Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Spółka z o.o. 2004, 2007

Transkrypt

1

2

3

4

5 Seria: Wykłady z Socjologii, t. 1 Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Piotr Sztompka Redaktor prowadząca: Anna Raciborska Redakcja: Małgorzata Dziurdzik, Magdalena Michalska Korekta: Magdalena Michalska Projekt okładki: Katarzyna Juras Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Spółka z o.o. 2004, 2007 ISBN Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, Warszawa tel./fax , , dział handlowy: jak wyżej w info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl Wydanie nowe rozszerzone Skład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski) Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN Sp. z o.o.

6 Spis treści Przedmowa Rozdział 1. Struktura społeczna Społeczeństwo a struktura społeczna Przykłady definicji Próba systematyzacji Teoretyczna refleksja a wyniki badań Podsumowanie Rozdział 2. Zróżnicowanie i nierówności społeczne Zróżnicowanie społeczne Nierówności społeczne Nierówności w aspekcie moralnym Empiryczna ilustracja nierówności dochodów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej Podsumowanie Rozdział 3. Stratyfikacja Stratyfikacja a nierówności społeczne Trzy tradycje Weber Warsztat badań terenowych Funkcjonalna teoria uwarstwienia Podsumowanie Rozdział 4. Klasy społeczne Definiowanie klasy społecznej w terminach statusu Weber i Marks przesłanki teorii Kwestia stopniowalności i formowanie się klas Niezrealizowana prognoza rewolucji Podsumowanie

7 Rozdział 5. Neomarksizm próba dostosowania teorii marksowskiej do współczesnych społeczeństw Struktura klasowa Jak powstają klasy mechanizm wyzysku Kształt struktury klasowej Problemy interpretacyjne nietypowe lokacje klasowe Formowanie się klas Podsumowanie: Charakterystyczne cechy neomarksistowskiego podejścia Rozdział 6. Teza o śmierci klas Argumenty za zanikaniem klas i ich krytyka Praca Własność Styl życia i wzory konsumpcji Zachowania polityczne Nowe lojalności Podsumowanie Rozdział 7. Nowe klasy Historia problemu Nowa klasa średnia Teorie społeczeństw przemysłowych, postprzemysłowych, klas technokratyczno-biurokratycznych i nowych klas Nowa klasa robotnicza Inteligencja jako klasa panująca Podsumowanie Rozdział 8. Wybrane zagadnienia pomiaru Wskaźniki i pomiar Dobór wskaźników Cechy dobrego wskaźnika Pomiar wielowskaźnikowy i błędy pomiaru Podsumowanie Rozdział 9. Wskaźniki pozycji społecznej Pomiar wielowskaźnikowy w społecznościach lokalnych Dlaczego zawód? Klasyfikacje zawodów Skale zawodów Dwa nierozwiązane problemy Podsumowanie Rozdział 10. Narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce Polskie klasyfikacje zawodów Polskie skale zawodów

8 10.3. Cztery problemy, które każdorazowo należy rozstrzygnąć Aneks Rozdział 11. Empiryczne analizy struktury klasowej i problemy pomiaru EGP, czyli uaktualniona teoria Webera Jak stosować EGP: Wskazówki praktyczne Neomarksistowski schemat podziałów klasowych Inne schematy podziałów klasowych Polskie schematy podziałów klasowych Aneks 1: Schemat konstrukcji EGP Aneks 2: Syntaks podziału na 12 klas społecznych w neomarksistowskiej teorii E.O. Wrighta Rozdział 12. Ruchliwość społeczna Podstawowe pojęcia Analiza tabel: Podejście klasyczne Modele logarytmiczno-liniowe Analizy struktury ruchliwości Szkoła osiągania statusu i analiza ścieżkowa Modele historii wydarzeń Podsumowanie Rozdział 13. Funkcje ruchliwości Wpływ na formowanie się struktury społecznej Wpływ na stabilność polityczną Wpływ na efektywność ekonomiczną Wpływ na funkcjonowanie jednostek Podsumowanie Rozdział 14. Wyniki badań nad ruchliwością Natężenie ruchliwości i otwartość struktury społecznej Wzory ruchliwości Badania ruchliwości w Polsce Ruchliwość kobiet Podsumowanie Rozdział 15. Homogamia małżeńska Kontekst teoretyczny Cechy indywidualne, czynniki strukturalne, presja norm Zasady: podobieństwa statusu małżonków i przyciągania się sprzeczności Wyniki międzykrajowych badań porównawczych Zmiany w czasie Podsumowanie

9 Rozdział 16. Legitymizacja nierówności Czynniki legitymizacji Systemy wartości i ideologia Typy legitymizacji Dwie ilustracje empiryczne Norma sprawiedliwej dystrybucji Aspiracje zarobkowe Podsumowanie Rozdział 17. Struktura społeczna w Polsce Struktura zawodowa Ruchliwość międzypokoleniowa w latach Pochodzenie społeczne a poziom wykształcenia Mechanizmy zróżnicowania dochodów Zmiany nierówności dochodów Ubóstwo w hierarchii społecznej Podsumowanie Rozdział 18. Globalizacja, procesy umiędzynarodowienia, nierówności społeczne Czym są globalne nierówności? Wymiary globalizacji Nierówności ekonomiczne Ilustracje empiryczne dochody i warunki mieszkaniowe Nierówności polityczne Klasy transnarodowe Podsumowanie Literatura Indeks nazwisk

10 PRZEDMOWA Jest to podręcznik z socjologii struktur społecznych. Pierwsze jego wydanie ukazało się w 2004 r. Obecne drugie wydanie jest obszerniejsze: zawiera więcej danych, uaktualnia niektóre tematy, pewne wątki uzupełnia, a inne redukuje. Dopisałem też trzy nowe rozdziały. Dotyczą one: globalizacji i wynikających z niej perspektyw wyłaniania się ponadnarodowej struktury społecznej; wpływu wzorów zawierania małżeństw na kształtowanie się nierówności; neomarksistowskich teorii struktury klasowej i związanych z nią badań. Czytelnikowi należy się kilka wyjaśnień. Pierwsze z nich dotyczy tematycznego zakresu tej pracy. W większości podręczników występują trzy elementy: przegląd najważniejszych teorii, omówienie podstawowych metod badawczych oraz informacje na temat rzeczywistości społecznej. W tej książce starałem się zawrzeć wszystko to, co najważniejsze w odniesieniu do teorii, metodologii i aktualnego stanu wiedzy o strukturze społecznej. W opinii wielu autorów socjologia wyodrębniła się z innych nauk jako dyscyplina zajmująca się analizowaniem struktur społecznych. Najogólniej rozumiana struktura społeczna utożsamiana jest z układem jakichkolwiek elementów, zaczynając od jednostek i rodzin, a kończąc na segmentach struktury klasowej, takich jak robotnicy czy chłopi. Jednak w analizach socjologicznych koncentrujemy się na strukturze, utożsamianej z nierównościami i hierarchią społeczną. Jest tak również w tej książce czytelnik nie znajdzie w niej omówienia teorii dotyczących struktury społecznej rozumianej np. w terminach związków pokrewieństwa, co nie znaczy, że te wątki całkowicie pomijam. Są one obecne głównie tam, gdzie wskazuję na wkład antropologii kulturowej, która jest głównym reprezentantem szerokiego ujmowania tych zjawisk. Należy zatem podkreślić, że struktura społeczna rozpatrywana jest w tym podręczniku przez pryzmat wymiarów nierówności, stratyfikacji i struktury klasowej. Jednym z dylematów każdego autora jest to, ile miejsca należy poświęcić prezentacji warsztatu badawczego i schematów analiz. Czytelnik, który chociaż raz zetknął się z socjologią struktur społecznych, zapewne odnotował, jak duży nacisk kładzie się w nich na problematykę pomiaru. Zagadnieniom tym poświęcam uwagę w rozdziale ósmym i nie warto ich w tym miejscu uprzedzać. Wystarczy, jeżeli stwierdzimy, że wybór metody powinien być w każdym przypadku pochodną rozpatrywanego problemu. W ramach podejścia nazywanego 9

11 PRZEDMOWA 10 jakościowym, którego celem jest uchwycenie mechanizmów funkcjonowania procesów i zjawisk, podstawowymi metodami zbierania danych są: obserwacja, analiza pamiętników, listów i technika swobodnego wywiadu. Przykładem tego podejścia w odniesieniu do problematyki struktur społecznych mogą być monograficzne studia klasy robotniczej i średniej. Jednak pod względem liczby tematów, zaangażowanych środków finansowych i projektów badawczych dominuje orientacja ilościowa, gdzie odwołujemy się głównie do danych z badań ankietowych w celu ustalenia siły zależności między zmiennymi. Kwestiom metodologicznym poświęciłem cztery rozdziały, koncentrując się na omówieniu konstrukcji wskaźników statusu jednostek, ich przynależności klasowej i innych najistotniejszych aspektów usytuowania w strukturze społecznej. Wynika to z przekonania, że wiedza o metodologii pomiaru jest koniecznym warunkiem zrozumienia istoty analizowanych procesów i zjawisk, co oczywiście dotyczy każdej dyscypliny nauki. Fakt, że w socjologii polskiej problematyce struktury społecznej poświęcono szczególnie dużo uwagi, jest zobowiązujący. Książka Stanisława Ossowskiego Struktura klasowa w świadomości społecznej (1968a) przetłumaczona na język an gielski jako Class Structure in Social Consciousness utrzymuje się w czo łówce najczęściej cytowanych publikacji światowej socjologii. W latach pięćdziesiątychh XX wieku Jan Szczepański i Julian Hochfeld zainicjowali długofalowe badania nad klasą robotniczą i inteligencją. Włodzimierz Wesołowski w książkach Studia z socjologii klas i warstw społecznych (1962) i Klasy, warstwy i władza (1966) oraz Adam Sarapata w Studiach nad uwarstwieniem i ruchliwością społeczną (1965) jako pierwsi podjęli problematykę stratyfikacji w odniesieniu do Polski. Stanisław Kozyr-Kowalski jest autorem prac podejmujących trud reinterpretacji myśli Maxa Webera. Badania zespołu kierowanego przez Włodzimierza Wesołowskiego i Kazimierza Słomczyńskiego dostarczyły podstawowej wiedzy empirycznej o mechanizmach stratyfikacji i ruchliwości społecznej. Kolejne przedsięwzięcia badawcze, realizowane przez Kazimierza Słomczyńskiego, Stanisława Widerszpila, Krzysztofa Zagórskiego, Michała Pohoskiego, Edmunda Wnuk-Lipińskiego, Krystynę Janicką, Bogdana Macha, Wojciecha Zaborowskiego, odsłaniały w miarę upływu lat coraz to nowe aspekty globalnej struktury społecznej. Równolegle rozwijały się badania poświęcone kategoriom społeczno-zawodowym i podstawowym segmentom. Studia nad inteligencją kontynuował Andrzej Borucki, klasę chłopską bada Krzysztof Gorlach, elitę władzy Jacek Wasilewski, klasę robotniczą Juliusz Gardawski. Polskie podręczniki socjologii struktury społecznej są wyborami tekstów, a książki autorskie dotyczą struktury społecznej w bardzo szerokim ujęciu. Taki charakter ma np. podręcznik Daniela Markowskiego (2000) Wielkie struktury społeczne, gdzie obok klasycznych problemów stratyfikacji zamieszczono rozdziały dotyczące młodzieży i narodu. Książka, którą przedkładam, nie jest kopią zachodnich podręczników stratyfikacji, jednak przy jej tworzeniu odwoływałem się do tych wzorów, jeżeli chodzi o ogólną koncepcję i tematykę rozdziałów. Starałem się wykorzystać najnowsze pozycje literatury światowej i polskiej. Ostatnie z nich sięgają 2007 roku. W rozdziałach empirycznych odwołuję się

12 również do niektórych własnych, publikowanych wyników analiz i badań oraz do przedsięwzięć realizowanych z innymi autorami. Należy tu wymienić artykuły i książki napisane wspólnie z Dariuszem Przybyszem, Zbigniewem Sawińskim i Kazimierzem Słomczyńskim. Do napisania podręcznika zachęcił mnie Profesor Piotr Sztompka, a pierwszymi czytelnikami byli Kazimierz M. Słomczyński i Jacek Wasilewski. Ich krytyczne uwagi zmobilizowały mnie do uwzględnienia wielu problemów, których nie powinno się w podręcznikowej publikacji pominąć. Bogdan Mach znalazł czas na przeczytanie jego kolejnej wersji, co pozwoliło przynajmniej częściowo na usunięcie wielu niejasności i braków. Przygotowując drugie wydanie, korzystałem już z doświadczeń wyniesionych z wykładów dotyczących stratyfikacji społecznej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego różne wątpliwości pod adresem podręcznika zgłaszali studenci, a ja sam, przygotowując się do zajęć, znajdowałem w pierwszym wydaniu słabe miejsca. PRZEDMOWA 11

13 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie