.in. z art. 304 k.p.k., art. 240 k.k., art. 572 k.p.c.). Proponowane modyfikacje przepisów prawa karnego merytorycznie są uzasadnione; spełniają częściowo propozycje środowisk zajmujących się pomocą ofiarom przemocy rodzinnej, a ich wprowadzenie w życie niewątpliwie mogłoby się przyczynić do pełniejszej ochrony ofiar przestępstw. Niemniej wydaje się, że przyjęta przez projektodawców formuła ich wprowadzenia wymaga rozważenia i korekty technicznej. Postulat wprowadzenia obowiązkowej terapii i rehabilitacji sprawców przestępstw jest ze wszech miar słuszny, niestety w aktualnych warunkach niewykonalny, ponieważ nie ma 1 K. Piaseczki (red.) Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002, str.612.

5 4 BSiE ogólnodostępnych, wyspecjalizowanych instytucji, które mogłyby takie nakazy zawarte w wyroku sądu realizować (np. terapia sprawców przestępstw seksualnych jest prowadzona jako eksperyment w jednym tylko zakładzie karnym). Reasumując: projekt zawiera propozycje przepisów karnych, które mogłyby przyczynić się do pełniejszej ochrony ofiar przestępstw przemocy oraz kontrowersyjny, ale z wielu względów uzasadniony, przepis o zakazie karania dzieci w sposób naruszający ich godność. Projekt ustawy nie zawiera natomiast propozycji, które mogłyby przyczynić się do rozbudowywania sytemu profilaktyki, pomocy i terapii ofiar i sprawców. W art. 10 stwierdza się, że zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie są realizowane na zasadach określonych w przepisach o pomocy społecznej oraz o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Tymczasem wiadomo, że zadania te są realizowane w ograniczonym zakresie z powodu braku środków, specjalistycznych instytucji i przygotowanych merytorycznie kadr. Ponadto powstaje wątpliwość, czy proponowany projekt ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie spełnia warunki formalne określone w Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie Zasad techniki prawodawczej. Wydaje się, że zakres merytoryczny regulacji zawartych w projekcie nie wymaga nowej ustawy, a za wystarczające można by uznać wprowadzenie proponowanych zmian do przepisów ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy kodeks karny i ustawy kodeks postępowania karnego. Projektowana ustawa o przemocy w rodzinie ma niewątpliwy walor, jakim jest zwrócenie uwagi opinii społecznej na ciągle nie wystarczająco uwzględnione w polityce społecznej państwa zjawisko przemocy w rodzinie. Niemniej wydaje się, że zarówno przyjęta przez projektodawców definicja przemocy w rodzinie, jak i zakres przedmiotowy projektu ustawy nie umożliwiają osiągnięcia założonego celu.