Wstęp do filozofii. wykład 8: Zagadnienia ontologii / metafizyki: co istnieje?, czyli spór o uniwersalia. dr Mateusz Hohol. sem.

Transkrypt

1 Wstęp do filozofii wykład 8: Zagadnienia ontologii / metafizyki: co istnieje?, czyli spór o uniwersalia dr Mateusz Hohol sem. zimowy 2014/2015

2 Warto przeczytać Bertrand Russell, Problemy filozofii, przeł. W. Sady, PWN, Warszawa 1995, rozdz. 9-10, s

3 Czym w ogóle zajmuje się metafizyka/ontologia?

4 Czym metafizyka różni się od fizyki? ( ) Nauki koncentrują swe wysiłki na przedmiocie o określonym rodzaju i zajmują się nim, a nie bytem absolutnym ani bytem jako takim; ( ) Nauki te nie mówią nic o istnieniu czy nieistnieniu rodzaju, którym się zajmują ( ). Arystoteles, Metafizyka, 1025b

5 Czym metafizyka różni się od fizyki? <<Wszystkie twierdzenia nauk empirycznych ( ) mają postać okresu warunkowego: jeżeli świat fizyczny istnieje, to należy mu przypisać następujące wartości. Milczącym założeniem wszystkich twierdzeń nauki nie jest przyjmowanie istnienia badanego świata, lecz dołączenie poprzednika jeżeli świat fizyczny istnieje do wszystkich wypowiedzi formułujących wyniki badań empirycznych. Fakt, że poprzednik ten prawie zawsze bywa spychany do niewyrażalnego słowami podtekstu, nie wynika z filozoficznego niedbalstwa przedstawicieli nauk empirycznych w stosunku do problemów klasycznej metafizyki. Odpowiedzi na pytanie, czy świat materialny istnieje, nie można szukać wśród założeń metody nauk empirycznych>>. M. Heller, Ontologiczne zaangażowania współczesnej fizyki

6 Umowa terminologiczna: na potrzeby wykładu uniwersalia = powszechniki SPÓR O UNIWERSALIA, CZYLI JAK ISTNIEJĄ BYTY OGÓLNE?

7 Dlaczego coś jest czymś? Biel: Słowo to będzie się stosować do pewnej liczby rzeczy jednostkowych, albowiem wszystkie one uczestniczą we wspólnej istocie czy esencji. Owa czysta istota jest tym, co Platon nazywa ideą lub formą (Russell, Problemy filozofii)

8 STAROŻYTNOŚĆ: KSZTAŁTOWANIE SIĘ STANOWISK W KWESTII UNIWERSALIÓW

9 Rafael Santi, Szkoła ateńska

10 Platon i Arystoteles

11 Platon Mnie się wydaje, że to najpewniej jest tak: te postacie (idee) stoją w naturze jakoby pierwowzory, a inne przedmioty są ich odwzorowaniami i są do nich najbardziej podobne. I to uczestniczenie innych przedmiotów w postaciach (ideach) nie polega na niczym innym, jak tylko na ich odwzorowaniu. Platon, Parmenides, 132d Istnieją tylko idee, zaś postrzegane zmysłowo rzeczy stają się (naśladują) Dostęp do idei: intuicja, anamneza

12 Problem z teorią idei: trzeci człowiek (tritos anthropos)

13 Problem z teorią idei: trzeci człowiek (tritos anthropos) <<Podstawa podobieństwa (tożsamości) wielu ludzi nie tkwi w poszczególnych ludziach; jest nią jak powiada Platon Idea człowieka, a więc jakiś drugi człowiek. Co jednak stanowi podstawę podobieństwa ludzi i idei człowieka? Jeśli, zgodnie z duchem odpowiedzi Platona, poszukamy jej poza ludźmi i drugim człowiekiem to musimy powołać się na jakiegoś trzeciego człowieka. A gdy już mamy trzeciego człowieka, wówczas konsekwentnie szukając podstawy musimy poszukać czwartego i piątego itd.>>. Stanisław Wszołek, Elementy metafizyki, 1, Biblos, Tarnów 2008, s Teoria idei prowadzi więc do regresu w nieskończoność

14 Arystoteles Gdyby nie istniały substancje, nie mogłyby również istnieć inne rzeczy (Arystoteles, Kategorie 2b). Uniwersalia według Arystotelesa nie istnieją samoistnie (jak sądził Platon), ale znajdują się w rzeczach (przedmiotach doświadczenia) Człowiek w ogóle, język w ogóle czy biel w ogóle to istoty gatunkowe zbiory własności, które decydują o tym, że coś jest odpowiednio człowiekiem, językiem czy białym przedmiotem własności te wspólne są wszystkim ludziom, językom i białym przedmiotom. Poznanie zaczyna się od zmysłów: Nihil est in intellectu, quod non fuerit prius in sensu

15 Cynicy: Diogenes z Synopy

16 Cynicy Teoretyczne podstawy doktryny cynickiej stworzył Antystenes: w ontologii nominalizm, odrzucający realność bytów ogólnych, poznawanych umysłowo, sprowadzający się do przeświadczenia, że istnieją realnie tylko rzeczy jednostkowe, podlegające oglądowi zmysłowemu, jakości są tylko nazwami, pojęcia ogólne zaś pojęciami pustymi, ponieważ nie odpowiada im żadna postać bytu. W epistemologii sensualizm, przyjmujący, iż źródłem poznania są jedynie postrzeżenia zmysłowe, którym podlegają wyłącznie rzeczy jednostkowe. Powszechna Encyklopedia Filozofii, autorka hasła: Janina Gajda- Krynicka

17 ŚREDNIOWIECZNA SYSTEMATYZACJA SPORU O UNIWERSALIA

18 Waga średniowiecznego sporu o uniwersalia <<Średniowieczny symbolizm zaczynał się na poziomie słów. Nazwać rzecz, było to już ją wyjaśnić ( ). W medycynie diagnoza jest już uzdrowieniem przez wymówienie nazwy choroby. Kiedy inkwizytor mógł podejrzanego nazwać heretykiem najważniejsze zostało spełnione, wróg został zapytany, zdemaskowany. Res i verba nie przeciwstawiają się sobie, drugie są symbolami pierwszych>>. Jacques Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy

19 stanowiska w sporze o uniwersalia realizm konceptualizm nominalizm skrajny (przed rzeczami) Uniwersalia istnieją realnie i samoistnie Uniwersalia istnieją w umyśle Uniwersalia nie istnieją istnieją tylko przedmioty umiarkowany (w rzeczach) Uniwersalia istnieją realnie, ale nie samoistnie jednostkowe; to co zwykło się określać jako uniwersalia to tylko nazwy

20 DYGRESJA SPÓR O UNIWERSALIA W XX WIEKU: FILOZOFIA MATEMATYKI

21 matematyka podstawy i filozofia matematyki platonizm (logicyzm) konceptualizm (intuicjonizm) nominalizm (formalizm)

22 Przykład: platonizm matematyczny Klasy i pojęcia mogą być pojmowane jako rzeczywiste przedmioty, mianowicie klasy jako wielości rzeczy lub jako struktury składające się z wielości rzeczy, a pojęcia jako własności i relacje między rzeczami istniejącymi niezależnie od naszych definicji i konstrukcji. Wydaje mi się, że przyjęcie [istnienia] takich przedmiotów jest tak samo uzasadnione jak przyjęcie [istnienia] ciał fizycznych. Mamy coś w rodzaju percepcji obiektów teorii mnogości, co widać z faktu, że [jej] aksjomaty narzucają się nam jako prawdziwe. Nie widzę powodu, aby mieć mniej zaufania do tego rodzaju percepcji, tj. do intuicji matematycznej, niż do percepcji zmysłowej, która pozwala nam budować teorie fizyczne, w oczekiwaniu, że przyszłe dane zmysłowe będą z nią zgodne. K. Gödel, Logika matematyczna Russella

23 CO ZNACZY ISTNIEĆ?

24 Istnienie jako atrybut (predykat): św. Anzelm vs. Immanuel Kant Anzelm: A wierzymy zaiste, że jesteś czymś ponad co nic większego nie można pomyśleć. ( ) Ale z pewnością to, ponad co nic większego nie może być pomyślane, nie może być jedynie w intelekcie. Jeśli bowiem jest jedynie tylko w intelekcie, to można pomyśleć, że jest także w rzeczywistości, a to jest czymś większym ( ). Coś ponad co nic większego nie może być pomyślane istnieje bez wątpienia i w intelekcie, i w rzeczywistości. Kant: Istnienie (Sein) nie jest oczywiście realnym orzecznikiem, tzn. pojęciem czegoś, co może dołączyć do pojęcia pewnej rzeczy. Jest ono jedynie uznaniem w istnieniu (PosiLon) pewnej rzeczy lub pewnych własności samych w sobie

25 Istnienie jako atrybut (predykat): św. Anzelm vs. Immanuel Kant

26 Zobowiązania ontologiczne według Quine a Willard Van Orman Quine ( ) jeden z najwybitniejszych logików i filozofów XX wieku ogromny wkład w teorię mnogości (NF), filozofię logiki, epistemologię, metodologię nauk (filozofię nauki), filozofię języka

27 W.V.O. Quine, Logika i reifikacja uniwersaliów, [w:] Z punktu widzenia logiki, przeł. B. Stanosz, Aletheia, Warszawa Zobowiązania ontologiczne według Quine a Uwaga: Quine a interesuje nie tyle samo istnienie, co problematyka zobowiązań ontologicznych to o czym dana teoria orzeka, że istnieje: teoria zakłada istnienie przedmiotów danego rodzaju wtedy i tylko wtedy, kiedy niektóre z tych przedmiotów muszą być wartościami zmiennych, po to by twierdzenia przyjęte w tej teorii były prawdziwe

28 Przypomnienie: na czym polega parafraza? Zdanie Russella Obecny król Francji jest łysy nie jest zdaniem podmiotowo- orzecznikowym, tylko zdaniem złożonym z koniunkcji: Istnieje dokładnie jedna osoba, która jest obecnie królem Francji i ta osoba jest łysa. x{k(x) y(k(y) y=x) Ł(x)} Podobnie zdanie Obecny król Francji nie jest łysy jest w istocie zdaniem złożonym z koniunkcji: Istnieje dokładnie jedna osoba, która jest obecnie królem Francji i ta osoba nie jest łysa. x{k(x) y(k(y) y=x) Ł(x)}

29 W.V.O. Quine, O tym co istnieje, [w:] Z punktu widzenia logiki, przeł. B. Stanosz, Aletheia, Warszawa Zobowiązania ontologiczne według Quine a Kryterium istnienia sformułowanie gramatyczne : być to to samo, co być w zakresie przedmiotowego odniesienia jakiegoś zaimka ( ). Zmienne kwantyfikacji, takie jak coś, nic, czy wszystko, wyznaczają całą naszą ontologię. Kryterium istnienia sformułowanie logiczne : Być, to znaczy być wartością zmiennej (związanej kwantyfikatorem). Uwaga: Quine przyjmował tezę o logice pierwszego rzędu (jedynie logika pierwszego rzędu nadaje się do ustalania zobowiązań ontologicznych)

30 Na podstawie: B. Brożek, M. Hohol, Umysł matematyczny, Copernicus Center Press, Kraków Zobowiązania ontologiczne według Quine a Załóżmy, że uznajemy poniższe zdania za prawdziwe: 1) Istnieją liczby. 2) Liczby naturalne większe od 1 są podzielne bez reszty przynajmniej przez dwie liczby naturalne. Parafraza zdań na rachunek logiczny pierwszego rzędu: 1*) Istnieje takie x, że x jest liczbą. 2*) Dla każdego x, jeśli x jest liczbą naturalną większą od 1, to x jest podzielne bez reszty przez co najmniej dwie liczby naturalne.

31 Zobowiązania ontologiczne według Quine a Zdanie (1*) Istnieje takie x, że x jest liczbą pociąga za sobą zobowiązanie ontologiczne istnienie co najmniej jednego przedmiotu, który jest liczbą. Jest tak dlatego, że prawdziwość zdania (1*) będzie zagwarantowana jedynie wtedy, kiedy istnieje obiekt, który jest wartością zmiennej x występującej w zdaniu (1*). Ze zdaniem (2*) Dla każdego x, jeśli x jest liczbą naturalną większą od 1, to x jest podzielne bez reszty przez co najmniej dwie liczby naturalne nie jest związane żadne zobowiązanie ontologiczne uznając prawdziwość (2*), nie stwierdzamy ani istnienia liczb naturalnych większych od 1, ani liczb podzielnych bez reszty przez co najmniej dwie liczby naturalne. Zdania (1*) i (2*) byłyby prawdziwe w świecie, w którym istnieje jedynie liczba 1, a nie byłyby prawdziwe w świecie, w którym nie istnieją żadne liczby.

32 Zobowiązania ontologiczne według Quine a Procedura identyfikacji zobowiązań ontologicznych: 1. Sformułowanie teorii ustalenie zdań, które uznajemy za prawdziwe 2. Parafraza zdań na rachunek logiczny pierwszego rzędu 3. Ustalenie jakiego typu przedmioty muszą istnieć, by zdania naszej teorii były prawdziwe. Uwaga (raz jeszcze!): kryterium Quine a nie ma charakteru absolutnego nie pozwala stwierdzić, co istnieje a relatywny: dostarcza sposobu ustalenia zobowiązań ontologicznych dowolnej teorii.

33 Zobowiązania ontologiczne według Quine a Quine owska koncepcja zobowiązań ontologicznych stanowi punkt wyjścia dla dwóch argumentów za platonizmem matematycznym: Argument semantyczny (Fregego): jeśli uznajemy prawdziwość jakichś twierdzeń matematycznych, tym samym (na mocy kryterium Quine a) zobowiązujemy się do uznania istnienia tych obiektów matematycznych, które muszą istnieć, by twierdzenia te były prawdziwe. Argument z niezbędności (Quine a- Putnama): najlepsze teorie fizyczne wyrażone są w języku matematyki i nie mogą być wyrażone w innym matematyka jest niezbędna do formułowania teorii fizycznych. Jeśli zatem jesteśmy realistami w odniesieniu do teorii fizycznych, czyli wierzymy, że opisują one rzeczywistość, to na mocy kryterium Quine a zmuszeni jesteśmy uznać, że istnieją te byty, które są wartościami zmiennych związanych występujących w teoriach fizycznych. Okazuje się, że pośród bytów tych są nie tylko obiekty fizyczne, lecz także matematyczne. Zdaniem Putnama: matematyka i fizyka są powiązane w taki sposób, że nie jest możliwe, by być realistą w fizyce, a pozostać nominalistą w odniesieniu do teorii matematycznych.