Finanse i bankowość. dr inż. Andrzej Chyliński. Warszawa, 2006 r.

Transkrypt

1 Finanse i bankowość dr inż. Andrzej Chyliński Warszawa, 2006 r.

2 Plan System finansowy w gospodarce Pieniądz definicje, formy, funkcje, podaż, popyt Polityka pieniężna banku centralnego Geneza współczesnego sektora bankowego w Polsce System bankowy Bank definicja, funkcje, rodzaje Podstawy rynku kapitałowego Rynek akcji i obligacji

3 System finansowy w gospodarce Ruch okrężny w gospodarce Zagranica S C G N x I Gospodarstwa domowe Państwo Przedsiębiorstwa T d T i B Y

4 Pojęcie finansów - (potocznie zasoby pieniężne) Finanse Ogół zjawisk ekonomicznych związanych z : gromadzeniem zasobów pieniężnych, podziałem zasobów pieniężnych. Finanse to zjawiska i procesy pieniężne (bez pieniądza nie ma finansów). Przedmiotem nauki finansów jest nauka o zjawiskach i procesach pieniężnych. Dziedziną pokrewną finansom, stanowiącą gałąź prawa publicznego są finanse publiczne. Zajmują się badaniem norm dotyczących publicznych zasobów pieniężnych oraz operacji tymi zasobami ekonomiczną analizą gospodarki finansowej państwa zajmuje się ekonomia finansowa. Stąd odróżniamy naukę prawa finansowego, w której się bada prawne aspekty gospodarki finansowej oraz innych związków publiczno-prawnych oraz naukę finansów. Obszar zainteresowań finansów to ruch pieniądza: jego tworzenie (kreacja) w systemie bankowym, cyrkulacja (krążenie), osiadanie w postaci oszczędności i rezerw.

5 Finanse a makro- ekonomia Analizę ruchów pieniądza prowadzi się na tle i w związku z przebiegiem zjawisk w realnej (rzeczowej) sferze gospodarowania a zatem na tle: produkcji podziału spożycia indywidualnego i zbiorowego inwestycji wymiany z zagranicą Główna różnica jaka zachodzi między makroekonomią a finansami to stopień szczegółowości analizy zjawisk pieniężnych. Finanse nie zatrzymują się tak jak makroekonomia na wielkich agregatach (podaż pieniądza, popyt globalny, tworzenie oszczędności itp), ale podejmują szczegółowe badania nad wewnętrzną strukturą agregatów.

6 Finanse a zjawiska pieniężne Analiza ruchu pieniądza połączona jest z analizą określonych kategorii pieniężnych, które z tym ruchem są związane i w pewnej mierze go kształtują. Dotyczy to takich kategorii, jak: ceny, stopy procentowe, stopy podatkowe, stopa inflacji, kursy walutowe. Finanse - to zjawiska pieniężne, ale czy wszystkie? Wykorzystywanie pieniądza jako statystycznej czy planistycznej miary procesów produkcyjnych bądź procesów spożycia nie daje podstawy do obejmowania pojęciem finanse. Zjawiska pieniężne mają swoje idealne odbicie: w odniesieniu do przeszłości - w księgowości i statystyce finansowej, w odniesieniu do przyszłości - w planowaniu finansowym i prognozach. Rola planowania finansowego nie ogranicza się tylko do odzwierciedlenia przewidywanego w przyszłości przebiegu zjawisk finansowych, gdyż stanowi ono instrument świadomego kierowania przyszłym przebiegiem tych zjawisk.

7 Planowanie finansowe Planowanie finansowe służy polityce finansowej jako działalności zmierzającej do ustalenia celów w obszarze gromadzenia i podziału zasobów pieniężnych, jak też sposobów osiągania celów. Poza definicją finansów jako rzeczywistych zjawisk pieniężnych - pozostaje idealne odzwierciedlenie w ewidencji księgowej i statystycznej oraz w planowaniu finansowym. Z takiego określenia finansów nie wynika niedocenianie statystyki finansowej i planowania finansowego. Kierowanie przebiegiem zjawisk pieniężnych wymaga umiejętnego wykorzystania tych instrumentów. W tym celu niezbędnym staje się odróżnianie idealnego odzwierciedlenia zjawisk finansowych od ich rzeczywistego przebiegu. Stąd nacisk na zdefiniowanie finansów jako rzeczywistych zjawisk pieniężnych, różniących się od ich obrazu w ewidencji i planowaniu.

8 Gospodarka finansowa Gospodarka finansowa obejmuje wszystkie formy działania w dziedzinie zjawisk pieniężnych związanych z: przygotowaniem przeprowadzania wszelkiego rodzaju operacji pieniężnych (w tym ich planowanie), faktyczną realizacją tych operacji, ewidencją i analizą przebiegu tych operacji w przeszłości w celu wyciągnięcia wniosków, co do dalszych działań w tym obszarze.

9 Polityka finansowa Polityka finansowa - to dokonywanie wyboru zarówno celów, które mają być osiągnięte, jak i sposobów lub metod ich osiągania. Treść polityki finansowej zależy od podmiotu, który realizuje gospodarkę finansową. Inną treść ma polityka finansowa przedsiębiorstwa (instytucji kredytowych), a inną polityka finansowa państwa. Cele polityki finansowej są zwykle pochodnymi ogólniejszych celów, nie mających bezpośredniego pieniężnego wyrażenia. Dla przykładu z ogólniejszego celu działalności wielkiej korporacji jakim może być np zdobycie dominującej pozycji na rynku przez innowacje produkcyjne, stosowanie nowych technologii etc. mogą wynikać cele gospodarki finansowej: osiąganie optymalnych bieżących wyników finansowych działalności dla finansowania działalności rozwojowej, maksymalizacja osiąganych dochodów po opodatkowaniu, optymalne wykorzystanie zewnętrznych źródeł finansowania (kredyt, emisje pap. wartościowych, emisje prywatne, publiczne, wybór rynków finansowania. Wybór celów polityki finansowej wymaga wyboru sposobów realizacji (np( np.. albo zaciągnięcie kredytu albo finansowanie za pomocą emisji instrumentów rynku kapitałowego czy pieniężnego).

10 Polityka finansowa państwa Polityka finansowa państwa - ogólnym celem jest tworzenie optymalnych form (w danych warunkach) egzystencji społeczeństwa przez: stymulowanie rozwoju gospodarczego i wysokiego poziomu zatrudnienia, zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, zaspokojenie (możliwie najlepsze), potrzeb społeczeństwa w dziedzinie konsumpcji zbiorowej, zapewnienie (godziwego) minimum egzystencji każdej jednostce, jeżeli sama nie jest w stanie tego osiągnąć. Definiowanie celów działalności państwa a zwłaszcza ich konkretny kształt i treść może być i zwykle jest przedmiotem dyskusji a nawet sporów, które są rozstrzygane w demokratycznym trybie przez organy przedstawicielskie społeczeństwa. Z rozstrzygnięć dotyczących ogólnych celów polityki państwa wynikają poszczególne cele polityki finansowej w dziedzinie wielkośc i struktury wydatków publicznych (np( np.. przeznaczenie określonych środków na bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne, administrację, służbę zdrowia etc) Wraz z wyznaczaniem celów polityki państwa musi być dokonany wybór metod ich osiągania np.. ustalenie form opodatkowania, formy dotacji i subsydiów, ulg

11 Klasyfikacja zjawisk finansowych Zjawiska pieniężne, które stanowią treść finansów posiadają bardzo zróżnicowany charakter ale mają jedną wspólną cechę, a mianowicie wszystkie dotyczą ruchów pieniądza i kategorii pieniężnych. Przykłady: zapłata za zakupiony towar, wypłata wynagrodzenia za pracę, uregulowanie zaległego podatku, zaciągnięcie pożyczki (kredytu) w banku. Wszystkie powyższe należą do zjawisk pieniężnych, ale ze względu na ich tytuł i następstwa są zupełnie odmiennymi rodzajami operacji. W celu przeprowadzenia ich analizy teoretycznej istnieje potrzeba połączenia poszczególnych zjawisk w pewne grupy rodzajowe. Grupy te możemy sklasyfikować: pod względem kryterium przedmiotowego (kryterium przedmiotowe pozwala wyodrębnić rodzaje zjawisk pieniężnych niezależnie od tego, jakie podmioty biorą w nich czynny udział, dokonując wydatków czy też realizując przychody), pod względem kryterium podmiotowego (kryterium podmiotowe pozwala na wyodrębnienie zjawisk finansowych).

12 Strumienie ekwiwalentne rynkowe Kryterium przedmiotowe Cechy charakterystyczne - powiązanie wydatku pieniężnego jednego podmiotu gospodarczego ze wzajemnym świadczeniem ze strony innego podmiotu, który realizuje przychód pieniężny. Do tych strumieni należą następujące operacje związane z : Zakupem i sprzedażą dóbr i usług, Wypłatą wynagrodzeń za pracę Inna cecha - są regulowane przez mechanizm rynkowy, który wyznacza cenę towarów i usług oraz wynagrodzenia za pracę zgodnie z relacjami popytu i podaży na rynku dóbr i usług oraz pracy. Strumienie transferowe transfery albo strumienie redystrybucyjne. Cechy charakterystyczne - brak wzajemnego świadczenia Zaliczamy do nich: podatki, emerytury, renty, subwencje, dotacje, składki na ZUS, ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, Strumienie kredytowe zaciągnięcie kredytu, spłata kredytu.

13 Kryterium podmiotowe Pod względem podmiotowym wyróżniamy: finanse przedsiębiorstw, finanse gospodarstw domowych, finanse publiczne, finanse banków i instytucji kredytowych, finanse ubezpieczeń.

14 Przedmiotowa klasyfikacja finansów NAZWA STRUMIENIA ekwiwalentny rynkowy redystrybucyjny transferowy kredytowy Przedmiotowa klasyfikacja finansów strumienie finansowe Powiązanie wydatku pieniężnego z przychodem drugiego Strumienie regulowane w dużej mierze przez mechanizmy rynkowe Brak wzajemnego świadczenia ze strony podmiotu otrzymującego środki pieniężne od innego podmiotu (podatki, renty, emerytury, zasiłki, subsydia, odsetki) Płatności nie są regulowane przez mechanizmy rynkowe a przez normy prawne Strumienie związane z operacjami kredytowymi banków (pożyczki prywatne to transfery) Bank nie występuje jako strona w przepływie strumieni kredytowych (byłby to wówczas strumień ekwiwalentny lub transferowy) a jedynie jako instytucja kreująca pieniądz Depozyty mogą być traktowane nie jak strumienie a zawieszenie płynności własnych zasobów Płatność odsetek może być traktowana jako transferowa, lub (zdaniem niektórych) ekwiwalentna - zapłata za użyczenie funduszy 14

15 Podmiotowa klasyfikacja finansów NAZWA PODMIOTU Finanse Przedsiębiorstw Finanse Ludności Finanse Publiczne Finanse Banków Finanse Ubezpieczycieli Podmiotowa klasyfikacja finansów ekwiwalentny - procesy realne w wyniku których powstaje PKB, zakupy i sprzedaż, zatrudnienie redystrybucyjny - podatki, subsydia, odsetki, wypłaty dywidend, składki na ubezpieczenie kredytowy - pożyczki bankowe ekwiwalentny - wynagrodzenie za pracę, zakupy redystrybucyjny - emerytury, renty, zasiłki, dywidendy, odsetki kredytowy - kredyty mieszkaniowe i konsumpcyjne ekwiwalentny - wynagrodzenia dla zatrudnionych, zakupy towarów i usług redystrybucyjny - podatki, opłaty, grzywny, dochody z posiadanych przedsiębiorstw, emisja obligacji kredytowy - pożyczki bankowe ekwiwalentny - wynagrodzenie za pracę, wydatki rzeczowe redystrybucyjny - odsetki od kredytów i depozytów, podatki, opłaty kredytowy - pożyczki międzybankowe ekwiwalentny - wynagrodzenie za pracę, wydatki redystrybucyjny - przychody ze składek, wypłaty odszkodowań kredytowy - pożyczki bankowe 15

16 System finansowy INSTRUMENTY FINANSOWE?charakterze wierzycielskim i własnościowym?stałym i zmiennym dochodzie?krótko-, średnio- i długoterminowe?bezpośrednie i pośrednie?rzeczywiste (bazowe) i pochodne (pozabilansowe) RYNKI FINANSOWE?pierwotne i wtórne?otwarte i zindywidualizowanych transakcji finansowych?rynki zindywidualizowane (depozytowy, kredytowy, ubezpieczeniowy)?pieniężne i kapitałowe?pieniężny (międzybankowy, pozabankowy)?kapitałowy (giełdowy i pozagiełdowy)?instrumentów denominowanych w walucie krajowej i rynek walutowy?eurorynki (pieniężny i kapitałowy)?hurtowe i detaliczne?instrumentów pochodnych INSTYTUCJE FINANSOWE?Instytucje nie tworzące własnych instrumentów finansowych - instytucje bezpośredniego rynku finansowego?instytucje tworzące instrumenty finansowe (instrumenty pośrednie) instytucje pośredniego rynku finansowego Kreujące pieniądz Kreujące inne instrumenty finansowe ZASADY FUNKCJONOWANIA?sformalizowane?niesformalizowane 16

17 17 Zadania systemu finansowego Rolą systemu finansowego jest współudział w kreowaniu siły nabywczej oraz umożliwienie jej przepływu miedzy niefinansowymi podmiotami ekonomicznymi. Rolą systemu finansowego jest obniżenie kosztów dokonywania transakcji powstających w procesie wymiany. Koszty transakcyjne to głównie koszty związane z pozyskaniem informacji potrzebnych do przeniesienia praw własności na skutek występowania zjawiska niepewności. Pojawienie się pieniądza spełniającego funkcję cyrkulacyjną pozwoliło na znaczne obniżenie kosztów transakcyjnych, które w przypadku wymiany towarowej wymagało zaistnienia podwójnej zgodności potrzeb. Nadrzędna funkcja systemu finansowego: współuczestniczenie w tworzeniu powszechnie akceptowanego środka dokonywania transakcji (pieniądza) oraz umożliwienie jego przemieszczania się między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi (ekonomicznymi).

18 18 Funkcje systemu finansowego Cały system finansowy (a więc: instrumenty, rynki, instytucje i regulacje) integruje działalność niezależnych podmiotów gospodarczych i ogranicza koszty transakcyjne spełniając funkcje: 1. MONETARNE 2. KAPITAŁOWE 3. KONTROLNE Funkcja monetarna - wiąże się z procesami: kreowania pieniądza przepływu pieniądza

19 19 Funkcje finansów państwa stabilizacyjna wykorzystanie polityki budżetowej jako instrumentu utrzymywania wysokiego stanu zatrudnienia, racjonalnego poziomu cen, wysokiego wzrostu gospodarczego z uwzględnieniem efektów bilansu płatniczego dystrybucyjna dostosowanie podziału dochodu narodowego i bogactwa do zgodności z tym co społeczeństwo uważa za słuszne i sprawiedliwe alokacyjna dostarczanie dóbr społecznych albo proces, w którym wykorzystanie całości zasobów jest dzielone między dobra prywatne i publiczne i podczas którego zostaje ustalona struktura dóbr społecznych.

20 20 Funkcje systemu finansowego Funkcja kapitałowa - wiąże się z umożliwieniem przepływu kapitału od jednostek nadwyżkowych do deficytowych. W jej ramach można wyodrębnić: gromadzenie i pobudzanie oszczędności alokacja kapitału (oszczędności) w inwestycje (przedsięwzięcia gospodarcze) przy okazji alokacji instytucje finansowe (kreujące instrumenty) dokonują zmiany charakterystyki instrumentów aby dostosować je do potrzeb oszczędzających i pożyczających. Dokonuje się przy tym transformacja: ryzyka wielkości terminów

21 21 Funkcje systemu finansowego Funkcja kontrolna - wiąże się z realizowaniem funkcji kapitałowej. Dzięki rynkom finansowym użyczający swe oszczędności ma możliwość monitorowania i dyscyplinowania podmiotów zarządzających ich majątkiem. Funkcje te mogą być realizowane albo za pośrednictwem instytucji finansowych aktywnie uczestniczących w tym procesie, albo poprzez bezpośrednie transakcje na rynku kapitałowym.

22 22 Związki systemu finansowego z innymi sektorami gospodarki instrumenty finansowe - znaczna część instrumentów bezpośrednich kreowana jest przez podmioty gospodarcze i państwo. Z kolei instrumenty kreowane przez instytucje finansowe (głównie pośrednie) wynikają z zapotrzebowania podmiotów niefinansowych, rynki finansowe - przedsiębiorstwa i państwo są głównymi uczestnikami rynków. Ponadto państwo w ramach realizowanej polityki kształtuje te rynki, instytucje finansowe - powiązania wynikają z cech istniejącego rynku finansowego, których jednym z elementów są kapitałowe związki pomiędzy instytucjami finansowymi a pozostałymi ogniwami gospodarki, zasady funkcjonowania - silne formalne wpływy państwa jako regulatora i nieformalne innych podmiotów.

23 PIENIĄDZ definicje, formy, funkcje, podaż, popyt Definicje pieniądza środek płatniczy, który ma zdolność wyrażania, przechowywania i przekazywania wartości, najbardziej płynny aktyw majątkowy, służy określaniu wartości innych towarów w postaci cen i pomiaru wartości nominalnej, powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonujemy płatności za ograniczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań. Najstarszy instrument finansowy (pośredni - kreowany przez banki komercyjne i bezpośredni - kreowany przez BC). Historycznie wartość pieniądza nie od początku bazowała na obietnicy (co wynika z istoty instrumentu finansowego). W przypadku pieniądza kruszcowego (pełnowartościowego) jego wartość wynika bowiem bezpośrednio z wartości otrzymanego kruszcu, z którego pieniądz został wykonany. Rodzaje definicji pieniądza: funkcjonalne, statystyczne. 23

24 24 Funkcjonalne definicje pieniądza Pieniądz, niezależnie od swej formy zewnętrznej i systemu gospodarczego, jest prawnie określonym, powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym, który może wyrażać, przechowywać i akceptować wartości i którego wartość jest ściśle związana z realnym PKB. Istota pieniądza określona jest przez spełniane przez niego funkcje. Wszystkie bowiem środki, które spełniają funkcję pieniądza należy z definicji uznać za pieniądz. Formy pieniądza: Pieniądz towarowy moneta kruszcowa, Pieniądz papierowy znak pieniężny papierowy, Pieniądz bezgotówkowy, żyrowy,, księgowy zapis na rachunku bankowym,

25 25 Funkcje pieniądza funkcja miernika wartości - najbardziej pierwotna funkcja pieniądza niemożliwa do zastąpienia przez inne dobro, wartość dóbr i usług wyrażana jest w pieniądzu, dzięki istnieniu pieniądza istnieją ceny. Z funkcją tą powiązać można funkcję jednostki rozrachunkowej funkcja cyrkulacyjna (obiegowa) - środek wymiany (obrotu, cyrkulacji) przy wymianie w transakcjach kupno - sprzedaż. Umożliwia czasowe, przestrzenne, ilościowe i jakościowe rozdzielenie aktu wymiany towarów i usług na dwie niezależne części. funkcja płatnicza - środek płatniczy - oderwanie pieniądza od ruchu towaru, pokrywanie zobowiązań, nie wynikające z wymiany towarowej, np.. opłaty administracyjne. Często funkcja ta wraz z funkcją cyrkulacyjną traktowane są łącznie jako funkcja środka transakcji funkcja zwalniania ze zobowiązań wiąże się z obowiązkiem akceptowania pieniądza jako formy regulowania zobowiązań funkcja tezauryzacyjna - forma przechowywania wartości - oszczędności funkcja pieniądza światowego ($, euro).

26 26 Funkcje pieniądza MIERNIK WARTOŚCI - funkcję tę spełniały już wczesne formy pieniądza pieniądz kultowy, pieniądz ostentacyjny (oznaka zbytku i zamożności). Pewne przedmioty zyskały sobie powszechną akceptację społeczną jako jednostka wartości i wielkości obrachunkowej (tzw. liczman). Wartości ustalone w tych jednostkach są cenami innych towarów i usług. Stąd można wyprowadzić pochodne podfunkcje pieniądza środek wyrażania cen, określanie relacji wartości dóbr oraz systemu cen, Ponadto, pieniądz w roli miernika wartości umożliwia zsumowanie wartości wszelkich dóbr wytworzonych w danym roku przez społeczeństwo, np. w gospodarce narodowej, co z kolei pozwala określić wielkość produktu społecznego.

27 27 Funkcje pieniądza ŚRODEK PRZECHOWYWANIA WARTOŚCI -funkcja ta rozwinęła się z funkcji miernika wartości. Możliwość wyrażania wartości wszelkich dóbr za pomocą środka zwanego pieniądzem obejmuje również możliwość dodawania do siebie wartości poszczególnych dóbr i wyrażania w ten sposób wielkości majątku, stąd inaczej występuje jako funkcja środka tezauryzacji. Pieniądz stanowi jedną z możliwości gromadzenia i przechowywania majątku, wyróżnia się on największym stopniem płynności. Funkcja płynności pieniądza, z którą jest związane najmniejsze ryzyko przechowywania majątku. Płynność zdolność podmiotów do regulacji swoich zobowiązań płatniczych w dowolnym czasie. Pieniądz w tej funkcji umożliwia oszczędzanie równowartości wyprodukowanych i nie skonsumowanych dóbr i usług. Zaoszczędzona wartość może być przekazana innym podmiotom gospodarczym w formie kredytu udzielonego na określony czas lub sfinansowanie konsumpcji.

28 28 Funkcje pieniądza ŚRODEK PRZEKAZYWANIA (WYMIANY) WARTOŚCI- funkcja ta rozwinęła się wraz z podziałem pracy i specjalizacją w szerszych ramach gospodarki narodowej. Dzięki pieniądzowi jako neutralnemu środkowi wymiany możliwe jest: przestrzenne, czasowe, ilościowe, jakościowe rozdzielenie aktu wymiany towarów i usług na dwie wzajemnie niezależne części. Jako jednostka obrachunkowa występuje przy wycenie, obrachunku i przekazywaniu wartości. Jest to przesłanka do rozwoju handlu zagranicznego oraz rozwoju rynku kredytowego (przenoszenia siły nabywczej na pewien okres w zamian za wypłaty odsetek jako formy zapłaty za korzystanie z kapitału).

29 29 Cechy pieniądza zastępowalność tzn. niezmiennej i wzajemnie wymienialnej jednostki wartości podzielność wyraża się w możliwości dalszych podziałów jednostki obrachunkowej na mniejsze trwałość zdolność do utrzymywania niezmiennej w czasie i przestrzeni (skali międzynarodowej), abstrakcyjnej wartości, rzadkość rzadkość jest naturalna lub sztucznie stworzona, powszechne przyzwyczajenie do jego przyjmowania - jest zjawiskiem o charakterze psychologicznym związanym z pewnością, że w danej gospodarce posiadanie pieniądza umożliwia zawsze nabycie towarów i usług o stałej wartości. Pieniądz również przyczynia się do zmniejszenia kosztów wymiany towarowej, gdyż jego zastosowanie zmniejsza potrzeby utrzymywania zapasów, nakład czasu, konieczność dzielenia dóbr na mniejsze części i ustalania relacji wymiennych między mnogością najrozmaitszych dóbr, prawny środek płatniczy- z niej wynika, że w danej gospodarce narodowej nie można odmówić przyjęcia pieniądza jako środka przekazywania wartości w celu regulacji zobowiązań.

30 Budżet i system budżetowy państwa System budżetowy zestaw norm prawnych i procedur określających formy organizacyjne oraz zasady gromadzenia i wydatkowania środków publicznych, czyli środków pobieranych na mocy obowiązujących przepisów od osób prawnych i fizycznych, przeznaczonych na finansowanie zadań państwa i samorządów lokalnych. Centralnym punktem systemu budżetowego jest budżet plan dochodów i wydatków państwa lub innej zbiorowości samorządowej. Nie wszystkie środki gromadzone w ramach systemu budżetowego są dochodami budżetu. Część środków publicznych gromadzona jest i wydatkowania przez wyodrębnione jednostki, powiązane z budżetem, lecz działające samodzielnie. Są to jednostki gospodarki pozabudżetowej i fundusze celowe. Zestaw norm prawnych określających zasady działania budżetu i jednostek z nim powiązanych reguluje następujące kwestie: kompetencje w sprawach budżetowych, tryb planowania dochodów i wydatków budżetu, zasady uchwalania budżetu, sposób ewidencji operacji budżetowych i zasad sporządzania sprawozdawczości, tryb realizacji dochodów i wydatków, ich kontrola oraz sposób zatwierdzania sprawozdania z wykonania budżetu, formy organizacyjne i zasady działania jednostek wykonujących budżet (jednostki budżetowe) oraz jednostek powiązanych z budżetem, odpowiedzialność za naruszenie zasad obowiązujących w systemie budżetowym. Sfera budżetowa - zespół wszystkich jednostek organizacyjnych wykonujących budżet oraz jednostek powiązanych z budżetem. Finanse publiczne - środki, którymi operuje system budżetowy, obejmują one zarówno dochody budżetowe jak i środki pożyczone stanowiące tzw. dług publiczny. Budżet państwa obejmuje zestawienie dochodów i wydatków państwa i jest uchwalany przez 30

31 31 Statystyczne definicje pieniądza Definicje ilościowe, powstałe po II wojnie światowej, utożsamiają pieniądz z zasobem pozostającym do dyspozycji podmiotów niefinansowych (podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych). Podstawą tych definicji są agregaty pieniężne obejmujące różny zakres zasobów pieniężnych Agregat M 0 (baza monetarna) Agregat M 1 Agregat M 2 Agregat M 3 Agregat M 4 (ogólnej płynności gospodarki) 1. Rezerwy obowiązkowe banków komercyjnych 2. Rezerwy nadwyżkowe banków komercyjnych 3. Gotówka w obiegu poza kasami banków Gotówka w obiegu poza kasami banków + depozyty na żądanie w bankach komercyjnych M 1 + depozyty krótkoterminowe w bankach komercyjnych M 2 + depozyty średnio- i długoterminowe w bankach komercyjnych M 3 + papiery wartościowe i dokumenty handlowe

32 32 Formy pieniądza Pojęcie pieniądza jako środka płatniczego, który ma zdolność wyrażania, przechowywania i przekazywania wartości zakłada istnienie różnych form pieniądza Pieniądz towarowy kruszcowy pełnowartościowy Pieniądz kredytowy monety zdawkowe (podwartościowe( podwartościowe) ) niepełnowartościowy W czasach obecnych w zasadzie cały pieniądz ma charakter pieniądza kredytowego pieniądz gotówkowy - banknoty i bilon (symboliczna); środek płatniczy, którego wartość czy siła nabywcza przewyższa koszt jego wykonania lub wartość jako towaru w innych niż pieniądz zastosowaniach Pieniądz gotówkowy w formie banknotów i monet zdawkowych jest we wszystkich krajach prawnym środkiem płatniczym pieniądz bezgotówkowy - pieniądz żyrowy,, wkładowy, księgowy wkłady na żądanie lub terminowe, które są używane w obrocie bezgotówkowym dzięki stosowaniu polecenia zapłaty, polecenia przelewu, czeku, kart płatniczych itd. Pieniądz żyrowy może być banku centralnego (wkłady banków i instytucji publicznych w BC traktowane mogą być na równi z prawnym środkiem płatniczym) Pieniądz żyrowy banków komercyjnych (wkłady osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w bankach komercyjnych)

33 33 Porównanie pieniądza gotówkowego i bezgotówkowego Pieniądz gotówkowy banknoty i monety emitowane przez bank centralny emisja pod całkowitą kontrolą państwa posiada charakter prawnego środka płatniczego Pieniądz bezgotówkowy wkłady środków pieniężnych klientów w bankach (depozyty i kredyty) emitowane przez banki handlowe pośrednia kontrola państwa nad emisją jest wymienialny na pieniądz gotówkowy quasi-pieniądz surogaty pieniądza mogące realizować wybrane funkcje pieniądza. Są to udokumentowane lub nieudokumentowane wierzytelności pieniężne, które w określonym czasie mogą zostać przekształcone w pieniądz (gotówkowy lub bezgotówkowy) Jakość surogatów jest określona przez: stopień płynności przekształcenia w pieniądz ryzyko utraty wartości podczas tego przekształcenia wysokość oprocentowania surogatów

34 34 Podaż pieniądza Podaż pieniądza - ilość pieniądza obiegającego w gospodarce Zbyt duża ilość wywołuje inflację i/lub rozwuj gospodarczy. Zbyt mała deflację i/lub recesję gospodarczą. Wyróżnia się: nominalna podaż pieniądza - całkowity zasób środków pieniężnych w gospodarce realna podaż pieniądza - podaż w ujęciu nominalnym podzielona przez poziom cen. Pojęcie podaży pieniądza wiąże się ze sposobem pomiaru pieniądza (który agregat): podejście transakcyjne - za pieniądz uznaje się tylko te aktywa finansowe, które można natychmiast wykorzystać jako środek płatniczy przy zakupie towarów i usług czyli pieniądz gotówkowy, czeki podróżne oraz środki na bieżących rachunkach bankowych, podejście płynnościowe - koncentruje się na kolejnej funkcji pieniądza tzn. funkcji pieniądza jako środka akumulacji i uwzględnia te aktywa płynne, które można zamienić na gotówkę w każdym dowolnym momencie przy minimalnym koszcie tej operacji. Największym źródłem podaży pieniądza jest jego kreacja przez system bankowy.

35 Pierwotna kreacja pieniądza Pierwotna kreacja pieniądza dokonywana przez bank centralny, polega na udzielaniu przez bank centralny kredytów bankom depozytowo- kredytowym oraz na emitowaniu przez bank centralny pieniądza gotówkowego. Mamy tu do czynienia z kreacją bazy monetarnej: M0 = R + G M0 - baza monetarna, inaczej pieniądz banku centralnego lub pieniądz dużej mocy; R - płynne rezerwy banków czyli pieniądz banku centralnego będący w dyspozycji banków depozytowo-kredytowych czyli środki banków ulokowane na ich rachunkach bieżących w banku centralnym. Wzrost płynnych rezerw następuje w wyniku udzielania przez bank centralny kredytów bankom depozytowo-kredytowym oraz zakupu dewiz przez bank centralny. Zakup dewiz przez bank centralny traktowany jest jako szczególny rodzaj kreacji pieniądza; G cały pieniądz gotówkowy w obiegu (łącznie z kasami banków). Pierwotna kreacja pieniądza w postaci pieniądza gotówkowego ma miejsce gdy następuje wypłacenie gotówki przez bank centralny np. jednostkom budżetowym w ramach tzw. zasilania gotówkowego lub gdy ma miejsce emisja przez bank centralny znaków pieniężnych czyli prawnie określonych i powszechnie akceptowanych środków 35

36 36 Wtórna kreacja pieniądza Wtórna kreacja pieniądza - dokonywana w bankach depozytowo-kredytowych udzielających kredytów i pożyczek swoim klientom. Środki pieniężne występujące w postaci zapisu na rachunkach bankowych nazywamy pieniądzem wkładowym. Jeżeli dany klient wpłaca gotówkę na rachunek bankowy następuje przekształcenie pieniądza gotówkowego w pieniądz bezgotówkowy a dokonany przez klienta wkład na rachunek nazywamy wkładem pierwotnym. Banki nie utrzymują 100% pokrycie wkładu pierwotnego w postaci gotówki w banku. Środki gromadzone w bankach muszą być zagospodarowane (na tym polegają operacje bierne banku), co oznacza, że bank utrzymuje jedynie określoną część wkładu pierwotnego w postaci zapasu gotówki w skarbcu i rezerwy gotówkowej wpłacanej na rachunek w banku centralnym a resztę przeznacza na akcję kredytową-udziela kredytów swoim klientom. Bank tworzy w ten sposób wkład pochodny. Jeden wkład pierwotny może być wykorzystywany przez kolejne banki tworząc możliwość wtórnej kreacji pieniądza bankowego przez udzielanie kredytów. Wkłady pochodne, które powstają udzielania kredytów przez banki uznaje się więc za nowo kreowany pieniądz. Wyjaśnienie mechanizmu kreacji pieniądza dokonywane jest najczęściej w oparciu o teorię mechanistyczną lub o teorię bazy monetarnej.

37 37 Koncepcja mechanistyczna kreacji pieniądza Kreacja pieniądza bankowego postępuje aż do wyczerpania możliwości tworzenia wkładów pochodnych przez banki, to znaczy do momentu, kiedy relacja między wkładem pierwotnym a sumą wkładów pochodnych osiągnie granicę, poniżej której nie może zejść, ze względu na konieczność zachowania minimum płynności płatniczej. Założenia początkowe: każdy z banków utrzymuje obowiązkową rezerwę minimalną ro każdy bank utrzymuje dobrowolną rezerwę płynności rp na zerowym poziomie kredyt udzielony przez bank zostaje wykorzystany przez klienta w postaci bezgotówkowej każdy z banków może bez ograniczeń wykorzystywać rezerwę płynności

38 38 Mechanizm kreacji pieniądza R = r * D0 wypłata kredytu (1-r)*D0 D0 D0:=(1-r)*D0 (1-r)*D0 rozliczenie z kontrahentem (1-r)*D0 Mechanizm kreacji dla stopy r o =20% AKTYWA PASYWA RP- rezerwa RO rezerwa KR - kredyt Kapitał własny D - Depozyt płynności obowiązkowa

39 Mechanizm kreacji pieniądza Jeżeli q = 1 ro,, wówczas Di = D0 * qn-1 Przyrost ilości pieniądza wynosi: dm = D1 + D2 + D = D0 ( 1 + q + q2 + q3 + q ) = D0 / (1 q) Jeżeli ro = 1, kreacja jest zerowa, jeżeli ro = 0, kreacja jest nieograniczona. Złagodzenie założeń pierwotnych: oprócz rezerwy obowiązkowej bank utrzymuje dobrowolną rezerwę płynności kształtowana w zależności od indywidualnej oceny ryza (stopę rezerwy obowiązkowej i dobrowolnej można wyrazić łącznie jako ro) należy przyjąć, że nie cała operacja wykorzystania kredytu będzie miała charakter bezgotówkowy i założyć pewną stopę wypłaty gotówkowej w praktyce pewna stopa rezerw płynności nie będzie zagospodarowana (np.. brak popytu na kredyt). Połączenie tej stopy i stopy wypłaty gotówkowej potraktujemy łącznie jako stopę wycieku c. wówczas: D1 = D0 (1-ro) (1-c) D2 = D0 (1-ro)2 (1-c)2 39

40 40 Koncepcja bazy monetarnej Zamiast do wolnych rezerw płynności pojedynczych banków teoria ta odwołuje się do pieniądza rezerwowego Banku Centralnego. Zakłada ona, że fakt, iż podaż pieniądza (M1 lub M2) znacznie przewyższa wielkość pieniądza banku centralnego jest możliwy dzięki temu, że mamy do czynienia z efektem mnożnika pieniężnego. Mnożnik kreacji pieniądza wskazuje na wielkość zmiany w ilości (podaży) pieniądza spowodowanej zmianą bazy monetarnej podaż pieniądza = mnożnik kreacji pieniądza x baza monetarna Podaż pieniądza kształtowana jest przez wzajemne oddziaływanie zachowania banku centralnego, banków komercyjnych, przedsiębiorstw, pośredników finansowych, gospodarstw domowych itp.

41 41 Popyt na pieniądz Teoria popytu na pieniądz wynika z teorii procesów transmisyjnych w gospodarce. Jeżeli zachodzić ma równość pomiędzy Ms a Md, to ewentualne rozbieżności są wynikiem niepożądanych przez podmioty gospodarcze rezerw gotówkowych (głównie w bankach). Wzrost popytu na pieniądz wywołuje: zmniejszenie rezerw gotówkowych banków wzrost pieniądza zza granicy wzrost kreacji pieniądza przez system bankowy Biorąc pod uwagę przede wszystkim funkcje: transakcyjną i płatniczą pieniądza, jego pożądana ilość uzależniona jest od ilości i wartości transakcji gospodarczych. Każda jednostka pieniężna, dzięki stałej rotacji, może obsłużyć wiele transakcji gospodarczych. Popyt na pieniądz to podany przez podmioty niebankowe czyli gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa stan ich zapotrzebowania na zasoby pieniężne.

42 42 Popyt na pieniądz Najbardziej znana klasyfikacja motywów którymi kierują się te podmioty utrzymując gotówkę wynika z teorii Keynesa,, który zakłada, że ilość pieniądza, na którą zostaje zgłoszony popyt, jest określona przez wielkość rezerw gotówkowych czyli preferencję płynności. Zapotrzebowanie dotyczy dwóch rodzajów pieniądza: aktywne zasoby gotówkowe L1(Y) pasywne zasoby gotówkowe L2(R) POPYT NA PIENIĄDZ PREFERENCJA PŁYNNOŚCI REZERWY AKTYWNE REZERWY PASYWNE rezerwy dla celów transakcyjnych rezerwy podyktowane przezornością rezerwy na lokaty majątkowe rezerwy na cele spekulacyjne

43 Popyt na pieniądz motyw transakcyjny Zgodnie z powyższym wyróżniamy cztery podstawowe motywy obrazujące wpływ określonych czynników na kształtowanie popytu na pieniądz: transakcyjny popyt na pieniądz, przezornościowy popyt na pieniądz, portfelowy popyt na pieniądz, spekulacyjny popyt na pieniądz Motyw transakcyjny - skłonności do utrzymywania zasobów pieniężnych na pokrycie wydatków. Jednostki gospodarcze potrzebują pieniędzy by dokonywać transakcji kupna i sprzedaży. Pieniądz pełni funkcję wymiany, krążąc między nabywcami i sprzedawcami oraz dłużnikami i wierzycielami. Przy motywie transakcyjnym niezbędne jest wskazanie zależności między ilością i szybkością obiegu pieniądza a wielkości dokonywanych transakcji. Tę zależność przedstawia równanie wymiany Fishera. MV = PT M ilość pieniądza w obiegu, V - szybkość obiegu pieniądza (wyrażona liczbą transakcji przypadająca na jednostkę pieniężną w określonym czasie), P średni poziom cen, T rzeczowy wolumen transakcji będących przedmiotem transakcji. 43

44 44 Popyt na pieniądz motyw transakcyjny W ujęciu ex post,, równanie powyższe, będąc tożsamością, pozwala na wyznaczenie szybkości obiegu pieniądza w gospodarce: V = PT / M I. Fisher zakładał, że szybkość obiegu pieniądza V w krótkich okresach jest stała, gdyż została określona przez czynniki zewnętrzne w stosunku do systemu pieniężnego (rozwój infrastruktury bankowej, rozwój i szybkość działania sieci łączności pocztowej i telekomunikacyjnej, struktur gospodarki, tempo obrotu towarowego). Jeżeli więc V = const, a przewidywana suma transakcji w przyszłym okresie wyniesie T P to popyt na pieniądz M równa się: M = P T / V

45 45 Popyt na pieniądz motyw przezornościowy Motyw przezornościowy - We wskaźniku k uwzględniono nie tylko transakcyjny motyw popytu na pieniądz, ale również chęć dysponowania pewna rezerwą płynności motyw przezornościowy. Podmioty gospodarcze oprócz tego, że potrzebują pieniędzy na realizację transakcji kupna i sprzedaży muszą posiadać rezerwy pieniężne na pokrycie nieplanowanych wydatków związanych np.. ze wzrostem cen, kosztami związanymi z nieoczekiwanymi chorobami, wypadkami, klęskami żywiołowymi, zaburzeniami politycznymi. Nie poddano jednak tych motywów głębszej analizie uznając, że popyt na pieniądz zależy głównie od dochodu nominalnego. Im większy dochód, tym wyższe zapotrzebowanie na zasoby pieniężne transakcyjne i przezornościowe. Popyt na pieniądz wynikający z motywu transakcyjnego i przezorności można przedstawić jako funkcję dochodu nominalnego (funkcję dochodu realnego i wskaźnika cen): M1 = L1 (Y) M 1- popyt transakcyjny i przezornościowy, Y - dochód nominalny

46 46 Popyt na pieniądz popyt portfelowy Spekulacyjny i portfelowy popyt na pieniądz Popyt portfelowy Rynkwa stopa procentowa R max R min POPYT PORTFELOWY Popyt spekulacyjny i portfelowy L2(R) POPYT SPEKULACYJNY PUŁAPKA PŁYNNOŚCI Pieniądz w postaci gotówkowej traktowany jest jako najbardziej płynna LOKATA MAJĄTKOWA, która nie przynosi jednak odsetek. Jeżeli rynkowa stopa procentowa rośnie, to zasób ten maleje na rzecz lokat odsetkowych. Dla wartości niskich stopy zasoby utrzymywane są w gotówce. W odróżnieniu do nich, motyw spekulacyjny i majątkowy wyraża skłonność do utrzymywania zasobów pieniężnych wynikającą z chęci oszczędzania. Motyw ten wiąże się z funkcją pieniądza jako środka tezauryzacji. Jednostki gospodarcze mogą dokonywać wyboru co do lokowania swoich pieniędzy, realizując swoje preferencje wyznaczone przez przewidywania dotyczące wielkości dochodu, który mogą otrzymać dysponując odpowiednimi składnikami majątku finansowego lub rzeczowego. Przy podejmowaniu decyzji dotyczących lokowania gotówki w banku, czy giełdzie inwestorzy kierują się stanem obecnym (motyw majątkowy) i przewidywaniami (motyw spekulacyjny) co do przyszłego kształtowania się stopy procentowej, ponieważ nie jest ona wielkości stałą. Jednakże ponoszą oni ryzyko w przypadku podjęcia błędnej decyzji.

47 47 Popyt na pieniądz popyt spekulacyjny Popyt spekulacyjny Najłatwiej zilustrować go traktując jako formę potencjalnego inwestowania gotówki w obligacje stałoprocentowe.. Inwestor musi brać pod uwagę nie tylko stopę bieżącą, ale również oczekiwania co do kształtowania się stopy rynkowej w przyszłości. Wysoka stopa rynkowa sprawia, że oczekujemy jej spadku. Dziś tanie obligacje mogą gwałtownie zdrożeć. Niska - jest motywacją do utrzymywania gotówki przeznaczonej na spekulację, bo lepiej wydać ją na obligacje. Niska stopa rynkowa sprawia, iż oczekujemy jej wzrostu. Oznacza to, że drogie obligacje mogą potanieć. Istnieje więc silny motyw spekulacyjny przechowywania gotówki i nieinwestowania jej w obligacje. Obniżanie stopy procentowej poniżej pewnego poziomu R min nie powiększa już popytu spekulacyjnego na gotówkę, bowiem wszystkie wolne środki już czekają na zakup obligacji. Jest to tzw. pułapka płynności

48 Popyt na pieniądz Łączny popyt na pieniądz L1( Y ) + L2( R ) Rynkowa stopa procentowa Md=L1(Y)+L2(R) L1(Y) L2(R) Ostatecznie popyt na pieniądz w spoczynku można wyrazić jako funkcję: M2 = L2 (R) Łączny popyt na pieniądz M2 - popyt spekulacyjny i portfelowy R rynkowa stopa procentowa 48

49 Dziękuję za uwagę!