MATERIAŁY Z PROCESU GEN. OKULICKIEGO W MOSKWIE W 1945 ROKU. Wstęp

Transkrypt

1 MATERIAŁY Z PROCESU GEN. OKULICKIEGO W MOSKWIE W 1945 ROKU Wstęp Przy okazji wielomiesięcznej pracy Wojskowej Komisji Archiwalnej w archiwach moskiewskich odnaleziono część materiałów z procesu gen. Okulickiego w Moskwie w 1945 roku, a właściwie z okresu śledztwa poprzedzającego ten proces. Jeden z przywódców Polski Podziemnej, gen. Leopold Okulicki (przybrane nazwiska Jan Mrówka, Johan Müller, pseud. Jan, Kobra 2, Kula, Leopold, Miller, Mrówka, Jan Mrówka, Niedźwiadek, Pan Jan, Sęp, Termit) urodził się 12 listopada 1898 roku we wsi Bratnice koło Okulic, pow. Bochnia. Od maja 1913 roku był członkiem Związku Strzeleckiego w Bochni, od sierpnia 1914 roku pełnił służbę w Legionach Polskich, ale już w październiku tego roku został uznany za niezdolnego do służby wojskowej. W październiku 1915 roku ponownie wstąpił do Legionów i pełnił służbę w 3 pułku piechoty II Brygady. Po kryzysie przysięgowym w Legionach (lipiec 1917 rok) został we wrześniu wcielony do armii austriackiej. W latach brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-sowieckiej, był dwukrotnie ranny. Po ukończeniu w 1925 roku Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie pełnił służbę na różnych stanowiskach w Dowództwie Okręgu Korpusu nr III w Grodnie. Od kwietnia 1930 roku dowodził batalionem 75 pułku piechoty, w czerwcu 1931 roku został wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, zaś w marcu 1934 roku szefem sztabu 13 dywizji piechoty. Od września 1935 roku w Sztabie Głównym, gdzie od 1936 roku był szefem Wydziału Wschód w Oddziale III, od kwietnia 1939 roku szefem Wydziału Sytuacyjnego i zastępcą szefa Oddziału III. Od 10 września

2 1939 roku brał udział w obronie Warszawy jako szef odcinka Warszawa Zachód, a od 18 września jako dowódca zgrupowania swojego imienia. Już w końcu września wstąpił do organizacji konspiracyjnej Służba Zwycięstwu Polski, od października był dowódcą wojewódzkim SZP w Łodzi, zaś od stycznia 1940 roku komendantem Okręgu Łódź Związku Walki Zbrojnej. Po mianowaniu go komendantem terenów wschodnich (Obszar nr 2 Białystok i Obszar nr 3 Lwów) wyjechał w październiku 1940 roku do Lwowa. W nocy z 21 na 22 stycznia 1941 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu w Moskwie. Po zwolnieniu z więzienia 12 sierpnia 1941 roku objął stanowisko szefa Sztabu Armii Polskiej w ZSRR, następnie dowodził 7 dywizją piechoty. We wrześniu 1943 roku zgłosił się do skoku do kraju. W październiku tego roku został przydzielony do Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, był organizatorem i krótko komendantem bazy nr 10 w Ostuni koło Bari. Do kraju zrzucono go w nocy z 21 na 22 maja 1944 roku. 3 czerwca objął stanowisko zastępcy szefa Sztabu Komendy Głównej AK i szefa Operacji, a 27 lipca mianowano go komendantem organizacji Nie. Od 6 września był p.o. szefa Sztabu KG AK. 1 października gen. Bór-Komorowski wyznaczył go swoim następcą. Po Powstaniu Warszawskim organizował nową Komendę Główną AK. Stanowisko Dowódcy AK (Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju) pełnił formalnie od 21 grudnia 1944 roku (po mianowaniu przez Prezydenta RP) do rozwiązania Armii Krajowej 19 stycznia 1945 roku 27 marca tego roku został aresztowany i w tzw. procesie szesnastu w Moskwie (18 21 czerwca) skazany na 10 lat więzienia. Zmarł 24 grudnia 1946 roku w więzieniu w Moskwie. Awanse na wyższe stopnie wojskowe: major (1.I.1928), podpułkownik (19.III.1936), pułkownik (1.VII.1940), generał brygady (22.V.1944). Odznaczony Virtuti Militarii IV i V klasy, Krzyżem Niepodległości i czterokrotnie Krzyżem Walecznych 1. Publikowane cztery teksty stanowią niestety tylko niewielką część materiałów, brak jest protokołów przesłuchań (z wyjątkiem jednego), których musiało być bardzo wiele. Śledztwo toczyło się bowiem od końca marca do 13 czerwca 1945 roku (w tym 1 CAW, teczka akt personalnych 1814; T. K r y s k a K a r s k i i St. Ż u r a k o w s k i, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991; A.K. K u n e r t, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej , t. 2, Warszawa 1987; A. P r z e m y s k i, Ostatni Komendant Generał Leopold Okulicki, Lublin 1990.

3 dniu ostatni raz przesłuchiwany był gen. Okulicki) 2. Pomimo to odnalezienie tych materiałów ma duże znaczenie dla badaczy, gdyż wszystko co związane jest z osobą bohaterskiego generała zasługuje na uwagę. Najważniejszy i najobszerniejszy z publikowanych tekstów to zeznanie dotyczące działalności Armii Krajowej. Gdyby nie fakt, że pisany był on w więzieniu mógłby nosić tytuł Sprawozdanie... lub Raport.... Tekst składa się z dwóch części. Pierwsza znacznie obszerniejsza w istocie ma charakter sprawozdania (raportu), natomiast druga, mająca raczej charakter memoriału dotyczy spraw wówczas aktualnych, a więc omawia sytuację w Polsce (sprawy polityczne, administracja, wojsko) i przyczyny, które tę sytuację spowodowały, a także przedstawia warunki, mogące wpłynąć na jej zmianę. Zeznanie nie ma charakteru wymuszonego w śledztwie, było bowiem pisane w początkowym okresie uwięzienia, a więc przesłuchania nie mogły złamać woli gen. Okulickiego, nie załamał się on zresztą do końca. Świadczą o tym też końcowe zdania tekstu: To wszystko co napisałem, uczyniłem z własnej woli. Zatrzymanie mnie przez władze sowieckie i pobyt na Łubiance nie wpłynęły na to w najmniejszym stopniu. Dosłownie to samo napisałbym gdybym był na wolności. Należy gen. Okulickiemu wierzyć. Zeznanie ukazuje go jako człowieka niezwykle odważnego, biorąc pod uwagę warunki w jakich się znajdował. A przecież poznał on już smak sowieckiego więzienia znacznie wcześniej. Od 22 stycznia do 13 sierpnia 1941 roku byt więziony początkowo we Lwowie, a następnie w Moskwie. Proponowano mu wówczas dalsze dowodzenie ZWZ pod kontrolą NKWD, na co oczywiście się nie zgodził 3. Zmuszano go też terrorem do składania zeznań o ZWZ 4. Nieuprawniony byłby również zarzut ujawnienia tajemnicy wojskowej, albowiem przedstawione w pierwszej części tekstu struktury Armii Krajowej już od dawna były nieaktualne. Zostały one zresztą już wcześniej rozpracowane przez organa 2 Ze wspomnień niektórych uwięzionych wynika, że np. Zbigniew Stypułkowski był przesłuchiwany 141 razy, Kazimierz Pużak 140 a Kazimierz Bagiński 120. Por. K. B a g i ń s k i, Proces szesnastu w Moskwie (Wspomnienia osobiste), Zeszyty Historyczne, Paryż, 4/1963; K. P u ż a k, Wspomnienia , Gdańsk 1989, s. 109; Zb. S t y p u ł k o w s k i, Zaproszenie do Moskwy, Warszawa 1991, s Meldunek płk. Okulickiego do Centrali. Armia Krajowa w dokumentach , t. II Londyn 1973, s A. P r z e m y s k i, op. cit., s. 48.

4 wywiadu sowieckiego. Inny zupełnie problem stanowią ujawnione nazwiska generałów i oficerów AK. Trzeba przyznać, iż naiwna była wiara gen. Okulickiego, że zapewnienie Pana Ministra [Berii], jako członka rządu sowieckiego zostanie dotrzymane i że nikt z moich byłych podkomendnych nie ulegnie represjom za poprzednią działalność w AK. Represje sowieckie wobec żołnierzy Armii Krajowej rozpoczęły się na długo przed procesem moskiewskim i trwały także po jego zakończeniu. Trudno ustalić, czy jacyś ludzie padli ich ofiarą w wyniku ujawnienia nazwisk przez gen. Okulickiego. Wielu z wymienionych w tekście osób znajdowało się już w rękach władz sowieckich, wielu też pozostawało na Zachodzie poza ich zasięgiem. Należy zresztą wyraźnie podkreślić, że nazwisk wielu ludzi, zajmujących ważne stanowiska w AK, gen. Okulicki nie ujawnił zasłaniając się brakiem pamięci. Można sądzić, że czynił to celowo, gdyż trudno przypuszczać, iż nie znał przynajmniej nazwisk osób ze swego najbliższego otoczenia, a mianowicie z Komendy Głównej Armii Krajowej. Wielu z tych generałów i oficerów musiał przecież poznać osobiście jeszcze w okresie przedwojennym. Utrata pamięci mogła występować jednak rzeczywiście. Skarżyło się na nią wielu więzionych w różnym czasie na Łubiance. Byli oni przekonani, że podawano im narkotyki osłabiające wolę i pamięć 5. O wspomnianej już odwadze gen. Okulickiego świadczy wiele fragmentów tekstu, np. gdy charakteryzuje tymczasowy rząd lubelski jako nieudany twór rządu sowieckiego, gdy pisze o aresztowaniach żołnierzy i oficerów AK oraz ich rodzin przez władze sowieckie, a także gdy wytyka błędne stanowisko rządu sowieckiego wobec czynników politycznych i wojskowych w kraju. Bierze na siebie pełną odpowiedzialność za wybuch Powstania Warszawskiego oraz przyznaje, Że i ja sam zdecydowany byłem na prowadzenie dalszej walki o niepodległość Polski, gdyby istniejące warunki się nie zmieniły. Również w czasie procesu gen. Okulicki bronił się z najwyższą odwagą i wytrwałością jak stwierdzał z uznaniem przedstawiciel ambasady brytyjskiej, będący na rozprawie 6. Okulicki miał pełną świadomość tego, że atakując zarzuty oskarżenia w publicznym procesie pokazowym naraża się sądowi i 5 A. L e i n w a n d, Przywódcy Polski Podziemnej przed sądem moskiewskim, Warszawa 1992, s T. Ż e n c z y k o w s k i, Dramatyczny rok 1945, Wrocław 1990, s. 108.

5 niemal każdym wystąpieniem podwyższa wymiar czekającej go kary. Był jednak twardy i nieustępliwy. Bronił nie tylko siebie, ale przede wszystkim dobrego imienia Armii Krajowej i prawdy o Polsce Podziemnej 7. Może pojawić się pytanie w jakim celu gen. Okulicki zdecydował się dobrowolnie na napisanie Zeznania. Otóż właśnie dlatego, aby bronić dobrego imienia Armii Krajowej, oskarżonej przez władze sowieckie, że nie chciała się bić z Niemcami i była wrogo nastawiona do Sowietów. Drugi, również ważny powód to ten że będą one w rezultacie korzystne dla Narodu Polskiego, jako prowadzące do ułożenia dobrych stosunków z ZSRR. Jako doświadczony żołnierz i zarazem realista, gen. Okulicki zdawał sobie sprawę z tego, że dalsza walka skazana jest na klęskę i może przynieść tylko niepotrzebne ofiary i tak już wykrwawionego społeczeństwa polskiego. Proponował więc płaszczyznę porozumienia na warunkach, które szczegółowo wymienia w tekście. Najważniejszym wszakże warunkiem była niepodległość i suwerenność Polski. Wyraźnie to podkreśla: Jeżeli zachowana zostanie niepodległość i suwerenność Polski, jestem przekonany, że Naród Polski w całej swej masie pójdzie na stałe i dobre współżycie z narodami ZSRR [...]. Jeśli natomiast zagrożona zostanie niepodległość i suwerenność państwa polskiego, jestem pewien, że Naród Polski przeciwstawi się temu, choćby warunki walki nie miały widoków powodzenia. Taki już jest charakter Narodu Polskiego. W opracowaniu dokumentów przyjęto powszechnie stosowane zasady edycji źródeł. Zmodernizowano pisownię, poprawiono brzmienie niektórych nazwisk. Jedynie w tekście czwartym zachowano specyficzny język tłumaczenia. Publikowane materiały opatrzone zostały przypisami tekstowymi, oznaczonymi kolejnymi literami alfabetu oraz przypisami wyjaśniającymi odnoszącymi się tak do opisywanych wydarzeń, jak i ludzi które oznaczono cyframi arabskimi. Chcąc uniknąć zbytniego rozbudowywania przypisów informacje o ludziach ograniczono do niezbędnych. Szersze dane są bowiem powszechnie dostępne w licznych encyklopediach i słownikach. Teksty oryginalne napisane zostały piórem (pierwszy, drugi i czwarty) lub też 7 Tamże, s. 109.

6 zwykłym ołówkiem (trzeci), co powodowało często trudności w odczytaniu. Przechowywane one są w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie, zespół akt NKWD ZSRR, Zarząd Główny do Walki z Bandytyzmem, sygnatura 9478c, opis 1c, t. 333, s. 3, 5, i Jan Szostak, Tadeusz Wawrzyński * * * 1. GEN. OKULICKI DO LUDOWEGO KOMISARZA BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWOWEGO 1 Zaproszony na rozmowę przez przedstawiciela I Frontu Białoruskiego pułkownika gwardii Pimienowa, działającego w imieniu gen. pułk. Iwanowa 2, który zapewnił całkowite bezpieczeństwo tak Delegata Rządu na Kraj 3, jak i moje, zostałem dn. 27.III. br. zatrzymany w Warszawie razem z Delegatem Rządu i przewodniczącym RJN 4 i po przewiezieniu do Moskwy osadzony w więzieniu na Łubiance. Dnia 2 kwietnia gen. Proszyn odczytał mi postanowienie o aresztowaniu mnie przez organa NKGB za czyny skierowane przeciw ZSRR, a popełnione jakoby przeze mnie w Polsce. Stwierdzam że: 1) Jestem obywatelem państwa polskiego, 2) Żadnej akcji skierowanej przeciw ZSRR nie prowadziłem, 1 Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (NKGB) został Wydzielony II VII 1941 i z NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł). Zwierzchnikiem NKGB i NKWD był Beria Ławrientij ( ). 2 Pod nazwiskiem Iwanow występował wówczas Iwan Aleksandrowicz Sierow (uroku 1905), generał NKWD i NKGB. Szersze dane biograficzne w oparciu o różne źródła przedstawił A. L e i n w a n d, Przywódcy Polski Podziemnej przed sądem moskiewskim, Warszawa 1992, s Był nim Jankowski Jan Stanisław ( ), pseud. Doktor, Jan, Klonowski, Sobolewski, Soból; skazany w procesie szesnastu na 8 lat wiezienia. 4 Przewodniczącym Rady Jedności Narodowej był Pużak Kazimierz ( ), pseud. Bazyli, Seret; skazany w procesie szesnastu na 18 miesięcy więzienia.

7 3) Sam dobrowolnie zgłosiłem się do przedstawiciela Dowództwa I Frontu Białoruskiego, 4) Dochodzę do wniosku, że postanowienie organów NKGB jest niezgodne z prawem mnie obowiązującym. Jeżeli nawet byłbym winien, to powinienem odpowiadać przed polskim sądem i według polskiego prawa. Proszę Pana Ministra o uchylenie decyzji organów NKGB o moim aresztowaniu i oddanie mojej sprawy do polskiego sądu. Moskwa 3.IV.45 Okulicki (podpis) 2. GEN. OKULICKI DO LUDOWEGO KOMISARZA SPRAW WEWNĘTRZNYCH BERII 1 Razem z Delegatem Rządu na Kraj p. Jankowskim 2 i z przewodniczącym Rady Jedności Narodowej p. Pużakiem 3 zgłosiłem się dnia 27.III br. na zaproszenie p. gen. pułkownika Iwanowa 4 do władz sowieckich celem przeprowadzenia rozmów dla uregulowania życia w Polsce w duchu zgodnego i przyjacielskiego współżycia polskosowieckiego, nie tylko w obecnym okresie, ale i na przyszłość. Zdecydowany jestem współpracować ze wszystkich sił dla ułożenia dobrosąsiedzkich stosunków i przeciwdziałania akcji skierowanej przeciw tym dobrym stosunkom. Szczerość moich rozmów ograniczona jest obecnie uzasadnioną obawą, że mogą one spowodować represje w stosunku do byłych żołnierzy Armii Krajowej, z którymi współpracowałem. Jeśli Pan Minister, jako członek Rządu sowieckiego zagwarantuje mi, że nikt na skutek moich rozmów nie ulegnie represji Związku Sowieckiego za dotychczasową swoją działalność i jeśli dana mi będzie możność działania mająca na celu likwidację 1 Zob. tekst 1, przypis 1. 2 Zob. tekst 1, przypis 3. 3 Zob. tekst 1, przypis 4. 4 Zob. tekst 1, przypis 2.

8 akcji zaogniającej stosunki polsko-sowieckie gotów jestem z całą szczerością, otwartością i dobrą wolą przeprowadzić rozmowy na temat działalności Armii Krajowej. Moskwa 4.IV.45 Okulicki (podpis) 3. GEN. OKULICKI DO LUDOWEGO KOMISARZA SPRAW WEWNĘTRZNYCH BERII 1 W uzupełnieniu mego podania z dnia 4.IV.45 przedstawiam Panu moje własnoręczne zeznanie odnośnie działalności Armii Krajowej. Moskwa 5.IV.45 Okulicki (podpis) Część I I. PRZYGOTOWANIA PRZED PRZYLOTEM DO POLSKI Po przesunięciu Polskich Sił Zbrojnych z ZSRR do Iraku dowodziłem 7 dywizją. W miesiącu lutym 43 roku zgłosiłem pisemnie prośbę do Naczelnego Wodza o przeniesienie mnie do AK. Gen. Sikorski 2 przybył w czerwcu 43 roku do Iraku celem inspekcji II Korpusu i w tym czasie przyjął mnie w obecności gen. Andersa 3 i po wysłuchaniu mej prośby przyrzekł, że po przygotowaniu, jakie miałem przejść w Anglii, zostanę zrzucony w Polsce do dyspozycji Komendanta Głównego AK jako jeden z jego zastępców. W powrotnej drodze do Anglii dn. 4.VII.43 roku gen. Sikorski 1 Zob. tekst 1, przypis 1. 2 Sikorski Władysław Eugeniusz ( ), Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i premier rządu polskiego w Londynie; gen. broni. 3 Anders Władysław ( ), dowódca II Korpusu Polskiego; gen. dyw.

9 zginął. Wysłany zostałem na jego pogrzeb do Londynu i tam zostałem przyjęty przez gen. Sosnkowskiego 4, któremu powtórzyłem swą prośbę o przeniesienie mnie do AK. Gen. Sosnkowski zgodził się na to, a ponadto polecił mi organizację ośrodka wyszkolenia w Italii 5 dla oficerów i szeregowców II Korpusu, którzy zgłoszą się do pracy w AK. Zgłosiło się około 120 oficerów i około 100 szereg. Ośrodek zorganizowany został na północ od Brindisi 6 (m. Ostuni). Kadra wykładowców i instruktorów przybyła z Anglii. Program szkolenia: 6 tygodni kurs dywersyjny, 6 tygodni kurs odprawowy i około 2 tygodni kurs spadochronowy. Ogólne kierownictwo tego ośrodka spoczywało w moim ręku. Kierownikiem fachowym był mjr Kryzar 7. I Kurs został uruchomiony dopiero około 1.I.44 roku. Przedtem w miesiącu październiku 43 wezwany zostałem do Londynu. Tam gen. Sosnkowski oświadczył mi, że zostałem wyznaczony na jednego z zastępców Komendanta Głównego AK. Zadaniem moim było zorganizowanie ośrodka wyszkolenia w Italii, przygotowanie siebie do pracy w Kraju, a potem zameldowanie się jeszcze raz u Nacz. Wodza (przed odlotem). W czasie tego pobytu przyjęty byłem przez premiera Mikołajczyka 8, z którym rozmawiałem około godziny na temat stosunków emigracyjnych, a w szczególności jego stosunku z gen. Sosnkowskim. Zdaniem premiera Mikołajczyka klucz rozwiązania znajduje się w Kraju, natomiast niewiele można liczyć na emigrację 9. Po powrocie z Londynu w końcu 43 roku 10 oddałem dowodzenie 7 dywizji płk. Szmidtowi 11. Dnia 4.I.44 przy próbnych skokach ze spadochronem złamałem lewą nogę i musiałem pozostać w łóżku w ciągu 6 tygodni. Po wyzdrowieniu ukończyłem 4 Sosnkowski Kazimierz ( ), Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie; gen. broni. 5 Rozkaz o zorganizowaniu Ośrodka Wyszkolenia Oddziału Specjalnego Naczelnego Wodza wydał gen. Sosnkowski 5.X.1943 roku. Ośrodek miał mieścić się w Północnej Afryce, jednak w związku z zajęciem przez wojska alianckie części Włoch miejsce jego postoju wyznaczono w rejonie Brindisi. A. P r z e m y s k i. Ostatni Komendant Generał Leopold Okulicki, Lublin 1990, s W tekście: Brindizi. 7 Kryzar Leopold ( ), pseud. Czeremosz vel Leon Halicki; ppłk. Od XII 1943 komendant bazy nr 10 (szkoleniowej, krypt. Impudent ) w Ostuni. poległ śmiercią spadochroniarza 16/17.X.1944 roku. 8 Mikołajczyk Stanisław ( ), premier rządu polskiego w Londynie. 9 Wstawka (dopisek) z końca tekstu. 10 Nastąpiło to 7.IX Por. A. P r z e m y s k i, op. cit., s Szmidt Alfred Jan (ur. 1902); płk.

10 przygotowania i w marcu 44 roku zostałem wezwany do Londynu 12. Tam gen. Sosnkowski polecił mi zapoznać się z sytuacją w kraju, co zajęło mi około 2 tygodni, a następnie dostałem nominację na piśmie i ustną instrukcję dla przekazania Borowi 13. Ogólne wytyczne tej instrukcji: 1) Walkę z Niemcami prowadzić konsekwentnie do końca, daje nam ona bardzo wielki kapitał, który powinien zagrać na konferencji pokojowej. 2) Wątpliwe jest, czy uda się doprowadzić do nawiązania stosunków dyplomatycznych między rządem polskim a sowieckim. Według jego przewidywań Sowieci dążą do zrobienia z Polski XVII republiki związkowej. 3) Mimo tej groźby musimy prowadzić do końca walkę z Niemcami, pozostawiając uregulowanie stosunków z Sowietami na konferencję pokojową, po czym według jego zdania powinniśmy uzyskać poparcie Anglii i Stanów Zjednoczonych Ameryki. 4) W wypadku ofensywy sowieckiej AK ma wykonać kolejne uderzenie przeciwko Niemcom przygotowane zawczasu pod nazwą Burza na ważne wojskowo miejscowości, starając się do tego działania skupić oddziały w większe zgrupowania. 5) Przy zetknięciu się z oddziałami Armii Czerwonej starać się nawiązać łączność z wyższym dowództwem, któremu podporządkować się operacyjnie, natomiast zachować niezależność organizacyjną, deklarując się, że oddziały AK stanowią część Polskich Sił Zbrojnych podległych dowódcy AK, Naczelnemu Wodzowi i rządowi polskiemu w Londynie. 6) W wypadku, gdyby władze sowieckie chciały rozbrajać oddziały AK należy unikając walki oddziały rozpuścić. Użycie broni tylko w wypadkach koniecznej samoobrony. 7) Na wypadek ogólnego załamania się Niemiec należy zrobić ogólne powstanie, starając się opanować ważniejsze miejscowości i zorganizować władze administracyjne przed wkroczeniem Armii Czerwonej, którą Znicz; gen. dyw. 12 Płk Okulicki wyjechał do Londynu 20.II A. P r z e m y s k i, op. cit., s Komorowski Tadeusz Marian ( ), pseud. Bór, Gajowy, Korczak, Lawina, Prawdzic,

11 przyjąć uprzejmie, ale w charakterze gospodarzy. W końcu gen. Sosnkowski oświadczył mi, ze zobaczymy się jeszcze w Italii około 10.IV.44 i tam w bazie przerzutowej koło Brindisi byłem przyjęty przez gen. Sosnkowskiego na krótkiej wizycie. Potwierdził mi instrukcję daną w Londynie, a ponadto dodał, że kraj powinien wpłynąć na zakończenie walki rządu z Naczelnym Wodzem w Londynie. Około 15.IV.44 byłem gotów do odlotu, jednak ze względu na wstrzymanie lotów do Polski, dopiero 21.V.44 wyleciałem na bombowcu typu Liberator razem z 5 oficerami i tej nocy zeskoczyłem ze spadochronem w okolicy Krakowa (rejon Proszowice). Z oficerów, którzy razem ze mną lecieli było: 1 major, 2 kapitanów i 2 poruczników, czy też podporuczników. Z nazwiska pamiętam kapitana Grodzkiego, reszty nie pamiętam 14. Po przyjęciu przez placówkę odbiorczą przez około 10 dni byłem przesuwany po okolicznych wsiach ze względu na obławę niemiecką, a następnie zostałem odtransportowany koleją do Warszawy. II. ORGANIZACJA KOMENDY GŁÓWNEJ ARMII KRAJOWEJ W pierwszych dniach czerwca 44 roku 15 zameldowałem się u Komendanta Głównego Bora Komorowskiego, który mnie przyjął w towarzystwie Szefa Sztabu KG Grzegorza gen. Pełczyńskiego 16. Przekazałem im ustnie instrukcję gen. Sosnkowskiego i wręczyłem swoją nominację (sfotografowana i przewieziona w ołówku). Po tej rozmowie dostałem rozkaz czekać na dalsze rozkazy i w tym czasie aklimatyzować się w Warszawie. W tym czasie zachorowałem na złośliwe czyraki, tak 14 Razem z Okulickim lecieli: kpt. Tomasz Jan Wierzejski, pseud. Zgoda 2: rtm. Krzysztof Grodzicki, pseud. Jabłoń 2; por. Marian Golarz, pseud. Góral 2: ppor. Władysław Marecki, pseud. Żabik 2, Hipek oraz pporoku Zbigniew Waruszyński, pseud. Dewajtis 2. J. T u c h o l s k i, Cichociemni Sylwetki spadochroniarzy, wyd. WIH, Warszawa 1984, s Gen. Okulicki zameldował się u Komendanta Głównego AK 3.VI.1944roku Por. depesza gen. Bora-Komorowskiego do Naczelnego Wodza z 3.VI.1944 roku Armia Krajowa w dokumentach , t. III, Londyn 1976, s. 467, dokument nr Pełczyński Tadeusz Walenty ( ), pseud. Adam, Alois, Grzegorz, Robak, Wolf; gen. bryg.

12 że musiałem odejść do szpitala, gdzie przebywałem do końca czerwca 44 roku. Po wyjściu ze szpitala zostałem wezwany do Bora-Komorowskiego, który oświadczył mi, że mam objąć kierownictwo działu operacyjnego, jako jego zastępca 17. Podlegać mu miały: Oddział III (Operacyjny), Oddział II (Wywiadowczy) i Oddział VA (Łączności Operacyjnej). W tym czasie do mego przyjazdu organizacja Komendy Głównej przedstawiała się następująco: Borowi-Komorowskiemu podlegały bezpośrednio, Oddział VI (Propagandowy), Oddział VII (Finansowy), inspektorzy, sąd specjalny i kontakty z Radą Ministrów i Radą Jedności Narodowej. Prócz tego prowadził on sam rozmowy z NSZ na temat scalenia ich z AK. Reszta sztabu podlegała szefowi sztabu Grzegorzowi : Oddział I (Organizacyjno-Mobilizacyjno-Personalny), Oddział II (Wywiadowczy), Oddział III (Operacyjny), Oddział IV (Zaopatrzenia i Kwaterm.), Oddział VA (Łączność Operacyjna), Oddział VB (Łączność Konspiracyjna). Oddział I pułkownik Sanojca Kortum 18 Oddział II pułkownik dypl. Iranek Heller 19 Oddział III pułkownik dypl. Szostak Filip 20 Oddział IV pułkownik dypl. nazwiska nie znam Denhoff 21 Oddział VA pułkownik dypl. nazwiska nie znam Kuczaba 22 Oddział VB pułkownik dypl. nazwiska nie znam Bronka 23 Oddział VI pułkownik dypl. nazwiska nie znam Dyrektor albo Prezes 24 Oddział VII pułkownik dypl. nazwiska nie znam Malcz Gen. Okulicki został wyznaczony na stanowisko zastępcy szefa sztabu i szefa operacji w Komendzie Głównej AK. Por. depesza gen. Bora-Komorowskiego z 9.VI.1944 do Naczelnego Wodza. AK w dokumentach..., t. III, s. 476, dokument nr 634. Pierwotnie gen. Sosnkowski planował wyznaczenie Okulickiego na jednego z zastępców dowódcy AK. Jednakże po otrzymaniu wyjaśnień od gen. Bora-Komorowskiego, że zastępcą jego jest szef sztabu możliwe było mianowanie Okulickiego zastępcą szefa sztabu. Depesza gen. Sosnkowskiego do płk. Okulickiego z 9.V Tamże, s , dokument Sanojca Antoni ( ), pseud. Cis, Knapik, Kortum, Marian, Skaleń. Od lipca 1944 roku zastępca szefa sztabu KG AK do spraw organizacyjnych; płk. 19 Iranek-Osmecki Kazimierz Wincenty ( ), pseud. Antoni, Heller, Antoni Heller, Jarecki, Makary, Pstrąg; płk dypl. 20 Szostak Józef ( ), pseud. Filip; płk dypl. 21 Miłkowski Zygmunt ( ), pseud. Denhoff, Wrzos; płk dypl. 22 Pluta-Czachowski Józef Kazimierz ( ), pseud. Gołdyn, Kuczaba, Paprzyca; płk dypl. 23 Karasiówna Janina Irena ( ) pseud. Jadwiga Berg, Bronka, HK, Haka, Henryk Kościesza, Ość, Rybczyńska; mjr (od 23.IX.1944). Szef Wydziału V K Łączności Konspiracyjnej. 24 Rzepecki Jan ( ), pseud. Białynia, Burmistrz, Górski, Krawczyk, Ożóg, Prezes, Rejent, Sędzia, Ślusarczyk, Wolski; płk. 25 Thun Stanisław Marian ( ), pseud. Janusz, Leszcz, Malcz, Nawrot; ppłk dypl. Poległ w

13 Kierownikiem grupy inspektorów był gen. Bitnner 26. Ja występowałem pod pseudonimem Kobra. Z szefem sztabu Grzegorzem umówiłem się, że zacznę przejmować kolejno 0.III, następnie 0.VA, a w końcu 0.II. III. ORGANIZACJA DOWODZENIA TERENEM Drugim szczeblem organizacyjnym były dowództwa okręgów względnie obszarów. Okręg Wileński obejmujący województwo wileńskie i nowogródzkie. Miejsce postoju dowództwa Wilno komendant okręgu Wilk, nazwiska nie znam 27. Okręg Białostocki obejmujący województwo białostockie. Miejsce postoju dowództwa Białystok. Komendant okręgu Mścisław (pułkownik?) nazwiska nie znam 28. Okręg poleski obejmujący województwo poleskie. Miejsce postoju dowództwa Brześć n/ Bugiem. Okręg ten w rzeczywistości nie istniał, rozbity prawie całkowicie przez Gestapo. Nie wiem kto był komendantem okręgu 29. Obszar lwowski obejmujący województwa tarnopolskie, stanisławowskie i lwowskie. Miejsce postoju dowództwa Lwów. Komendant obszaru pułkownik Filipkowski Janka 30. Okręg lubelski obejmujący województwo lubelskie. Miejsce postoju dowództwa Lublin. Komendant okręgu pułkownik Tumidajski Edward 31. Powstaniu Warszawskim 3.VIII.1944 roku. 26 Bittner Ludwik ( ), pseud. Baza, Dunio, Halka, Rot, Tarnowski; gen. bryg. Inspektor Komendy Głównej AK na Okręg Lubelski, od lipca 1944 roku dowódca 9 Podlaskiej DP. 27 Krzyżanowski Aleksander ( ), pseud. Wilk; płk. 28 Liniarski Władysław ( ), pseud. Mścisław; ppłk. 29 Komendantem Okręgu Poleskiego AK i jednocześnie dowódcą 30 DP był Krajewski Henryk ( ), pseud. Bąk, Eryk, Leśny, Trzaska, Wicher; ppłk. Cichociemny (skok 6/7.I.1942). Odbudował Komendę Okręgu po wcześniejszych aresztowaniach. 30 Filipkowski Władysław ( ), pseud. Cis, Faust, Granit, Janka, Orkan, Stach; płk. Komendant Obszaru Lwowskiego AK. od 30.VI.1944 dowódca Okręgu Korpusu nr VI. 31 Tumidajski Kazimierz ( ), pseud. Edward, Marcin; płk.

14 Obszar warszawski obejmujący województwo warszawskie, miasto Warszawę jako samodzielny okręg i część województwa łódzkiego (Łowicz). Miejsce postoju dowództwa Warszawa. Komendant obszaru gen. Łaszcz - Bronowski 32? Komendantem okręgu m. Warszawa z powiatem warszawskim był pułkownik (w czasie powstania awansowany generałem) Monter Chruściel 33. Okręg radomsko-kielecki obejmujący dowództwo kieleckie bez części przydzielonej do Reichu oraz powiat Radomsko z województwa łódzkiego. Miejsce postoju dowództwa Kielce, komendant okręgu pułkownik Mieczysław (nazwiska nie pamiętam) 34. Okręg krakowski obejmujący województwo krakowskie i cześć województwa lwowskiego (do rz. San). Miejsce postoju dowództwa Kraków. Komendant okręgu pułkownik Izabelka 35 (nazwiska nie znam), następnie gen. Odra Rostworowski 36. Okrąg śląski obejmujący województwo śląskie. Miejsce postoju Katowice. Komendant okręgu podpułkownik Zygmunt (nazwiska nie pamiętam) 37. Okrąg łódzki obejmujący województwo łódzkie bez powiatu Łowicz. Miejsce postoju Piotrków. Komendant okręgu pułkownik Barbara (nazwiska nie znam) 38. Obszar zachodni obejmujący województwa poznańskie i pomorskie. Miejsce postoju dowództwa Warszawa. Komendant obszaru pułkownik dypl. Grodzki (pseudonimu nie pamiętam) Skroczyński Albin ( ), pseud. Chrabąszcz, Drabek, Dyrektor, Klimek, Łaszcz; gen. bryg. 33 Chruściel Antoni ( ), pseud. Adam, Cięciwa, Dozorca, Konar, Madej, Monter, Nurt, Ryż, Sokół, X; gen. bryg. 34 Zientarski-Liziński Jan ( ), pseud. Ein, Mieczysław; płk. 35 Godlewski Edward Józef ( ). pseud. Garda, Izabelka; płk dypl. Komendant Okręgu Krakowskiego AK, aresztowany 20.X.1944 roku w drodze do Kielc na spotkanie z gen. Okulickim. 36 Rostworowski Stanisław ( ), pseud. Prawdzic, Rola, Odra, Zagończyk; gen. bryg. Komendant Okręgu AK Kraków, aresztowany 11.VII.l944. Tak więc płk Izabelka był komendantem Okręgu Krakowskiego AK po gen. Rostworowskim, a nie przed nim. 37 Janke Zygmunt ( ), pseud. Gertruda, Walter, Zygmunt; mjr dypl. (od 29.IX.1944 ppłk). 38 Stempkowski Michał ( ), pseud. Barbara; płk. 39 Grodzki Stanisław Edward ( ), pseud. dr Edward, Edward, Leszczyński, Sadowski; płk dypl.

15 IV. CHARAKTERYSTYKA OKRĘGÓW (OBSZARÓW) Okręg wileński Komenda okręgu zorganizowana dobrze. Praca konspiracyjna na dobrym poziomie. Oddziały bojowe (leśne i partyzanckie w ilości około ludzi) opanowały znaczne części terenu, zwłaszcza w trójkącie Wilno Mołodeczno Lida i na północ od rz. Wilii. Organizacja i działalność oddziałów dywersyjnych słabsza. Łączność kurierska z Komendą Główną mimo dużych trudności przechodzenia przez dwa pasy graniczne dobra, natomiast łączność radiowa ze względu na brak sprzętu i wyszkolonych radiotelegrafistów niedostateczna. Okręg białostocki Nie wiadomo było, jak się on w rzeczywistości przedstawia. Konspiracja wobec Komendy Głównej była całkowita, łączność pod każdym względem niedostateczna. Okręg poleski W ogóle jako realna siła dyspozycyjna nie istniał, został prawie całkowicie zniszczony przez Gestapo. Drobne oddziały w sumie około batalionu zostały na południowych skrajach puszczy białowieskiej. Komendant okręgu był w tym czasie stale w Warszawie. Okręg lubelski Jeden z lepszych okręgów. Komendy okręgu i obwodów zorganizowane dobrze, funkcjonowały sprawnie. Konspiracja postawiona na dużym poziomie. Oddziały dywersyjne dobrze zorganizowane, działały sprawnie i niezawodnie. Oddziały leśne i partyzanckie w sile około ludzi zorganizowane w jednostki wojskowe. Przygotowania mobilizacyjne i taktycznego działania zrobione dobrze. Łączność tak kurierska, jak i radiowa bardzo dobra. Okręg ten przygotowany został do zmobilizowania w krótkim czasie (w składzie) 3 dywizji piechoty. Obszar lwowski Znaczna część tego obszaru w tym czasie już była zajęta przez Armię Czerwoną (województwo tarnopolskie i część stanisławowskiego). Komenda obszaru i aparat dowodzenia były za bardzo rozbudowane. Prócz komendy obszaru istniały

16 jeszcze komendy okręgów: tarnopolskiego, stanisławowskiego i lwowskiego i wszystko to skupiało się we Lwowie. Jednym słowem było tam więcej sztabów, jak wojska. Z tego powodu z końcem czerwca albo z początkiem lipca 44 roku zostało to przegrupowane w ten sposób, że zamiast obszaru utworzony został okręg, a sztaby pozostałych okręgów miały być zlikwidowane. Oddziały partyzanckie i leśne słabo rozbudowane (około ludzi). Oddziały dywersyjne stosunkowo słabe, jednak działające dość dobrze. Łączność kurierska dosyć dobra, łączność radiowa stosunkowo słaba, w trakcie rozbudowy (sprzętu na miejscu było dosyć, natomiast brak było radiotelegrafistów). Okręg krakowski Komenda okręgu i aparat dowodzenia w terenie (inspektoraty i obwody) zorganizowane dobrze. Konspiracja w sztabie okręgu była niedostateczna. Kolejne wpadki komendantów okręgu i ich szefów sztabów wskazywały na to, że Gestapo musiało mieć w sztabie swoją wtyczkę, której mimo wszelkich wysiłków do końca nie dało się wykryć. Oddziały leśne i partyzanckie szczególnie w rejonie podkarpackim w ilości ludzi. Silne, dobrze zorganizowane i aktywnie działające oddziały dywersyjne. Łączność kurierska z Komendą Główną bardzo dobra. Łączność radiowa dobra (sprzętu dużo, mniej radiotelegrafistów). Obszar warszawski Składał się z trzech podokręgów: Wschodniego na prawym brzegu Wisły, Północnego między Wisłą, a rz. Narew i Zachodniego na lewym brzegu Wisły 40 i Okręgu miasta Warszawy. Komenda Obszaru i Komenda m. Warszawy, jak również komendy podokręgów zorganizowane dobrze. Oddziały leśne i partyzanckie rozbudowane niedostatecznie (słabo), natomiast oddziały dywersyjne były dobrze zorganizowane i działały dobrze. Konspiracja dosyć dobra. Łączność z Komendą Główną bez trudności (na miejscu), łączność radiowa słabo postawiona (sprzęt był, natomiast brak radiotelegrafistów). Okręg miasta Warszawy był zorganizowany i przygotowany do walki dobrze, była jednak jedna poważna luka w przygotowaniu, mianowicie nie były rozpracowane szczegóły na niższych szczeblach opanowania 40 Właściwie były to podokręgi: Siedlecki ( Struga ), Skierniewice ( Hajduki, Hallerowo ) i Północ. A. B o r k i e w i c z, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1969, s Używane były również nazwy podane przez autora.

17 poszczególnych obiektów natarcia w ciągu dnia, a tylko w nocy. Okręg łódzki Sztab okręgu zorganizowany słabo. Inspektorat Piotrków wchodzący w skład Generalnej Guberni zorganizowany dobrze, znajdowało się tam około ludzi w oddziałach leśnych i partyzanckich. Praca w pozostałych inspektoratach, które były włączone do Reichu przedstawiała się dużo słabiej ze względu na trudniejsze warunki pracy. Konspiracja była dość dobra. Dywersja na całym terenie dosyć dobra. Łączność kurierska Komendy Okręgu z Komendą Główną zupełnie dobra, łączność radiowa w trakcie rozbudowy w Inspektoracie Piotrków. Okręg radomsko-kielecki Jeden z lepszych okręgów. Sztaby okręgu, inspektoratów i obwodów zorganizowane dobrze. Konspiracja dobra (udało się wykryć i zlikwidować wtyczki Gestapo w Komendzie Okręgu). Oddziały leśne i partyzanckie zorganizowane w jednostki wojskowe (2 i 7 dyw. piech.) w ilości około ludzi. Oddziały dywersyjne liczne i dobrze zorganizowane działały niezawodnie, zwłaszcza na linii kolejowej. Łączność kurierska z Komendą Główną bardzo dobra, łączność radiowa rozbudowana dosyć mocno. Okręg śląski Mimo ciężkich warunków pracy na terenie Reichu komendant okręgu ze swoim sztabem bez przerwy, przy dużych stratach w ludziach pozostał na miejscu i zorganizował pracę bardzo dobrze. Konspiracja była dobra i dzięki temu udało się tam pracować. Oddziały leśne i partyzanckie (23 dyw. piech.) w ilości około ludzi. Doskonałe, nieliczne ale dobrze pracujące oddziały dywersyjne (zwłaszcza dywersja przemysłowa). Łączność kurierska z Komendą Główną zupełnie dobra, łączność radiowa ze względu na brak sprzętu i ludzi niedostateczna. Obszar zachodni Praca konspiracyjna na terenie województwa poznańskiego zupełnie niedostateczna, w powijakach (luźna sieć organizacyjno-informacyjna). Na terenie województwa pomorskiego praca ogólnie nieco lepsza, ale również niedostateczna. Powodem tego stanu rzeczy było to, że komendant obszaru zamiast siedzieć na swoim terenie znajdował się stale w Warszawie.

18 Jednostki bojowe podległe wprost Komendzie Głównej Niezależnie od okręgów (obszarów) Komendantowi Głównemu podlegał wprost tak zwany Kedyw (Komenda Dywersji), w składzie około ludzi i tak zwana Baszta (baon sztabowy) około ludzi. Jednostki te używane normalnie do dywersji miały służyć jako rezerwa do nasilenia działania na żądanym terenie. W rezultacie oba te oddziały zostały użyte w całości w powstaniu warszawskim. V. WYTYCZNE DO DZIAŁANIA DLA OKRĘGÓW (OBSZARÓW) Do mego przybycia zostały opracowane przez mego poprzednika gen. Erazma - Tatara 41 : plan uderzenia na straże tylne cofających się Niemców pod nazwą Burza i ogólny plan powstania na wypadek całkowitego upadku Niemiec. Wykonanie planu Burza w terenie miało przybrać formę kolejnego nękania straży tylnych Niemców na ich drogach odwrotu, przez niewielkie oddziały (kompania, batalion) działające z boku. Wykonanie planu powstania miało przybrać formę opanowania większych miejscowości i ważnych ośrodków komunikacyjnych, a następnie opanowanie całego terenu i mobilizacji sił. W związku z otrzymanymi wytycznymi gen. Sosnkowskiego i rozpoczętą ofensywą Armii Czerwonej, palącą stała się sprawa przepracowania planu Burza i przekazania nowego planu do wykonania okręgów. W tym celu wezwani zostali do Komendy Głównej kolejno komendanci okręgów, zaczynając od okręgów wschodnich i tam ustnie poinformowani o nowym planie. Różnica wykonania Burzy w nowej koncepcji polegała na tym, że działania zaczepne na tylne straże Niemców mają być wykonane nie tylko, jak dotychczas było przygotowane małymi siłami na ich drogi odwrotu, ale prócz tego mają być wykonane działania w większym stylu, większymi siłami na ważne węzły i większe miejscowości. Oddziały mniejsze (kompanie i bataliony) po wykonaniu swego zadania mają zadanie skupiać się w większe zgrupowania dywizyjne. Rozmowy z dowódcami Armii Czerwonej przeniesione 41 Tatar Stanisław ( ), pseud. Erazm, Sokora, Stanisław Tabor, Turski, Warta; gen. bryg.

19 powinny być na szczebel wyższy, w zasadzie nie niżej dowódcy dywizji. Wszystkim wezwanym podane zostały do wykonania wytyczne gen. Sosnkowskiego w stosunku do Armii Czerwonej. Podkreślone zostało, że po opanowaniu miejscowości przed wkroczeniem Armii Czerwonej należy natychmiast wprowadzać polskie władze administracyjne. Pierwszy został odprawiony okręg wileński Komendant okręgu nie przybył na odprawę, przysłał natomiast swego oficera sztabu, nie pamiętam ani nazwiska, ani pseudonimu, zdaje się szefa oddziału III albo IV 42. Wytyczne operacyjne dla okręgu wileńskiego 1) Dezorganizując linie komunikacyjne Niemców skupić siły bliżej Wilna, które to miasto staje się głównym obiektem działania. Do działania tego podciągnąć siły podokręgu Nowogródek. 2) Z zebranych sił zorganizować dwie wielkie jednostki (19 dyw. piech. i Wileńska Brygada Kawalerii) 3) Przy podejściu straży przednich Armii Czerwonej pod Wilno uderzyć na Wilno wszystkimi rozporządzalnymi siłami od zewnątrz i od wewnątrz i opanować go. 4) Współdziałać z Armią Czerwoną, starając się nawiązać z nią łączność możliwie z wyższym szczeblem dowodzenia. 5) Po nawiązaniu łączności podporządkować swoje działania operacyjne dowództwu Armii Czerwonej, zachować natomiast niezależność organizacyjną. 6) Rozmowy z dowództwem Armii Czerwonej przeprowadzać powinien komendant okręgu gen. Wilk. Drugi z kolei odprawiony został okręg lwowski Na odprawę przybył zamiast komendanta okręgu jego szef sztabu (nazwiska ani pseudonimu nie pamiętam) Szefem Oddziału III był Teodor Cetys (ur. 1908), pseud. Sław, Sławek, Wiking. Cichociemny (skok 8/9.IV.1942); mjr dypl. Szefem Oddziału IV Stanisław Heilman (ur. 1894), pseud. Tomasz, Wileńczuk; mjr dypl. 43 Janson Feliks ( ), pseud. Kamil, Modrzew, Nawar, Sylwia; ppłk. Szef sztabu Obszaru Lwowskiego AK do 28.VII.1944, od VI.1944 komendant Obszaru Lwowskiego w Organizacji Nie.

20 W y t y c z n e o p e r a c y j n e: 1) Skupić swoje siły w trzy zgrupowania dywizyjne: a) w rejonie Złoczów-Brzeżany zgrupowanie 12 dywizji b) w rejonie Stryj-Drohobycz zgrupowanie 11 dywizji c) w rejonie Lwów-Gródek zgrupowanie 5 dywizji 2) Do walki o Lwów użyć zgrupowanie 5 dywizji i jeśli będzie można podciągnąć również zgrupowanie 12 dywizji. 3) Zgrupowanie 11 dywizji działać będzie samodzielnie wzdłuż linii kolejowej Stryj-Sambor. 4) Moment uderzenia na Lwów pozostawia się do wyboru komendanta okręgu, powinno to nastąpić wtedy, gdy Armia Czerwona podejdzie pod Lwów. 5) Utrzymywać łączność przez Mościska z okręgiem krakowskim. 6) Nawiązać łączność z dowództwem Armii Czerwonej możliwie na wyższym szczeblu i podporządkować się mu operacyjnie, zachowując jednak niezależność organizacyjną. 7) Rozmowy z dowództwem Armii Czerwonej przeprowadzać powinien komendant okręgu, albo dowódcy zgrupowań dywizyjnych, gdy działać będą w oderwaniu od komendanta okręgu. Trzeci z kolei odprawiony został nowo wyznaczony komendant okręgu poleskiego (nazwiska ani pseudonimu nie znam) 44 W y t y c z n e o p e r a c y j n e: 1) Zabrać ze sobą z Warszawy mały sztab i 2 radiostacje z obsługą. 2) Przejść możliwie szybko w rejon Wysoko-Mazowieckie. 3) Pozbierać pozostałe siły okręgu na południowych skrajach Puszczy Białowieskiej. 4) Oddziałami dywersyjnymi działać celem przerwania linii kolejowej Baranowicze-Brześć. 5) Zebranymi siłami uderzyć według własnego uznania na jeden ważny węzeł komunikacyjny. 44 Zob. przypis 28.

21 6) Nawiązać łączność z dowództwem Armii Czerwonej możliwie na wyższym szczeblu i podporządkować się im operacyjnie, zachowując jednak niezależność organizacyjną. 7) Nawiązać możliwie szybko łączność radiową z Komendą Główną. Czwarty z kolei wezwany [został] na odprawę okręg białostocki Nikt się nie zjawił. Komendant okręgu przysłał drogą kurierską meldunek, że ze względu na zbliżający się szybko front, ani on, ani nikt z jego sztabu na odprawę nie przybędzie. Celem przekazania mu rozkazu wyjechał dosyć późno, bo już po 20.VII.44 do Białegostoku pułkownik Rawicz (nazwiska nie znam) 45, czy jednak tam przybył i czy rozkaz doręczył było nie wiadomo. Zaznaczyć muszę, że ze względu na słabą łączność Komendy Głównej z Okręgiem Białostockim i brak meldunków o położeniu własnym nie mieliśmy wyraźnego obrazu położenia. W y t y c z n e o p e r a c y j n e: 1) Zapoznać się na miejscu o stanie przygotowań do wykonania Burzy. 2) Przekazać komendantowi ogólne wytyczne gen. Sosnkowskiego odnośnie stosunków do Sowietów i wkraczającej Armii Czerwonej. 3) W wypadku, gdyby komendant okręgu nie panował nad terenem i nie dawał gwarancji wykonania Burzy, objąć samemu dowództwo okręgu (wręczone zostało mu odpowiednie upoważnienie podpisane przez Bora- Komorowskiego). 4) Starać się skupić siły w rejonie Białystok i przy zbliżaniu się Armii Czerwonej uderzyć na to miasto. 5) Nawiązać łączność z dowództwem Armii Czerwonej możliwie na wyższym szczeblu i podporządkować się mu operacyjnie, zachowując jednak niezależność organizacyjną. 6) Podać komendantowi okręgu do wiadomości rozwój wypadków w Wilnie (mieliśmy już wiadomość drogą radiową) i meldować do Komendy Głównej, jakie będzie zachowanie się władz sowieckich do AK na terenie okręgu białostockiego. To ostatnie było dla nas bardzo ważne, ponieważ nie wiedzieliśmy, czy nie zmieni się ten stosunek na ziemiach nie 45 Stenzel Jan (ur. 1896), pseud. Jan Rawicz; płk.

22 kwestionowanych przez rząd ZSRR. Piąty z kolei wezwany [został] na odprawę okręg lubelski Przybył komendant okręgu pułkownik Edward - Tumidajski ze swoim szefem sztabu, którego nie znam, ani nazwiska, ani pseudonimu 46. Przedstawili oni bardzo dokładnie stan przygotowań do wykonania Burzy. W y t y c z n e o p e r a c y j n e: 1) Siły okręgu zebrać w trzy zgrupowania dywizyjne: a) zgrupowanie 3 dywizji piechoty ma wykonać zadanie po dwóch osiach: Hrubieszów-Zamość i Chełm-Trawniki. Po wykonaniu zadania zebrać możliwie całą dywizję w lasach na południe od Zamościa. Dowódcą dywizji wyznaczony został pułkownik dyplomowany Dąbrowa - Świtalski 47 dotychczasowy inspektor Komendy Głównej. b) Zgrupowanie 27 dywizji piechoty ma wykonać Burzę w terenie między szosami Chełm-Lublin i Brześć-Łuków i po wykonaniu zadania zebrać wszystkie siły w lasach Parczew-Radzyń. Dowódcą dywizji wyznaczony został pułkownik Twardy - Kotowicz 48, dotychczasowy inspektor Komendy Głównej. c) Zgrupowanie 9 dywizji piechoty ma wykonać Burzę na osi Brześć- Łuków-Dęblin i po wykonaniu tego zadania zgrupować możliwie wszystkie siły w lasach w rejonie Łukowa. 15 pułk piechoty działający na osi Łuków-Dęblin w wypadku niemożliwości podciągnięcia do tego rejonu, zebrać oddzielnie w lasach między Łukowem a Dęblinem. Dowódcą dywizji wyznaczony został gen. Halka - Bittner, dotychczasowy inspektor Komendy Głównej. Niezależnie od odprawienia komendanta okręgu odprawieni zostali również wszyscy trzej dowódcy dywizji, przy czym wyraźnie postawiona została sprawa, że w dalszym ciągu całością okręgu dowodzi pułkownik Edward - Tumidajski i że dowódcy dywizji mu podlegają. 46 Był to Żak Franciszek (uroku 1896), pseud. Zuzia; ppłk. Od 29.IX.1944 komendant Okręgu Lubelskiego AK. 47 Świtalski Adam ( ), pseud. Dąbrowa, Helena; płk dypl. 48 Kotowicz Jan Stefan (ur. 1890), pseud. Twardy; płk.

23 2) Do uderzenia na miasto Lublin z wewnątrz i zewnątrz przygotować zgrupowanie 8 pułku piechoty w lasach na południe i na północ od Lublina. Kierownictwo uderzenia na Lublin w ręku komendanta okręgu, który wybierze do tego odpowiednią chwilę, zależnie od posuwania się Armii Czerwonej. 3) Wykonanie Burzy na osi Lublin-Dęblin i Lublin-Annopol siłami, jakie w tym rejonie potrafi zebrać komendant okręgu. 4) Przy zetknięciu z Armią Czerwoną nawiązać łączność z jej dowództwem możliwie na wyższym szczeblu, podporządkować się mu operacyjnie, natomiast zachować niezależność organizacyjną. 5) Po opanowaniu miejscowości starać się możliwie szybko zorganizować władze administracyjne i bezpieczeństwa. 6) W wypadku, gdyby władze sowieckie chciały rozbrajać oddziały nie dopuścić do tego. Oddziały należy rozpuścić, broń schować. W koniecznych wypadkach samoobrony można użyć broni, należy jednak zrobić wszystko, by do tego nie dopuścić (mając wiadomości o wypadkach w Wilnie, liczyliśmy, że na zachód od rz. Bug stosunek władz sowieckich do AK będzie inny). 7) Rozmowy z dowództwami Armii Czerwonej mają prowadzić komendant okręgu i dowódcy dywizji. Szósty z kolei odprawiony został okręg kielecko-radomski Na odprawę przybył komendant okręgu pułkownik Mieczysław (nazwiska nie znam) 49. Został on poinformowany o wypadkach wileńskich i przekazane mu zostały wytyczne gen. Sosnkowskiego. W y t y c z n e o p e r a c y j n e: 1) Siły okręgu zgrupować: a) 2 dywizję piechoty w lasach w rejonie Kielc z zadaniem opanowania m. Kielce. b) 7 dywizję piechoty zgrupować w lasach na wschód od Częstochowy i przygotować ją do opanowania m. Częstochowy. 49 Zob. przypis 33.

24 c) 72 pułk piechoty zgrupować w lasach w rejonie Radomia i przygotować do opanowania tego miasta. Na dowódcę 7 dywizji piechoty wyznaczony został pułkownik Czesław (nazwiska nie znam) 50, poprzednio inspektor Komendy Głównej. Dowódcą 2 dywizji piechoty wyznaczył komendant okręgu pułkownika Żółkiewskiego (pseudonimu nie znam) 51, który był w jego okręgu inspektorem. 2) Prócz tego przygotować mniejsze jednostki (kompania, batalion) do wykonania Burzy na głównych liniach komunikacyjnych. Oddziały te po wykonaniu swego zadania powinny się starać dołączyć do jednego z wyżej podanych zgrupowań. 3) Przygotować niszczenie linii kolejowych. Wykonanie na rozkaz Komendy Głównej na hasło Wykonać Młot. 4) Wykonanie natarcia na Radom, Kielce i Częstochowę zarządzi komendant okręgu zależnie od postępów Armii Czerwonej. 5) Przy zetknięciu się z Armią Czerwoną nawiązać łączność z jej dowództwem możliwie na wyższym szczeblu, podporządkować się jej operacyjnie, natomiast zachować niezależność organizacyjną. 6) Zachowanie się władz sowieckich wobec AK powinno się wyjaśnić w okręgu lubelskim, o czym komendant okręgu będzie powiadomiony. Siódmy z kolei był odprawiony okręg krakowski Na odprawę przybył komendant okręgu pułkownik Izabelka (nazwiska nie znam), który objął komendę okręgu niedawno (około 2 miesięcy) i był bardzo słabo zorientowany w stanie faktycznym przygotowań do Burzy, wobec czego na jego miejsce wyznaczony został gen. Odra - Rostworowski, który z ramienia Komendy Głównej od dłuższego czasu inspekcjonował Okręg Krakowski i był lepiej zorientowany od pułkownika Izabelki 52. Ten ostatni oddany został do dyspozycji generała Odry - Rostworowskiego, jako dowódca 6 dywizji piechoty. W y t y c z n e o p e r a c y j n e: 1) Zebrać siły operacyjne w następujące zgrupowania: 50 Kawiński Gwido (ur. 1891), pseud. Czesław; płk dypl. 51 Żółkiewski Antoni (ur. 1895), pseud. Garbaty, Jog, Lin; ppłk. 52 Sprawy dowodzenia w okręgu krakowskim wyjaśniają przypisy 34 i 35.

25 a) 22 dywizja piechoty wzdłuż linii kolejowej Sanok-Jasło. Na dowódcę tej dywizji wyznaczony został pułkownik Zajączkowski (pseudonim zapomniałem) 53, poprzednio inspektor Komendy Głównej. b) 24 dywizja piechoty wzdłuż linii kolejowej Przemyśl-Łańcut. Dowódcą tej dywizji został wyznaczony pułkownik Putek (pseudonim zapomniałem) 54, dotychczasowy komendant podokręgu Rzeszów. c) W rejonie Rzeszowa 10 brygada kawalerii. Dowódcę wyznaczy komendant okręgu. d) 6 dywizja piechoty, wzdłuż linii kolejowej Tarnów-Kraków i w rejonie Krakowa. Dowódcą dywizji wyznaczony został pułkownik Izabelka. e) 1 pułk strzelców podhalańskich w rejonie Nowego Sącza. Dowódcę wyznaczy komendant okręgu 55. 2) W miarę przesuwania się frontu wykonać Burzę na drogach odwrotu Niemców, a ponadto przygotować 6 dywizję do natarcia na Kraków, 24 dywizję piechoty i 10 brygadę kawalerii do natarcia na Rzeszów. 3) Przygotować niszczenia linii kolejowych (nie pamiętam dokładnie na jakich odcinkach), które wykonać na hasło: Wykonać Młot. Stosunek do Armii Sowieckiej analogicznie, jak dla poprzednich okręgów. Komendant okręgu został uprzedzony, że zostanie powiadomiony o zachowaniu się władz sowieckich w stosunku do AK na terenach na zachód od linii Curzona i dostanie instrukcję. Prócz tego na pograniczu Okręgu Krakowskiego i Śląskiego miało być przygotowane zebranie 21 dywizji piechoty z zadaniem zajęcia Cieszyna. Dowódcą dywizji wyznaczony został gen. Olza - Olbrycht 56. Ostatnim na kilka dni przed powstaniem warszawskim odprawiony został komendant obszaru warszawskiego generał Łaszcz Bronowski? 53 Zajączkowski Zdzisław Aleksander (1894 po 1945), pseud. Cieślak, Grzywa, Zdzisław Lesiński, Orzech; płk. 54 Putek Kazimierz ( ), pseud. Zworny; płk dypl. dr. 55 Na dowódcę 1 psp został wyznaczony mjr Adam Stabrawa, pseud. Borowy. 56 Olbrycht Bruno Edward ( ), pseud. Oka; gen. bryg. Dowódca Grupy Operacyjnej AK Śląsk Cieszyński, aresztowany przez Niemców w sierpniu 1944 roku, w październiku tego roku odbity, zostaje dowódcą 21 DP AK.