POCZĄTKOWY OKRES KSZTAŁTOWANIA ZASOBU AKTOWEGO CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO PO ZAKOŃCZENIU WOJNY W ROKU 1945

Transkrypt

1 Leszek Lewandowicz POCZĄTKOWY OKRES KSZTAŁTOWANIA ZASOBU AKTOWEGO CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO PO ZAKOŃCZENIU WOJNY W ROKU 1945 W sierpniu 1970 roku minęło 26 lat od chwili utworzenia Centralnego Archiwum Wojskowego. Instytucja ta gromadzi i opracowuje akta, które przeszły różne koleje losu. W CAW znajdują się materiały źródłowe wytworzone jeszcze w latach międzywojennych, jednak przeważającą część zasobu stanowią przekazy źródłowe do dziejów ludowego Wojska Polskiego. 1. Uwagi o aktach okresu międzywojennego W ostatnich latach przed drugą wojną światową, działające w Warszawie Archiwum Wojskowe, znajdowało się w trudnej sytuacji lokalowej. Na podstawie zachowanych sprawozdań stwierdzić można, że pod koniec 1937 roku placówka ta dysponowała trzema magazynami mieszczącymi około mb półek akt. Stan ten utrzymywał się do września 1939 roku. W Archiwum Wojskowym zabezpieczono akta wytworzone przez polskie organizacje niepodległościowe z lat , Legiony Polskie, jak też inne formacje polskie działające przed odzyskaniem niepodległości oraz władze i instytucje wojskowe z okresu roku.

2 Na podkreślenie zasługuje fakt, że archiwum to przejęło wszystkie akta niezależnie od ich wartości archiwalnej. Zgromadzono więc razem materiały o znaczeniu historycznym, jak również oczywistą makulaturę 1. Na kilka miesięcy przed napaścią Niemiec hitlerowskich na Polskę we wrześniu 1939 roku, przed kierownictwem Archiwum Wojskowego stanęło zadanie zabezpieczenia na wypadek wojny materiałów zgromadzonych w samym archiwum oraz znajdujących się jeszcze w placówkach terenowych. Sytuacja była trudna. Brak do stycznia 1939 roku instrukcji o postępowaniu z wojskowymi materiałami archiwalnymi spowodował, że akta o trwałej wartości historycznej (kategoria A ) wraz z aktami o czasowej wartości (kategoria B ), wytworzone po roku 1928 zalegały w magazynach wojskowych 2. Późne wprowadzenie w życie odpowiedniego normatywu w konsekwencji zmuszało oddziały wychodzące w pole lub ewakuujące się, do zabierania akt ze sobą, bądź niszczenia ich na miejscu. Ten stan rzeczy wpłynął na powstanie poważnych strat w zasobie aktowym. Przed Archiwum Wojskowym stanął również problem zabezpieczenia. materiałów wojskowych przechowywanych w archiwum Referatu Historycznego Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu, głównie z powstania wielkopolskiego oraz akt znajdujących się w archiwum przy Wojskowym Biurze Historycznym. Niedostateczne pomieszczenia, jak również zbyt szczupły skład osobowy archiwum, z góry przekreślały możliwość należytego wykonania planowanych zamierzeń. W tej sytuacji przejęto tylko część akt Wojskowego Biura Historycznego, zaś kierownictwu Referatu Historycznego DOK nr VII zaofiarowano pomoc, przekazując pewną ilość pojemników na akta; ponadto skierowano tam delegata Archiwum Wojskowego w celu zapoznania się z sytuacją na miejscu i udzielenia fachowych rad. 1 Szczegółowe informacje o zasobie aktowym okresu międzywojennego w broszurze pt. Archiwum Wojskowe, Warszawa 1937 (wydano na prawach rękopisu). 2 Instrukcja o przechowywaniu, wydzielaniu i niszczeniu akt wydana została r. z terminem wejścia w życie dnia r. Jej treść omawia L. T e t e r, Losy archiwaliów wojskowych okresu międzywojennego. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s

3 W stosunku do akt znajdujących się w instytucjach centralnych, w dowództwach władz terenowych, dywizjach, pułkach itd, nie powzięto żadnej konkretnej decyzji Archiwalia wojskowe w czasie wojny Z chwilą wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku przystąpiono do ewakuacji Zgromadzonych w AW akt. Transportem kolejowym i konnym, zasoby archiwalne wywieziono w kierunku południowo-wschodnim. Część z nich, w dniu 15 września uległa zniszczeniu na stacji kolejowej Brody w wyniku bombardowania lotniczego. W dniu 17 września w Horodence wydzielone zostały materiały o mniejszej wartości, które (następnie spalono; pozostałe materiały przewieziono za granicę do Rumunii. W okresie od 3 października do 19 listopada 1939 roku podczas pobytu w obozie dla internowanych w Baile Hercalane, oficerowie Archiwum Wojskowego porządkowali przewiezione i przechowywane konspiracyjnie akta, przygotowując je do przekazania ambasadzie polskiej w Bukareszcie. Nie zostało to jednak zrealizowane. Oficerowie AW po odmówieniu podpisania deklaracji zobowiązującej ich do nie opuszczania granic Rumunii bez zezwolenia właściwych władz, zostali wywiezieni pod eskortą do obozu w Targoviste. Tuż przed aresztowaniem zdołali oni jednak przenieść prawie wszystkie zgromadzone akta do mieszkań zajmowanych przez generałów polskich, którzy nie podlegali tego rodzaju restrykcjom 4. Dalszy los wymienionych archiwaliów nie jest znany. Najprawdopodobniej część z nich znalazła się w ambasadzie polskiej w Bukareszcie, dzieląc z nią dalsze losy. Znikoma ich ilość została przewieziona przez niektórych generałów WP wraz z aktami wytworzonymi przez podległe im sztaby w czasie samej kampanii wrześniowej do Paryża, a następnie do Londynu; obecnie znajdują się w archiwum Instytutu im. Generała 3 Por. Sprawozdanie z czynności Archiwum Wojskowego za rok sprawozdawczy od r. do r., s. 3 4 (maszynopis). 4 Wszystkie informacje o losach akt we wrześniu 1939 r. podane zostały na podstawie ustnej relacji Adama Fabijana, pracownika biblioteki Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych w latach W świetle jego wypowiedzi należy zweryfikować przedstawioną poprzednio wersję jakoby część archiwaliów wojskowych okresu spalono we Francji. Por. L. L e w a n d o w i c z, Zarys organizacji i działalności Centralnego Archiwum Wojskowego w latach Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki..., s. 12.

4 Władysława Sikorskiego. Pełnego wykazu ewakuowanych akt z Archiwum Wojskowego, do dziś nie udało się dokładnie ustalić. Można tylko sądzić, że były to pełne lub fragmentaryczne zespoły akt Instytutu J. Piłsudskiego, 1 Brygady Legionów Polskich z roku 1914, Sztabu Głównego oraz Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych. Ewakuowano również akta wspomnianego już archiwum Referatu Historycznego DOK nr VII. Część akt została zabrana przez pierwszy pociąg zmierzający w kierunku wschodnim. Pociąg ten po wielu perypetiach dotarł przez Lublin pod Rawę Ruską, gdzie został zbombardowany i spalony przez lotnictwo niemieckie. Inne partie akt, w postaci relacji uczestników powstania wielkopolskiego zostały ewakuowane tzw. pociągiem uniwersyteckim. Odjazd tego transportu z Poznania nastąpił prawdopodobnie w nocy z 2 na 3 września i dotarł on tylko do Kutna. Wytworzona sytuacja wojenna spowodowała, że personel ewakuujący wspomniane akta wojskowe zdecydował się na ich zniszczenie. Materiały archiwalne pozostałe w Poznaniu, przechowywane były aż do stycznia 1945 roku w budynku Archiwum Państwowego na Górze Przemysława. W czasie walk o Poznań w roku 1945, budynek ten został doszczętnie zniszczony wraz ze znajdującymi się w nim archiwaliami 5. Wszystkie pozostałe akta powstałe po roku 1928 znajdowały się w instytucjach i jednostkach wojskowych i tam też zastały je działania wojenne. Również i one przeszły w czasie kampanii wrześniowej najrozmaitsze koleje losu. Część archiwaliów ewakuowana była wraz z dowództwami i jednostkami wojskowymi. Została ona bądź to zniszczona w czasie transportu, bądź pozostawiona bez opieki wraz z różnym sprzętem; tylko niewielka ich ilość dotarła poza granice kraju. Z relacji naocznych świadków wynika, że ogromna większość akt Sztabu Naczelnego Wodza i komórek Ministerstwa Spraw Wojskowych uległa zniszczeniu, w okresie przekraczania granicy rumuńskiej we wrześniu 1939 roku Wówczas to przepadły niemal wszystkie akta Oddziału I i IV Sztabu Naczelnego Wodza 6. Fragmenty zespołów aktowych, które trafiły poza granice kraju, częściowo przechowywane są do dziś w archiwum wspomnianego już Instytutu im. Generała 5 Sprawy te omawia Z. W i e l i c z k we wstępie do pracy pt. Powiat witkowski w okresie rewolucji niemieckiej , Kurytyba 1964, s. VI VII. 6 Ustna relacja Adama Fabijana (jak przypis 4).

5 Władysława Sikorskiego w Londynie. Głównie znajdują się tam akta sztabowe wytworzone w latach międzywojennych oraz we wrześniu 1939 roku. Są to akta najwyższych władz wojskowych, w pierwszym rzędzie Sztabu Głównego (następnie Sztabu Naczelnego Wodza) oraz Ministerstwa Spraw Wojskowych. Akta dowództw niższego szczebla (głównie dowództw armii) znalazły się tam tylko wyjątkowo dzięki temu, że niektóre z nich przedkładane były do wiadomości Sztabu Głównego (względnie Sztabu Naczelnego Wodza). W archiwum Instytutu im. Generała Władysława Sikorskiego, co można stwierdzić na podstawie różnych publikacji, znajdują się rozkazy, instrukcje i wytyczne władz naczelnych i dowódców armii, różnego rodzaju komunikaty informacyjne, meldunki sytuacyjne periodyczne i doraźne oraz liczne rozmowy, juzowe (zachowane niemal w komplecie), prowadzone między Sztabem Naczelnego Wodza, a sztabami poszczególnych armii. Są tam także tabele przedstawiające skład bojowy jednostek, notatki odręczne oficerów Sztabu Naczelnego Wodza i częściowo dzienniki podawcze. Akta te pochodzą przede wszystkim z oddziałów II i III Sztabu Głównego, względnie Sztabu Naczelnego Wodza. W stanie fragmentarycznym zachowały się również akta naczelnego kwatermistrzostwa oraz służby zdrowia i uzbrojenia 7. Niewielka grupa akt, najwyższych władz wojskowych z okresu międzywojennego, znajduje się ponadto w Instytucie im. Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku 8. * Działania obronne we wrześniu 1939 roku i zajęcie Polski przez Niemców wpłynęły na dalsze losy wszystkich archiwaliów polskich. Władze hitlerowskie przywiązywały do nich duże znaczenie. Szczególne zainteresowanie wzbudzały materiały o charakterze wojskowym. Okupant poszukiwał akt związanych z powstaniami wielkopolskim i śląskimi oraz akt wytworzonych przez zasadnicze komórki Sztabu Głównego, a w szczególności jego oddziału drugiego. Jeszcze w 7 Por. Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1, część 1, Londyn 1951, s. XII XIII. 8 Por. H. B a t o w s k i, O stosunkach francusko-czechosłowacko-polskich od Wersalu do Locarno, Wojskowy Przegląd Historyczny (WPH) nr 3, 1964, s

6 czasie działań we wrześniu 1939 roku niemieckie dowództwo wojskowe prowadziło ożywioną korespondencję z właściwymi czynnikami cywilnymi, w sprawie gromadzenia polskich archiwaliów. W wyniku tych zabiegów, szef niemieckich archiwów wojskowych, mógł już dnia 11 listopada 1939 roku poinformować kierowników podległych mu komórek w Dreźnie, Monachium, Poczdamie, Sztutgarcie i Wiedniu, o decyzji szefa Sztabu Generalnego, dotyczącej utworzenia w Gdańsku-Oliwie składnicy akt pozostawionych przez polskie jednostki wojskowe. Ustalone zostało też kierownictwo oraz obsada personalna składnicy 9. Raporty kierownika składnicy wojskowego radcy archiwalnego Böhma, informowały władze przełożone o napływających transportach z aktami. Jak z nich wynika, w styczniu 1940 roku wyładowano m.in. 10 wagonów przybyłych z Warszawy, 2 z Berlina-Tempelhof i 1 z Łowicza. Ogólnie w styczniu 1940 roku rozładowano 37 wagonów archiwaliów. Dalej przewidywano nadejście jeszcze około 30 wagonów z Warszawy. W kolejnych raportach donoszono, że transporty akt z Warszawy, Berlina-Tempelhof i Prus Zachodnich będą przypuszczalnie zakończone do połowy marca 1940 roku. Wśród archiwaliów jakie wpłynęły do archiwum w Oliwie w tym czasie były m.in. akta z wojny roku przechowywane poprzednio w Archiwum Wojskowym, materiały Wojskowego Biura Historycznego oraz nieliczne dokumenty jednostek uczestniczących w wojnie obronnej 1939 roku. Szczególne zainteresowanie wzbudzały opracowania polskie, dotyczące broni pancernej, znalezione wśród akt Ministerstwa Spraw Wojskowych. W dalszej kolejności napłynęły akta dotyczące marynarki wojennej oraz armii gen. Hallera. Jak wynika z dokumentacji kancelaryjnej, w lutym 1940 roku do składnicy nadeszło, 19 wagonów akt z Warszawy, 1 z Dębicy i 1 z Siedlec. Już wówczas ogólna liczba wagonów z polskimi aktami wojskowymi wynosiła 58 szt., a spodziewano się ich jeszcze około dziesięciu Informacje dotyczące funkcjonowania powołanej w Oliwie składnicy zaczerpnięto z mikrofilmów akt niemieckich, przechowywanych w dziale Materiałów i Dokumentów Wojskowego Instytutu Historycznego (tzw. mikrofilmy Archiwum Aleksandryjskiego). 10 Jak przypis 9.

7 W filii Poczdamskiego Archiwum Wojskowego w Gdańsku-Oliwie zgromadzono wszystkie nie zniszczone, a znajdujące się w kraju akta, przechowywane poprzednio w Archiwum Wojskowym w Warszawie oraz w archiwach i składnicach instytucji centralnych MSWojsk. i jednostek wojskowych. Zebrano również akta wojskowe różnego charakteru i pochodzenia, odnalezione przez wojska hitlerowskie w miejscach zakwaterowania wojsk polskich lub na drogach ewakuacji. Zgromadzone w Gdańsku-Oliwie polskie akta wojskowe stanowiły dla okupanta duży przedmiot zainteresowania. Odpowiednio dobrani pracownicy porządkowali i inwentaryzowali przede wszystkim te zespoły akt, które interesowały Wehrmacht i gestapo, z uwagi na bieżące potrzeby. Były to archiwalia dotyczące działalności oddziałów Sztabu Głównego, a w szczególności Oddziału II, Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych i wytwórni uzbrojenia. Akta te budziły zainteresowanie przede wszystkim Wehrmachtu. Wiele dokumentów z tych zespołów tłumaczono na język niemiecki. Niekiedy cenniejsze pozycje wyłączano i przekazywano odpowiednim komórkom dowództwa armii niemieckiej, w celu opracowania doświadczeń wojennych i wykorzystania ich w dalszych agresywnych planach wojennych przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Gestapo natomiast przejawiało zainteresowanie wszelkiego rodzaju materiałami ewidencyjno-personalnymi. Do takich należały m.in.: teczki personalne oficerów zawodowych i rezerwy; akta personalne podoficerów zawodowych i nadterminowych, różnego rodzaju wykazy personalne, imienne obsady etatowe oraz wnioski na odznaczenia; ewidencje uczestników powstań wielkopolskiego i śląskich; akta żandarmerii, straży granicznej i Korpusu Ochrony Pogranicza. W oparciu o te archiwalia gestapo ustalało niezbędne dane oraz adresy interesujących je osób 11. W obliczu klęski niemieckie władze okupacyjne już w grudniu 1944 roku i styczniu 1945 roku wywiozły z Gdańska-Oliwy w kierunku Poczdamu i do magazynów Berlin-Wansee około trzech wagonów akt 12. Nie udało się ustalić czy wszystkie akta dotarły do miejsc przeznaczenia. Część z nich znalazła się na terenach zajętych przez wojska radzieckie i została zabezpieczona, a w latach późniejszych, w 11 Por. L. T e t e r, Losy archiwaliów wojskowych okresu międzywojennego..., s Jak przypis 9.

8 ramach rewindykacji, wróciła do kraju 13. Akta pozostałe w Oliwie, okupanci postanowili zniszczyć. Plan ten jednak został udaremniony dzięki szybkiemu natarciu oddziałów radzieckich i jednostek polskich w rejonie Trójmiasta. Niestety i tak nie uniknęła zniszczenia poważna część akt. W wyniku toczących się walk, spłonął całkowicie jeden większy barak (magazyn), w którym znajdowały się akta i sprzęt archiwalny. Wymiary tego baraku o 66,50 m długości i 16,20 m szerokości świadczyły, że musiało się w nim znajdować przynajmniej kilka tysięcy metrów bieżących akt. Dokładnej ilości oraz rodzaju akt nie udało się już ustalić. 3. Zabezpieczenie akt odnalezionych w Oliwie W ostatnim etapie wojny przed polskimi władzami wojskowymi stanął problem zabezpieczenia archiwaliów. Chodziło o zgromadzenie akt, których okupant nie zdążył zniszczyć oraz przejęcie wytworu kancelaryjnego jednostek ludowego Wojska Polskiego. Początkowo powołane zostało odpowiednie archiwum, działające na prawach wydziału, w ramach utworzonego Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego. Komórka ta przystąpiła do gromadzenia akt pozostawionych przez okupanta. Równocześnie rozpoczęte zostały przygotowania do organizowania służby archiwalnej w wojsku 14. W pierwszej kolejności przystąpiono do prac związanych z przejęciem zasobów aktowych składnicy utworzonej przez władze niemieckie w Gdańsku-Oliwie. Z ogólnej ilości około 15 tys. mb. zgromadzonych tam akt, po wyzwoleniu pozostało około 10 tys. Były tam pełne, fragmentaryczne lub szczątkowe zespoły akt, przywiezione tu bezpośrednio z Archiwum Wojskowego lub też jak wspomniano przechowywane jeszcze w jednostkach wojskowych okresu międzywojennego. 13 Ogółem CAW otrzymało w ramach rewindykacji około 154 mb akt, które uzupełniają poszczególne zespoły z okresu międzywojennego. Por. B. W o s z c z y ń s k i, Akta wojskowe otrzymane ze Związku Radzieckiego, Archeion nr 42, 1965, s L. L e w a n d o w i c z, Zarys organizacji i działalności Centralnego Archiwum Wojskowego..., s. 8 9.

9 Po wyzwoleniu, w Oliwie znajdowały się następujące akta: polskich związków przedwojennych (maj sierpień 1914 roku); Departamentu Wojskowego i Departamentu Opieki Naczelnego Komitetu Narodowego, Legionów Polskich, Polskiego Korpusu Posiłkowego, Polskiej Siły Zbrojnej, Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, formacji wschodnich, armii gen. Hallera, oddziałów powstań śląskich, Polskiej Organizacji Wojskowej, Naczelnego Dowództwa WP , dowództw frontów i armii oraz podległych im jednostek i Wojskowego Biura Historycznego. Ponadto zabezpieczono tam: zbiór rozkazów wyższych dowództw oraz rozkazów dziennych pułków i samodzielnych jednostek; zdekompletowany zbiór regulaminów i instrukcji wojskowych; fragmentaryczną kolekcję zdjęć o charakterze wojskowym z lat ; kolekcję zdjęć marszałka Piłsudskiego i Rydza-Śmigłego; zbiór map, planów i szkiców z lat Odnaleziono również fragmenty akt wytworzonych przez instytucje centralne i różne komórki organizacyjne MSWojsk; w latach , które przed wojną znajdowały się w (magazynach Archiwum Wojskowego oraz zdekompletowane zbiory akt obcego pochodzenia. Zachowała się część wytworzonych do roku 1939 pomocy archiwalnych (spisy akt, inwentarze) oraz szczątki akt kancelarii archiwum. Drugą część zbiorów zachowanych w Oliwie, w ilości około 5 tys. mb akt, stanowiły materiały, które przed wrześniem 1939 roku znajdowały się poza Archiwum Wojskowym. Były to mniej lub więcej zniszczone i zdekompletowane wytwory kancelarii sztabów, dowództw, instytucji, jednostek i zakładów wojskowych, a mianowicie: akta Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, Sztabu Głównego WP, departamentów Ministerstwa Spraw Wojskowych, szefostw służb, dowództw rodzajów broni, Komitetu Obrony Rzeczypospolitej, dowództw okręgów korpusów, dowództw dywizji, brygad, pułków i samodzielnych jednostek WP, Dowództwa Floty, Kierownictwa Marynarki Wojennej, instytutów naukowo-badawczych, biur wojskowych, zakładów przemysłu wojennego, składów uzbrojenia i umundurowania, szkół wojskowych różnego szczebla, powiatowych komend uzupełnień. Poważną ilość stanowiły teczki personalne oficerów zawodowych, oficerów rezerwy i w stanie

10 spoczynku, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych zatrudnionych w wojsku oraz akta komisji odznaczeniowych wraz z wnioskami 15. W grupie zdekompletowanych archiwaliów były też akta Oddziału II Sztabu Głównego, Korpusu Ochrony Pogranicza i Straży Granicznej, Dowództwa Żandarmerii Wojskowej, Państwowego Urzędu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego, Związku Harcerstwa Polskiego oraz Związku Strzeleckiego. Razem z aktami znaleziono kilkanaście tysięcy tomów książek o charakterze naukowym i beletrystycznym, które przed wrześniem 1939 roku stanowiły własność Centralnej Biblioteki Wojskowej w Warszawie, podręcznej biblioteki samego Archiwum Wojskowego oraz bibliotek instytucji centralnych MSWojsk. i różnego rodzaju jednostek wojskowych 16. Pozostawione przez okupanta w Oliwie archiwalia wojskowe, znajdowały się w różnym stanie fizycznym. Te, które stanowiły przedmiot zainteresowania odpowiednich władz, ułożone były na regałach (około 30%), pozostałe leżały w stosach, w kilku barakach. Istniejący stan rzeczy wymagał szybkiego działania w kierunku zabezpieczenia niszczejących archiwaliów. 4. Utworzenie Centralnego Archiwum Wojskowego Zakończenie działań wojennych w 1945 roku pozwoliło na poświęcenie większej niż dotąd uwagi problematyce archiwalnej. Omówiony wyżej stan zasobu aktowego wymagał zorganizowania właściwego zabezpieczenia, opracowania źródeł i udostępnienia ich dla badań. Należało, przynajmniej w pewnym stopniu, uregulować zagadnienia związane z organizacją instytucji, zadaniem której było przejęcie pełnej pieczy nad archiwaliami. 15 Pomoc ewidencyjną dla wszystkich akt o charakterze personalnym stanowi kartoteka sporządzona w okresie międzywojennym, w której zachowały się różne uwagi dokonane przez pracowników niemieckich w czasie okupacji. 16 W okresie późniejszym CAW przekazało wiele akt i zbiorów bibliotecznych innym pokrewnym placówkom. L. L e w a n d o w i c z, Organizacja i działalność Centralnego Archiwum Wojskowego, Archeion nr 31, 1959, s. 76 oraz L. T e t e r, Z działalności Centralnego Archiwum Wojskowego, Archeion nr 41, 1964, s. 291.

11 Dnia 5 sierpnia 1945 roku ukazał się rozkaz Naczelnego Dowództwa WP, który postanawiał, że w celu przejęcia wywiezionych przez okupanta akt Wojska Polskiego, znajdujących się w Oliwie oraz innych miejscach, konserwacji i udostępnienia ich dla celów służbowych, naukowo-badawczych i propagandowych szef Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego zorganizuje do dnia 30 sierpnia 1945 roku C e n t r a l n e A r c h i w u m W o j s k o w e 17. Zgodnie z tym rozkazem szef Wojskowego Instytutu Naukowo- Wydawniczego miał przekazać nowopowołanej instytucji zabezpieczone dotychczas w Oliwie i wydzielone przez siebie akta wraz z odpowiednim sprzętem i magazynami. Wówczas też postanowione zostało przeniesienie CAW do Warszawy, z chwilą znalezienia odpowiedniego budynku. Sprawy związane z ustaleniem składu osobowego, spoczęły w gestii I Wiceministerstwa Obrony Narodowej oraz Departamentu Personalnego WP. Całokształt zagadnień natury gospodarczej regulowało odtąd III Wiceministerstwo. Ustalone rozkazem NDWP sprawy organizacyjne CAW zostały szybko uregulowane. Centralne Archiwum Wojskowe przejęło wszystkie te materiały, które okupant zgromadził w Gdańsku-Oliwie. Pracownicy tej placówki już w początkowym okresie przystąpili do zabezpieczenia i ochrony od zniszczenia cennych akt o wartości historycznej, wytworzonych w okresie międzywojennym. Równocześnie zaistniała potrzeba organizowania sieci archiwów wojskowych w terenie oraz uregulowania spraw normatywnych. Już wówczas opracowane zostały tymczasowe wytyczne, w sprawie postępowania z wojskowymi materiałami archiwalnymi. Wydano również odpowiednie instrukcje, omawiające metody gromadzenia i zabezpieczania wytworu kancelaryjnego przez jednostki wojskowe. 5. Zasób aktowy po zakończeniu wojny Powołanie w sierpniu 1946 roku Centralnego Archiwum Wojskowego, zapoczątkowało trudny okres rozwoju wojskowej służby archiwalnej. Były to lata, w 17 Rozkaz organizacyjny NDWP nr 0194/org. z dnia r. CAW, III , k

12 których archiwistyka polska miała do spełnienia poważne zadania. Trzeba było ratować przed zniszczeniem, rozproszone przez okupanta materiały archiwalne, zabezpieczyć je i włączyć do obiegu naukowego. W archiwalnym zasobie państwowym źródła, dotyczące wysiłku zbrojnego, posiadają doniosłe znaczenie. Szczególną wagę przywiązuje się do akt, przedstawiających przebieg działań wojennych w latach Wojskowa służba archiwalna przystąpiła do zabezpieczenia wszystkich znalezionych i zgromadzonych akt pochodzenia wojskowego z lat międzywojennych oraz przejęcia produkcji kancelaryjnej, wytworzonej przez ludowe siły zbrojne na ich zwycięskim szlaku od Lenino do Berlina. Od początku istnienia, Centralne Archiwum Wojskowe zajęło się zabezpieczeniem tych pierwszych źródeł resortu obrony narodowej. Wiadomo, że w okresie wojny jednostki wojskowe nie były w stanie przygotować się do przekazania archiwum, wytworzonych przez siebie akt. Dopiero zakończenie działań wojennych, stworzyło warunki do wykonania tej czynności. Wydane zarządzenia i rozkazy regulowały sposób postępowania z archiwaliami. Jednostkom wojskowych polecono przekazać do archiwum wszystkie akta, zbędne w bieżących pracach. Ponadto należało przejąć akta tych instytucji i jednostek, które zostały zlikwidowane w czasie pokoju. Centralne Archiwum Wojskowe w Oliwie w ten sposób rozpoczęło gromadzenie akt ludowego Wojska Polskiego. Już w początkowym okresie istnienia archiwum, zabezpieczono akta następujących dowództw, instytucji i jednostek wojskowych ludowego WP: 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, 1 korpusu pancernego, Dowództwa Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych 1 AWP, 13 i 17 dywizji piechoty, 4 dywizji artylerii plotn., 1 brygady piechoty zmotoryzowanej, 3 zmotoryzowanej brygady pontonowo-mostowej, 1 brygady saperów, Głównego Inspektoratu Broni Pancernej, sztabu kwatermistrzostwa 1 AWP, szefostw służby chemicznej oraz inżynieryjno-saperskiej, pięciu pułków piechoty, ośmiu pułków i samodzielnych dywizjonów artylerii, pułku czołgów, pułku artylerii ppanc., pułków zapasowych piechoty i saperów, siedmiu pułków oraz samodzielnych dywizjonów samochodowych i artylerii samochodowej, dwunastu różnych batalionów saperów,

13 trzynastu batalionów i samodzielnych kompanii łączności, pułku straży kolejowej, dziewięciu batalionów i kompanii pracy, trzech oficerskich i podoficerskich szkół piechoty, Okręgowego Składu Uzbrojenia nr 66, sześciu polowych warsztatów remontowych, sześciu rejonowych zarządów kwaterunkowo-budowlanych, piekarni polowych, handlu wojskowego i niektórych RKU, służby zdrowia WP, głównej Komisji Lekarskiej WP, Departamentu Służby Zdrowia MON, Wydziału Służby Zdrowia 1 AWP, Szefostwa Służby Zdrowia 2 AWP, dwunastu szpitali chirurgicznych, sześciu szpitali lekko rannych, dwudziestu jeden szpitali ewakuacyjnych, trzech szpitali zakaźnych, dwunastu szpitali garnizonowych i izb chorych, szpitala rozdzielczego nr 67, szpitali okręgowych nr 4 i 6, trzech szpitali polowych ruchomych, dwóch szpitali infekcyjnych, szpitala PCK, dwóch okręgowych i garnizonowych komisji lekarskich, sześciu frontowych polowych punktów ewakuacyjnych, jedenastu batalionów i kompanii sanitarnych, dwóch szkół podoficerskich sanitarnych, dwóch pociągów pogotowia sanitarnego, kilku pralni i łaźni polowych oraz magazynów i składnic sanitarnych. Ogólna liczba jednostek archiwalnych ludowego Wojska Polskiego z lat , które zgromadzono w CAW w Oliwie, wynosiła około 15 tys. (prawie 300 mb). Sprawując pieczę nad całością zasobu aktowego Centralne Archiwum Wojskowe przystąpiło do opracowania tymczasowych pomocy ewidencyjnych w postaci wykazów, spisów oraz różnych kartotek, celem udostępnienia w krótkim czasie do badań naukowych przynajmniej części, zgromadzonej dokumentacji aktowej. 6. Zakończenie Zniszczone i rozproszone przez hitlerowców polskie archiwalia wojskowe, wymagały szczególnej opieki. Również i akta jednostek ludowego Wojska Polskiego nie były w najlepszym stanie. Sporządzano je często na złym jakościowo papierze i nie

14 zawsze należycie zabezpieczano pod względem kancelaryjnym. Częste, przenoszenie z miejsca na miejsce w czasie działań wojennych, pozostawiło po sobie ślady. Pomimo wielu trudności i małego liczebnie kolektywu pracowników, podjęto już od początku istnienia CAW podstawowe czynności archiwalne. Przywracano pierwotny Układ zespołom akt okresu międzywojennego. Porządkowano wstępnie zespoły akt jednostek ludowego Wojska Polskiego. Tworzono pierwsze pomoce archiwalne. Zapoczątkowane w tym okresie prace nabrały pełnego rozmachu po przeniesieniu Centralnego Archiwum Wojskowego w roku 1951 do Warszawy. Przejęto wówczas dalsze partie akt ludowego Wojska Polskiego oraz włączono do odpowiednich zespołów, odnalezione później archiwalia przedwojenne. Powiększenie liczby pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami, miało poważny wpływ na dalszy postęp działalności podstawowej archiwum. Dziś, po 25 latach istnienia, Centralne Archiwum Wojskowe dysponuje bazą źródłową, wynoszącą ponad 12 tys. mb akt. W pełni dostępne materiały archiwalne umożliwiają podejmowanie różnorodnych prac badawczych, dotyczących rozwoju i działalności sił zbrojnych oraz zagadnień natury politycznej, społecznej czy gospodarczej. W archiwum opracowano różnego rodzaju pomoce naukowe, umożliwiające dotarcie do podstawowych źródeł. Obok inwentarzy kartkowych i ciągłych dla akt okresu międzywojennego, zespoły jednostek ludowego Wojska Polskiego z lat otrzymały inwentarze drukowane informujące o zawartości teczek akt 525 zespołów archiwalnych 18. Charakterystyka archiwalna tych zespołów omawiana jest w licznych artykułach, opracowywanych przez pracowników Centralnego Archiwum Wojskowego i ogłaszanych drukiem na łamach różnych czasopism oraz specjalnego biuletynu wojskowej służby archiwalnej. Obok czynności podstawowych związanych z gromadzeniem, zabezpieczeniem i opracowywaniem zespołów aktowych, Centralne Archiwum Wojskowe spełnia ważną rolę w zakresie wydawania zaświadczeń o przebiegu służby wojskowej. Ilość napływających podań powiększa się z roku na rok. Od kilkuset 18 Dalsze 181 zespołów akt jednostek ludowego Wojska Polskiego (magazyny, warsztaty, szpitale) otrzymało inwentarz ciągły w maszynopisie, obejmujący jednostek archiwalnych. Ogółem więc CAW przechowuje jednostek archiwalnych w 706 zespołach akt wytworzonych w okresie

15 podań rocznie w okresie początkowym istnienia CAW, liczba załatwianych spraw urosła w ostatnich latach, do kilkunastu tysięcy. Nie ulega wątpliwości, że droga do dzisiejszych osiągnięć nie była łatwa. Występowały w przeszłości i mają miejsce jeszcze obecnie trudności, które zostają przezwyciężone, dzięki wysiłkowi całego kolektywu pracowników wojskowej służby archiwalnej.