Nas interesują tu przede wszystkim działania generała w zakresie konspiracji wojskowej, a zatem sprawowanie funkcji Komendanta Głównego ZWZ.

Transkrypt

1 Klub Historyczny im. gen. Stefana Roweckiego "GROTA" Źródło: Wygenerowano: Czwartek, 12 października 2017, 00:19 Generał Kazimierz Sosnkowski 13 listopada 1939 r. Naczelny Wódz i Prezes Rady Ministrów gen. dyw. Władysław Sikorski podpisał dokument desygnujący gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego na stanowisko Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej. A zatem po raz już drugi w swoim życiu stawał Kazimierz Sosnkowski na czele konspiracyjnej organizacji niepodległościowej. W 31 lat po utworzeniu i objęciu kierownictwa Związku Walki Czynnej organizował teraz Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Jednocześnie, zgodnie z uchwałą Rady Ministrów z 8 listopada 1939 r., został on przewodniczącym Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju (KSK). Objął więc dwie niezwykle odpowiedzialne funkcje, łącząc tym samym całość zagadnień związanych z organizowaniem z ramienia władz RP wojskowego i politycznego podziemia w okupowanym kraju. Nas interesują tu przede wszystkim działania generała w zakresie konspiracji wojskowej, a zatem sprawowanie funkcji Komendanta Głównego ZWZ. Zaraz po przybyciu gen. Sosnkowskiego do Paryża rozpoczęły się rozmowy z gen. Sikorskim. W ich wyniku 17 października 1939 r. gen. Sikorski na posiedzeniu Rady Ministrów zakomunikował, że w skład Rządu RP został powołany, jak to określił, dla kierowania pracami wojskowymi w Kraju [i]. gen. Kazimierz Sosnkowski. 3 listopada odbyła się narada dwóch generałów (Sikorskiego i Sosnkowskiego) poświęcona projektowi organizacji wojskowej w kraju. Już jednak wcześniej, bo l listopada, nakazał gen. Sosnkowski swojemu najbliższemu współpracownikowi ppłk. dypl. Franciszkowi Demelowi wyszukanie ludzi do pracy na odcinku krajowym. Energicznie przystąpił generał także do prac nad dokumentem ujmującym całokształt zagadnień związanych z przygotowaną organizacją wojskową, czyli innymi słowy nad statutem ZWZ. Niewątpliwie główna rola przy opracowaniu ostatecznej formy tego dokumentu przypadła właśnie gen. Sosnkowskiemu. 11 listopada, po dniach pracy i dyskusji, mógł już on przesłać gen. Sikorskiemu ostatecznie ustalony tekst Zasad organizacji pracy w Kraju. 13 listopada już formalnie został powołany Związek Walki Zbrojnej z wyznaczeniem gen. Sosnkowskiego jego Komendantem Głównym. Gen. Sikorski zaznaczał przy tym, że Działać on będzie na tym samym posterunku jako Zastępca Naczelnego Wodza i z jego rozkazu [ii]. W tym też dniu zaczęła już oficjalnie pracować, choć w bardzo zawiązkowej formie, Komenda Główna ZWZ. Jej strukturę organizacyjną nakreślił gen. Sosnkowski w przygotowanym statucie ZWZ. Według tego dokumentu organem pracy Komendanta Głównego ZWZ był jego Sztab w następującym składzie: - Zastępca (z podległymi mu referatami: propagandowym, wydawnictw, kolportażu); - Szef Sztabu (z podległymi mu referatami: organizacyjnym, personalnym, informacyjnym, wyszkoleniowym); - Kwatermistrz (z podległymi referatami: budżetowo-gospodarczym, technicznym, łączności, transportów); - Kierownik Okupacji Niemieckiej; - Kierownik Okupacji Sowieckiej. Jak wynika z relacji ppłk. dypl. Józefa Mateckiego Sztab KG zaczął pracować 7 listopada, a więc zanim jeszcze oficjalnie powołano ZWZ i jego KG. Komenda Główna ZWZ występowała też pod kamuflażową nazwą Biuro generała Sosnkowskiego. Sam zaś Komendant Główny w korespondencji z krajem używał pseudonimów: Józef Godziemba i Godziemba. Warunki pracy w Sztabie KG ZWZ u progu działalności tak po latach wspominał płk Matecki: Charakteryzowało je przejście na metodę pracy konspiracyjnej, do której prawie nikt z członków sztabu nie był wdrożony. Głównym instruktorem i inspiratorem był sam gen. Sosnkowski. [...] Praca w sztabie była wyczerpująca, na co się składały: duży nawał pracy, szczupły personel i długoterminowość pracy, przeważnie do godziny z godzinną przerwą na obiad ( ). To ostatnie zjawisko spowodowane było przebywaniem gen. Sosnkowskiego w biurze między godziną , gdyż przedpołudnia i część popołudni przebywał w urzędach hotelu»regina«na licznych konferencjach z przedstawicielami Rządu, emigracji i czynnikami francuskimi [iii]. Relacja ta zwraca uwagę na bardzo istotną kwestię. Otóż Komendant Główny ZWZ gen. Sosnkowski nie mógł poświęcać

2 całego czasu pracom związanym z organizowaniem Związku Walki Zbrojnej. Był przecież jednocześnie członkiem rządu RP kierującym pracami Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju. Był więc nie tylko wojskowym, ale także i politykiem, a to wymagało utrzymywania licznych kontaktów zarówno w polskim, jaki i w francuskim świecie politycznym. Komenda Główna ZWZ do kwietnia 1940 r. pracowała w Paryżu. Początkowo w hotelu Regina, tj. w miejscu postoju Sztabu Naczelnego Wodza, a od 22 listopada w oddzielnej siedzibie przy Rue de l'arcade 22. Natomiast Rząd RP działał w odległym Angers. Z tego też względu gen. Sosnkowski był zmuszony przez kilka miesięcy dzielić swój czas między Angers a Paryż. Starał się jednak poświęcić wiele czasu robocie wojskowej. W 1941 r. tak gen. Sosnkowski pisał o początkach swoich prac w KG ZWZ: Od chwili wszczęcia prac dla Kraju, jedną z głównych mych trosk było wychować mój Sztab w duchu zasad możliwie pełnej konspiracji. Wydałem odpowiednie instrukcje wewnętrzne w tym zakresie: codzienne odprawy wszystkich pracowników Sztabu u mego Zastępcy względnie Szefa Sztabu, każdorazowo przed rozpoczęciem zajęć przypominały, że każde nieopatrznie wypowiedziane słowo w miejscu niewłaściwym na temat roboty tajnej w Kraju, może spowodować śmierć naszych braci w Kraju i zagrozić istnieniu organizacji. By ograniczyć do minimum stykanie się pracowników Sztabu mego z osobami niezaprzysiężonymi odseparowałem biuro moje zarówno w Paryżu, jak i Angers. Zagadnienia wymagające uzgadniania czy to ze Sztabem Naczelnego Wodza czy z MSWojsk., względnie z instytucjami cywilnymi, załatwiane były przez specjalnych oficerów łącznikowych, prowadzących ewidencję spraw załatwianych. W okresie początkowym, do czasu zupełnego zżycia się pracowników mego Sztabu w zasady pracy konspiracyjnej zarządzenia moje szły rozmyślnie tak daleko, że pracownicy mego Sztabu byli w biurze do późnego wieczora, by ograniczyć możliwości stykania się ich i prowadzenia rozmów poza biurem. Chodziło mi przy tym również o zgranie pracowników w jedną rodzinę, odczuwającą potrzeby Kraju i rozumiejącą Kraj. Sprawy wagi specjalnej załatwiane były w Sztabie pod moim osobistym kierownictwem, przez mego Zastępcę, względnie przez Szefa Sztabu; tylko w drodze wyjątku bezpośrednio zainteresowani pracownicy Sztabu byli wtajemniczani w takie sprawy [iv]. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na jeszcze jeden niezwykle istotny aspekt pracy Komendanta Głównego. Przyszło bowiem działać gen. Sosnkowskiemu w bardzo trudnych warunkach, a było to spowodowane bynajmniej nie zewnętrznym zagrożeniem, lecz powstałą po klęsce wrześniowej atmosferą intryg i podejrzeń, tego typowo polskiego piekła. Personalne animozje i uprzedzenia nie zawsze dużego formatu polityków, spotęgowane przeżytą świeżo klęską państwa i jego armii, stwarzały atmosferę niesprzyjającą spokojnej pracy Komendanta Głównego i jego Sztabu. Ciągłe oskarżania ZWZ o jak to określano sanacyjność, tropienie rzekomej nielojalności wobec nowych władz, żądania przez czynniki cywilne kontroli nad pracami wojskowymi to najistotniejsze tylko elementy ówczesnej sytuacji. Gdy np. wiosną 1940 r. płk dypl. Marian Józef Smoleński został mianowany II Zastępcą KG, płk Franciszek Demel zanotował w swoim dzienniku sztabowym: Już wybuchł skandal na temat Smoleńskiego. W tych warunkach Kmdt. Gł. stracił wiarę w możność 100% zmontowania roboty. Żeby zrobić kawałek techn[icznej] roboty trzeba przebyć Himalaje trudności personalnych [v]. Po latach płk Demel, bliski współpracownik gen. Sosnkowskiego, tak opisywał atmosferę pracy KG ZWZ we Francji: Sam Komendant Główny na początku pracował pod dyskretnym nadzorem. Nie przejmował się tym nie miał nic do ukrywania. Lojalnie współpracował z Naczelnym Wodzem. Przyjął zasadę, że każda zasadnicza instrukcja i ważniejszy rozkaz, przesłany do Kraju, musi być kontrasygnowany przez Naczelnego Wodza. Z nim również uzgadniał kandydatów na emisariuszy i kurierów do Kraju. Ostrzegał organizację wojskową w Kraju przed dawaniem wiary fałszywym pogłoskom, jakoby współpraca pomiędzy Naczelnym Wodzem i Komendantem Głównym ZWZ nie układała się dobrze ci, którzy rozpuszczają te pogłoski pisał oddają złą przysługę sprawie. Natomiast odcinał stronnictwa polityczne od spraw organizacji wojskowej. Na zarzuty, że emisariusze i kurierzy wysyłani przez organizację wojskową to przeważnie piłsudczycy, odpowiadał»cóż ja winien, że zgłaszają się przeważnie piłsudczycy«. Walka z wścibstwem stronnictw politycznych do spraw ZWZ w tej atmosferze wzmożonej podejrzliwości była bardzo trudna. Szczególnie sprawy emisariuszy i kurierów były dyskutowane szeroko i głośno, do prawdziwych nazwisk włącznie, uwieczniane w korespondencji pomiędzy kancelariami cywilnymi. Wysłanie kuriera, na skutek protestów zakładanych przez polityków, przedłużało się w nieskończoność. W tych warunkach należało przyjąć, zanim kurier wysłany z Paryża dotarł do Bazy, był już rozkonspirowany. Nie było innego wyjścia, generał zwrócił się do stronnictw, by wyznaczały i oddawały do jego dyspozycji kandydatów na kurierów, zdając sobie sprawę z ryzyka tego kroku konspiracja nie znosi rozdwojonej lojalności. Posunięcie to zresztą nie przyniosło znacznej poprawy, stronnictwa zaczęły z kolei spierać się między sobą o kandydatów. [...] zaczęło się podbieranie wzajemne kurierów, podkupywanie przewodników. Intrygom i donosom nie było końca. [...] Ostro zaprotestował przeciwko temu dzikiemu wyścigowi kurierów Komendant ZWZ w Kraju. Nawet interwencja Naczelnego Wodza, podjęta na żądanie Komendanta Głównego ZWZ, okazała się mało skuteczna [vi]. Różnica zdań w Komitecie Ministrów dla Spraw Kraju oraz atmosfera podejrzliwości spowodowały, że 21 lutego 1940 r. gen.

3 Sosnkowski wystosował do gen. Sikorskiego list, w którym pisał: Doszedłszy do przekonania, że moja obecna praca nie daje należytych wyników, że osoba moja nie ułatwia prowadzenia roboty w Kraju, proszę o zwolnienie mnie ze stanowiska Komendanta Głównego ZWZ i przewodniczącego Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju. Prośbę swoją formułuję po głębokim i dojrzałym namyśle. Mój zastępca jest zorientowany co do spraw bieżących i może prowadzić agendy ZWZ do czasu wyznaczenia nowego Komendanta. Co do mego aktualnego udziału w rządzie, pozostawiam sprawę rozstrzygnięciu Pana Generała. Nie zgłaszam dymisji z gabinetu, nie chcąc dawać elementom dywersji politycznej ewentualnych możności tendencyjnego komentowania mojej rezygnacji. Jeśli Pan Generał uzna, że moje pozostanie w rządzie jest politycznie i rzeczowo wskazane, będę oczekiwał przydzielenia mi nowego zakresu pracy. Gdyby to nie leżało w intencjach Pana Generała proszę o dowolny przydział liniowy w armii. Odpowiadałby on najlepiej moim osobistym pragnieniom [vii]. W marcu gen. Sosnkowski wycofał swoją prośbę o dymisję ze stanowiska Komendanta Głównego ZWZ i przewodniczącego KSK. Sprawa ta jednak wskazuje, jak bardzo na Komendanta Głównego ZWZ oddziaływały różne czynniki zakulisowych gier politycznych, odrywając go od organizowania ZWZ. Zagadnienie odejścia z pełnionych funkcji powróci jeszcze w maju i czerwcu 1940 r., a więc u schyłku tzw. francuskiego okresu dziejów KG ZWZ. Kierując pracami Komendy Głównej, gen. Sosnkowski przykładał ogromną wagę do osobistych kontaktów, których jak twierdził nie mogą zastąpić papierowe raporty. Znajdowało to odzwierciedlenie w systemie pracy KG, w licznych odprawach Sztabu Komendy Głównej oraz w myśli zorganizowania spotkania z przedstawicielami okupowanego kraju. Efektem tego była jedyna w dziejach SZP ZWZ AK konferencja, która ze względu na miejsce obrad zyskała miano Konferencji Belgradzkiej. Dała ona możliwość bezpośrednich rozmów delegacji KG ZWZ z Francji (Zastępcy KG i Szefa Sztabu KG) z delegatami Komendy Okupacji Niemieckiej ZWZ oraz z ziem okupowanych przez ZSRR, a także z przedstawicielami baz. 19 kwietnia 1940 r. w KG ZWZ, już w Angers, odbyła się prowadzona przez gen. Sosnkowskiego odprawa mająca na celu zaznajomienie nowych pracowników KG z charakterem i metodami pracy Biura generała Sosnkowskiego. Komendant Główny zwracał w niej uwagę na fakt, że wszelkie sprawy w KG powinny być załatwiane praktycznie i życiowo, stwierdzał, iż można wybaczyć gorsze załatwienie sprawy, ale niewybaczalna jest opieszałość. Podkreślał także, że lepszy jest łut wykonania niż funt studiów. Pracująca pod kierownictwem gen. Sosnkowskiego Komenda Główna ulegała stalej rozbudowie ze względu na zwiększający się zakres pracy. W chwili ewakuacji z Francji w czerwcu 1940 r. pracowało w niej 47 oficerów i podoficerów, 7 urzędników oraz 4 niższych funkcjonariuszy. W doborze przez generała współpracowników trzeba podkreślić to, że prawie wszyscy oficerowie sztabowi mieli ukończoną Wyższą Szkołę Wojenną, a absolwentami tej uczelni była ponad 1/3 oficerów w stopniu kapitana. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt, że funkcjonująca we Francji Komenda Główna ZWZ była z założenia centralnym aparatem dowodzenia całego ZWZ. Podlegało jej w początkowym okresie bezpośrednio 6 komend Obszarów na terenach okupowanej Polski. W styczniu 1940 r. celem usprawnienia kierowania ZWZ utworzono dwie komendy okupacji: Komendę Okupacji Niemieckiej i Komendę Okupacji Sowieckiej (pracujące w kraju) i podlegające bezpośrednio KG we Francji. Faktycznie punkt ciężkości w kierowaniu powstawaniem ZWZ na ziemiach polskich od początku znajdował się w Warszawie. Tu rozpoczynało pracę Dowództwo Główne Służby Zwycięstwu Polski, przekształcone w Komendę Obszaru nr I ZWZ, a potem w Komendę Okupacji Niemieckiej, faktycznie rozciągającą swoje wpływy na całe terytorium państwowe Drugiej Rzeczypospolitej. Pracująca natomiast we Francji KG sprawowała swoje funkcje nominalnie, będąc w zasadzie tylko organem wydającym dyspozycje dla kraju. Niemniej w tej właśnie Komendzie, przy dużym udziale osobistym generała Sosnkowskiego, zostały opracowane podstawowe dla dziejów ZWZ AK dokumenty, które w postaci kolejnych instrukcji były kierowane do okupowanej Polski. Wyznaczały one cele i zadania ZWZ, a w tym koncepcje planowanego powstania zbrojnego w końcowej fazie wojny, co stało się fundamentem działań podejmowanych w tym zakresie w kraju. Zwracał przy tym gen. Sosnkowski szczególną uwagę na określenie warunków, w jakich kraj może podejmować działania zbrojne, tak aby przy maksymalnym efekcie pociągały one za sobą minimalne straty. Kwestia ta była zresztą aktualna przez wszystkie lata istnienia i walki Armii Krajowej w całym jej historycznym rozwoju. Na oszczędzanie substancji narodowej zwracał uwagę gen. Sosnkowski nie tylko w płynących do krajowych komend ZWZ instrukcjach i rozkazach. Tymi bowiem słowami kończył radiowe przemówienie z Paryża do kraju 31 marca 1940 r.: Bracia Najdrożsi z dalekiego Kraju! Oczekując na godzinę wyzwolenia, pamiętajcie, iż wróg nieraz szerzyć będzie prowokacyjne pogłoski, szukając pretekstu, by tępić ludność i prowadzić dalej dzieło zniszczenia. Bądźcie ostrożni i nie dajcie się sprowokować. Nie dajcie się sprowokować do czynów nierozważnych [viii]. W instrukcji nr 2 z 16 stycznia 1940 r. KG ZWZ pisał m.in. do płk. Stefana Roweckiego, Komendanta Okupacji Niemieckiej, co następuje: Robotę Waszą obliczajcie na długą falę i nastawiajcie psychicznie społeczeństwo na konieczność dłuższego przetrwania, licząc się nawet z możliwością okupowania przez bolszewików całej Polski [ix]. W chwili załamywania się Francji, 15 czerwca, KG depeszował do gen. Roweckiego: Bardziej niż kiedykolwiek nasuwa się konieczność pracy na długą falę, należy oszczędzać siły organizacji na odpowiednią chwilę i umacniać organizację w terenie [x].

4 Były to już ostatnie dni pracy KG ZWZ we Francji. Już w trakcie przygotowań ewakuacyjnych 15 czerwca 1940 r. gen. Sosnkowski zarządził odprawę swojego ścisłego sztabu poświęconą dyrektywom dla kraju w związku z bieżącą sytuacją wojenną. Obecni na niej oficerowie przedstawiali swoje zdanie odnośnie do działań dywersyjnych w kraju w nowej sytuacji militarnej. Gen. Sosnkowski każdemu w nich nakazał sformułowanie na piśmie dyrektyw dla kraju. Stały się one podstawą wysłanej z Liboume 18 czerwca depeszy do gen. Roweckiego jako Zastępcy Komendanta Głównego ZWZ na Obszar Kraju. Omawiając zagadnienie ewakuacji KG z Francji, należy podkreślić fakt, że wydając 14 czerwca w Angers zarządzenie ewakuacji Sztabu KG gen. Sosnkowski zwrócił szczególną uwagę na zachowanie ciągłości pracy i spokoju oraz zadecydował, iż Sztab KG ma pozostać na miejscu tak długo, jak tylko pozwolą na to warunki. Tak też Komenda Główna (a ściślej jej III rzut z radiostacją) przebywała w Angers aż do 17 czerwca. Klęska Francji i ewakuacja do Wielkiej Brytanii najwyższych władz państwowych i wojskowych zmieniła diametralnie możliwości wzajemnych kontaktów Komendanta Głównego ZWZ z podległym mu w kraju gen. Roweckim. 30 czerwca depeszował więc gen. Sosnkowski do gen. Roweckiego: W wytworzonej sytuacji bardzo trudnym staje się utrzymanie łączności z Krajem i z bazami, a tym samym kierowanie organizacją ZWZ. Oceniając realnie wytworzone warunki, Naczelny Wódz na mój wniosek uznał konieczność ustanowienia Komendy Głównej ZWZ w Kraju i zamianował generała Rakonia Komendantem Głównym ZWZ, pozostawiając mi, jako swemu zastępcy na stanowisku Naczelnego Wodza i Premiera, ogólne kierownictwo wojskową pracą niepodległościową [xi]. Decyzja ta oznaczała kres istnienia Komendy Głównej ZWZ na obczyźnie i sankcjonowała istniejący realnie stan faktyczny w kraju, tj. sprawowanie funkcji centralnego aparatu dowodzenia ZWZ przez komendę warszawską. Jednocześnie oznaczała początek istnienia późniejszego Oddziału VI Sztabu NW. Gen. Kazimierz Sosnkowski pozostawał nadal odpowiedzialny za wojskową pracę niepodległościową w kraju. Istnieje tu jednak pewna niejasność. Otóż Naczelny Wódz gen. Sikorski tytułował gen. Sosnkowskiego w dalszym ciągu Komendantem Głównym ZWZ. Między innymi w styczniu 1941 r. w jednym ze swoich pism dotyczących planowania powstania powszechnego w kraju pisał o współpracy Szefa Sztabu NW z Panem Generałem jako Komendantem Głównym ZWZ [xii]. Uważam pisał dalej gen. Sikorski że jednolitość dowództwa sił pozakrajowych i ZWZ jest konieczna i zapewniona przez bezpośrednią podległość Pana Generała jako Komendanta Głównego ZWZ mnie jako Naczelnemu Wodzowi. A że nie było to przypadkowe sformułowanie świadczy pismo gen. Sikorskiego do gen. Sosnkowskiego z 25 lipca 1941 r., a więc po złożeniu przez gen. Sosnkowskiego dymisji ze stanowiska ministra. Zwalniam Pana Generała z funkcji Komendanta Głównego ZWZ. Funkcję tę przejmuję osobiście. W związku z tym podporządkowuję Oddział VI Sztabu Szefowi Sztabu Naczelnego Wodza [xiii]. Następnego dnia, tj. 26 lipca, gen. Sikorski wystosował do gen. Sosnkowskiego pismo następującej treści: Do pana Generała broni Kazimierza Sosnkowskiego Komendanta Głównego ZWZ w miejscu. Polecam Panu Generałowi, aby wszystkie depesze radiowe wysyłane do organizacji w Kraju, były uprzednio przedkładane mnie do aprobaty. Rozkaz niniejszy obowiązuje z dniem dzisiejszym aż do odwołania [xiv]. 28 lipca 1941 r. gen. Sosnkowski pisał do gen Sikorskiego: Dzisiaj, tj. dnia 28, wręczono mi pismo Pana Generała L.dz z daty 25 lipca, zwalniające mnie, w suchej i aż nadto lakonicznej formie, z funkcji Komendanta Głównego ZWZ, bez pozostawienia mi nawet możności pożegnania się z dotychczasowymi moimi podwładnymi. W związku z umową polsko-sowiecką, zgłosiłem swoją dymisję, jako Minister Rządu Pana Generała. Ta prośba załatwioną dotychczas nie została, otrzymuję natomiast zwolnienie z funkcji, która nie pozostaje chyba w żadnym związku ze sprawą umowy. Ten odwrócony porządek rzeczy powoduje mnie do uprawnionego jak sądzę pytania o motywy decyzji Pana Generała. Niezrozumiałym jest również dla mnie, czy decyzja ta pozostaje w mocy, czy też została cofnięta pismem późniejszym L.dz. 185 z daty 26 VII skierowanym do mnie, jako Komendanta Głównego ZWZ, a zawierającym polecenie porządkowe w sprawie korespondencji w Krajem [xv]. W dostępnych materiałach nie ma odpowiedzi gen. Sikorskiego na powyższe pismo. W każdym bądź razie jest faktem występowanie w tym samym czasie, tj. od 30 czerwca 1940 r. do 25 lipca 1941 r., w kraju i na obczyźnie tej samej funkcji Komendanta Głównego ZWZ. Można przyjąć, że tytułowanie gen. Sosnkowskiego przez gen. Sikorskiego Komendantem Głównym ZWZ i używanie tego tytułu przez samego gen. Sosnkowskiego było rozumiane jako podkreślenie roli gen. Sosnkowskiego w charakterze

5 kierującego całokształtem prac wojskowych na odcinku krajowym. Formalne zaś zwolnienie z funkcji Komendanta Głównego ZWZ i przejęcie tej funkcji osobiście przez gen. Sikorskiego miało podkreślić decyzję gen. Sikorskiego o odsunięciu gen. Sosnkowskiego od prac krajowych, co wiązało się z postawą gen. Sosnkowskiego wobec rozmów polsko-sowieckich w lipcu 1941 r. Dopiero 23 sierpnia 1941 r. gen. Sikorski powiadomił gen. Roweckiego o zwolnieniu gen. Sosnkowskiego ze stanowiska Komendanta Głównego ZWZ. W tej samej depeszy pisał: Ob. Godziembie, pod którego kierownictwem Organizacja ZWZ osiągnęła poważny rozwój organizacyjny, dziękuję w imieniu służby narodowej za jego blisko dwuletnią ofiarną i wytężoną pracę [xvi]. Mimo odsunięcia gen. Sosnkowskiego od pracy wojskowej w kraju, czuł się on w dalszym ciągu za nią odpowiedzialny. Świadczy o tym m.in. jego pismo do gen. Tadeusza Klimeckiego, Szefa Sztabu Naczelnego Wodza, z 8 września 1941 r., a dotyczące działań Oddziału VI Sztabu NW: Aczkolwiek odsunięty od pracy wojskowej w Kraju, czuję się w obowiązku zwrócić uwagę Pana Generała na pewne zasadnicze sprawy, których niewłaściwe ustawienie tutaj na emigracji może mieć złe następstwa dla Organizacji Wojskowej, walczącej w tak ciężkich warunkach pracy konspiracyjnej. Zwracam się do Pana Generała w imię dobra Organizacji Wojskowej w Kraju, której byłem twórcą i od początku istnienia Komendantem Głównym [...]. Na zakończenie pisał gen. Sosnkowski podkreślam raz jeszcze, że rady i uwagi moje wypływają z głębokiej troski o bezpieczeństwo Organizacji, które według mych doświadczeń na polu konspiracyjnym, zależy w znacznym stopniu od racjonalnej organizacji i techniki pracy kierownictwa [xvii]. 20 października 1941 r. Kazimierz Sosnkowski napisał list pożegnalny do żołnierzy ZWZ. Dotarł on do kraju drogą nieoficjalną. Tak oto zwracał się generał Sosnkowski do generała Stefana Roweckiego i żołnierzy Związku Walki Zbrojnej w Kraju: 1. Gdy po ciężkim wstrząsie wrześniowym szukałem dróg i metod dalszej walki z mordercami naszej Ojczyzny, widziałem jasno, że równolegle z odtworzeniem Armii Polskiej na ziemi cudzej musi powstać czynnik siły w Kraju i że on właśnie będzie miał rolę główną w ostatecznej rozprawie Polaków z najeźdźcami. Dlatego też, wstępując do Rządu Polskiego na obczyźnie, przedłożyłem plan powołania do życia na terenie obu okupacyj konspiracyjnego wojska i objąłem kierownictwo nad nim. Inicjatywa moja zbiegła się z żywiołowym odruchem Kraju, który gdy tylko ucichły ostatnie wystrzały, gdy tylko zagasły ostatnie pożary tragedii wrześniowej podjął liczne, samorzutne i nie zawsze powiązane próby stworzenia tajnej siły zbrojnej. Na drodze tych zbieżnych inicjatyw, lecz przede wszystkim dzięki Waszym trudom, Waszemu męstwu i poświęceniu, powstała potężna organizacja ZWZ. Te trzy litery będą zapisane w pamięci rodaków jako największa, najtrudniejsza i najofiarniejsza konspiracja w dziejach Polski. 2. Jestem dumny, że danym mi było współpracować z Wami przez dwa ubiegłe lata. Przez cały ten czas w trudnych i powikłanych warunkach emigracyjnych walczyłem zaciekle o Was, o Waszą egzystencję, o zapewnienie Wam warunków rozwoju. Czyniąc obecnie rachunek sumienia, mogę powiedzieć, ze zrobiłem wszystko, co w danych warunkach leżało w mej mocy, że zniosłem bardzo wiele, aby osłonić Was i oddalić od Was dokąd można niejedną kroplę goryczy i niejedno cierpienie moralne. W toku ostatniego przesilenia zgłosiłem dymisję z Rządu, lecz pragnąłem utrzymać kierownictwo nad Waszą pracą i opiekę nad Wami. Stało się inaczej, nad czym cierpię głęboko. Zgłosiłem na ręce Prezydenta gotowość udania się do Was do Kraju, lecz niestety Szef Rządu ma inne plany co mej osoby. 3. W sytuacji obecnej kieruję do Was tych słów parę, pragnąc dać świadectwo prawdzie i idąc za potrzebą serca. Chylę więc przede wszystkim czoło przed ogromem Waszych trudów i poświęceń, przed moralnym pięknem Waszej postawy, która zdobywa podziw świata. Wiem, że właśnie wśród Was, w ogniu walki, w czystym świecie ofiar i poświęceń tworzy się nowy typ Polaka, powstaje nowa lepsza Polska, Polska ludowa w prawdziwym tego słowa znaczeniu, Polska prawdy, pracy i miłości braterskiej. Sercem, myślą i wiarą jestem z Wami i myślę, że gdy nadejdzie czas właściwy, danym mi będzie znaleźć się wśród Was, aby razem z Wami dokonać ostatecznego z wrogiem obrachunku [xviii]. Próbując dokonać bilansu pracy gen. Kazimierza Sosnkowskiego na stanowisku Komendanta Głównego ZWZ w okresie od listopada 1939 r. do czerwca 1940 r., można stwierdzić, że wypada on pomyślnie dla Generała. Przede wszystkim było to skonkretyzowanie założeń konspiracji wojskowej w kraju i powołania ZWZ jako części składowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej, a więc tym samym jako podziemnego Wojska Polskiego, wytyczenie głównych kierunków działania tego wojska, organizowanie z nim łączności, obrona ZWZ przed różnego rodzaju emocjonalnymi atakami emigracyjnych środowisk politycznych. Cieniem natomiast kładzie się wysłanie gen. Michała Tokarzewskiego do Lwowa. Nie są znane wszystkie przesłanki stojące za tą decyzją. Są także rozbieżne informacje dotyczące roli gen. Sosnkowskiego w tej materii. Odmiennie od Witolda Babińskiego widział to ówczesny współpracownik generała płk Franciszek Demel. Wymaga to zatem jeszcze dodatkowych ustaleń. Niezbyt jasną kartą są także nakazy odsunięcia od pracy w ZWZ w kraju różnych osób sygnowane przecież przez Komendanta Głównego. Było to zresztą pochodną ogólnej, zasygnalizowanej uprzednio

6 atmosfery powrześniowej, w której atakowano także i samego generała Sosnkowskiego. Kończąc te z konieczności skrótowe uwagi, należy stwierdzić, że nie wszystkie jeszcze kwestie z dziejów ZWZ w tzw. okresie francuskim zostały dogłębnie przebadane. Wypada zatem prowadzić dalsze badania w tym kierunku, by tym samym uzyskać uzupełnienie obrazu dziejów ZWZ AK zbliżające nas do syntezy historii Armii Krajowej, a jednocześnie do pełnej biografii generała Kazimierza Sosnkowskiego. [i] E. Duraczyński, Kontrowersje i konflikty , Warszawa 1977, s. 69. [ii] Armia Krajowa w dokumentach (dalej - AK), t. 1, Londyn 1970, s [iii] J. Matecki, Kilka fragmentów z pracy organizacyjnej nad budową Armii Krajowej, mps bd., Studium Polski Podziemnej, Londyn (dalej SPP), kol [iv] Pismo gen. K. Sosnkowskiego do gen. T. Klimeckiego z 8 września 1941 T., SPP, [v] Dziennik-notatnik sztabowy płk.f. Demela, SPP, kol. 11/2. [vi] F. Demel, Gen. Sosnkowski wrzesień 1939 do dymisji ze stanowiska Naczelnego Wodza, mps bd., Instytut Józefa Piłsudskiego, Londyn kol. 59, t. I. 1 [vii] E. Duraczyński, op. cit., s [viii] Przemówienie do Kraju z Paryża, w: K. Sosnkowski, Materiały Historyczne. Zebrał i przypisami zaopatrzył Józef Matecki, Londyn 1966, s. 78. [ix] AK, t. 1, s [x] Ibidem. s [xi] Ibidem. s [xii] Pismo gen. Sikorskiego do gen. Sosnkowskiego L.dz. 136/tjn/41 ze stycznia 1941 r., SPP, [xiii] AK, t. 2, Londyn 1973, s. 24. [xiv] Ibidem, s. 25. [xv] Ibidem, s [xvi] Ibidem, s. 44. [xvii] Gen. Sosnkowski do gen. Klimeckiego, MP dnia 8 września 1941 r., SPP, [xviii] AK, t. 2, s Marek Ney-Krwawicz