MATERIAŁY DOTYCZĄCE PIERWSZEGO CAŁKOWITEGO ROZMINOWANIA TERYTORIUM POLSKI W ZBIORACH CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO

Transkrypt

1 Roman Leszek Polkowski MATERIAŁY DOTYCZĄCE PIERWSZEGO CAŁKOWITEGO ROZMINOWANIA TERYTORIUM POLSKI W ZBIORACH CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO Zagadnienie tak ważne dla odradzającej się Polski, jakim było usunięcie z jej terytorium pozostałości wojennych, w postaci ogromnej ilości min i wszelkiego rodzaju amunicji, uniemożliwiających normalne życie i pracę, nie doczekało się dotychczas wyczerpującego opracowania. Tymczasem w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego znajduje się niemal pełna dokumentacja tej wielkiej akcji, w czasie której polscy saperzy oddali swój trud i wysiłek, a często krew i życie przyszłym pokoleniom. W swej nieefektownej może, ale jakże trudnej pracy ratowali życie tysiącom, które winne są im dzisiaj należną cześć. Jednostki saperskie ludowego Wojska Polskiego odegrały niepoślednią rolę w czasie działań bojowych na terytorium Związku Radzieckiego i Polski, a następnie Niemiec w końcowej fazie wojny. Formowano je jako samodzielnie działające formacje i jednostki, a także jako jednostki saperskie wchodzące w skład i obsługujące związki taktyczne innych rodzajów wojsk. W rezultacie zabiegów organizacyjnych w latach wynikających ze stałego ogólnego rozwoju i wzrostu liczebnego WP powstały cztery samodzielne brygady saperów (po 4 bataliony saperskie każda) 1 ; jedna samodzielna brygada pontonowo- 1 Były to: 1 brygada saperów sformowana w kwietniu maju 1944 r. w rejonie Sum oraz 2, 4, 9 brygady saperów formowane jesienią tegoż roku na wyzwolonych terenach 105

2 mostowa 2, czternaście samodzielnych batalionów saperskich w dywizjach piechoty 3 i Korpusie Pancernym; jeden samodzielny armijny batalion saperów 4 oraz jeden szwadron saperów w 1 brygadzie kawalerii. Utworzone jednostki przeznaczone były w zasadzie do inżynieryjnego zabezpieczenia działań innych rodzajów wojsk w czasie bezpośrednich walk i przemarszów. Do ich zadań należało między innymi organizowanie przepraw przez przeszkody wodne, naprawa i budowa dróg i mostów, budowa zapór i stawianie pól minowych. Ponadto, służba inżynieryjno-saperska WP miała samodzielne, ogromne i nadzwyczaj ważne dla normalnego życia i odbudowy zniszczonego wojną i okupacją kraju zadanie. Polegało ono na usunięciu pozostałości wojennych z wyzwolonych części kraju. Po przejściu frontu pozostałościami tymi były przede wszystkim, szczególnie groźne dla ludności, liczne pola minowe, pozostawione zarówno przez cofającego się nieprzyjaciela, jaki wojska własne. Do najpilniejszych i najtrudniejszych zarazem zadań należało rozminowanie miast, do których natychmiast po wyzwoleniu napływać poczęli liczni uchodźcy. Oni też stawali się ofiarami podstępnego częstokroć zaminowania dokonanego przez ustępujące wojska niemieckie 5. Dlatego też Naczelne Dowództwo WP nakazywało natychmiastowe rozminowywanie większych ośrodków miejskich, kierując do tej pracy znaczne siły. Największą tego typu akcją było rozminowanie Warszawy, która ze względu na swe kluczowe znaczenie w niemieckim systemie obrony na linii Wisły, była szczególnie dokładnie zaminowana 6. Tym tłumaczy się fakt, że Naczelne Dowództwo WP natychmiast po wyzwoleniu stolicy skierowało do jej rozminowania trzy spośród pięciu będących w jego dyspozycji brygad saperskich. Były to: 2 samodzielna brygada saperów pod dowództwem płka P. Puzerewskiego, 4 samodzielna brygada saperów płka S. Swadkowskiego i 5 samodzielna brygada saperów, którą dowodził płk A. Stonoga 7. W rozminowaniu Warszawy brała częściowo udział 3 brygada pontonowo- Polski. 2 3 samodzielna brygada pontonowo-mostowa w składzie: 6, 31, 33 i 35 bataliony pontonowo-mostowe. 3 Bataliony saperskie o numeracji: 1, 2, 4, 5, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 40 i samodzielny batalion saperów 1 AWP. 5 Stosowano często tzw. miny niespodzianki, szczególnie we wnętrzach ocalałych domów. 6 Na temat rozminowania stolicy pisze szczegółowo K. S o b c z a k, Zasadnicze rozminowanie Warszawy, Rocznik Warszawski t. 4, 1963, s Rozkaz NDWP z dnia roku. CAW, III , k

3 mostowa, a także jednostki radzieckie 8. Jako pierwsza, już 18 stycznia 1945 r. 9 przystąpiła do pracy 2 BSap. Dla usprawnienia tego, przedsięwzięcia powołano czasowo do życia tzw. Główny Sztab Rozminowania Miasta Stołecznego Warszawy, którego szefem został dowódca 2 brygady saperów, płk P. Puzerewski 10. Rozminowania dokonano w trzech etapach, polegających na kolejnym sprawdzaniu rozminowanych rejonów przez różne jednostki rozminowujące. Prace te trwały w zasadzie do początku marca 1945 r. Postępy ofensywy Armii Radzieckiej i ludowego Wojska Polskiego, a co za tym idzie wyzwolenie (w okresie od polowy stycznia do początku marca 1945 r.) większości terenów Rzeczpospolitej postawiło przed wojskami saperskimi nowe zadania w postaci konieczności dokonania całkowitego ich rozminowania i oczyszczenia z niewypałów i porzuconej amunicji jeszcze w czasie trwania działań bojowych na froncie. W tej kwestii Naczelny Dowódca WP wydał dnia 28 lutego 1945 r. rozkaz nr 032 W sprawie przeprowadzenia ogólnego rozminowania oswobodzonych terenów Rzeczypospolitej Polskiej 11. W myśl wytycznych zawartych w tym rozkazie, dnia 3 marca 1945 r. jednostki saperskie WP, a mianowicie: 2 i 5 brygady saperskie, 3 brygada pontonowo-mostowa, 2 zapasowy pułk saperów oraz kompanie saperskie 1 i 2 zapasowych pułków piechoty miały przystąpić do pracy. Ogólne kierownictwo tego zakrojonego na wielką skalę przedsięwzięcia powierzono dowódcy Wojsk Inżynieryjno-Saperskich WP, gen. bryg. S. Lisowskiemu 12. W intencjach Naczelnego Dowództwa WP leżało zakończenie akcji do 20 maja 1945 r. Jednakże w rzeczywistości przeciągnęła się ona do późnej jesieni 1945 r. mimo znacznego zwiększenia ilości zaangażowanych jednostek. I tak po zakończeniu działań wojennych, jednostki saperskie wspierające dotychczas 1 i 2 armię WP zostały skierowane do rozminowania na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa 13. Były to: 1 brygada saperów 1 AWP, która miała przystąpić do pracy r.; 4 brygada saperów 2 AWP r.; 42 batalion saperów 7 brygady inżynieryjno- 8 Por.: F. Z b i n i e w i c z, Pomoc Armii Radzieckiej w rozminowaniu Warszawy, Radomia, Krakowa, Łodzi i Gdańska w 1945 roku, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1868, s Na podstawie rozkazu bojowego dowódcy 2 BSap. nr CAW, III-306-8, k Plan rozminowania m.st. Warszawy, styczeń 1945 roku. CAW, III , k CAW, Szt. Gen., t. 322, k Tamże. 13 Rozkaz NDWP nr z dnia roku. CAW, III , k

4 budowlanej r. oraz bataliony saperów dywizji, piechoty 2 AWP i 1 Korpusu Pancernego r. Ponadto od polowy lipca 1945 r. wprowadzono do akcji bataliony saperskie dywizji piechoty 1 armii WP 15. Ogółem do prac przy zasadniczym rozminowaniu Polski użyto 32 batalionów saperskich co stanowiło 98 kompanii saperów 16. Przeprowadzenie rozminowania zaplanowane było w trzech zasadniczych etapach: etap I od 15 marca do 15 listopada 1945 r. zasadnicze i całkowite rozminowanie obszaru RP; etap II od 16 listopada do 15 grudnia 1945 r. powtórne kontrolne rozminowanie; etap III wiosna 1946 r. trzecie sprawdzenie całego kraju 17. Ogólnie terytorium. Polski podzielono na siedem rejonów rozminowania: 18 1 sztab rejonu Pułtusk, Ełk; 2 sztab rejonu Warszawa; 3 sztab rejonu Radom; 4 sztab rejonu Tarnów, Brzeg; 5 sztab rejonu Katowice; 6 sztab rejonu Strzelce Krajeńskie, Więcbork, Lubliniec; 7 sztab rejonu Poznań. Jednostki saperskie Wojska Polskiego wykonały swoje zadania w sposób imponujący. Do dnia 10 listopada 1945 r., jak wykazują archiwalia, osiągnięto następujące ogólne wyniki pierwszego zasadniczego rozminowania: rozminowano i sprawdzono km kwadratowych terenu; usunięto, zniszczono i unieszkodliwiono min; zniszczono sztuki wszelkiego rodzaju amunicji i bomb lotniczych; rozminowano 1033 obiekty odznaczeniu państwowym, punkty zaludnione w tym 835 miast; rozminowano km dróg kołowych i km dróg gruntowych; rozminowano km linii kolejowych, 1056 mostów i 4149 drogowych oraz 39 lotnisk 19. Przedstawiona tu w skrócie akcja, jak wspomniano na wstępie, posiada bardzo bogatą dokumentację przechowywaną w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego. Są to w zasadzie akta wszystkich jednostek saperskich, które brały udział 14 7 brygada inżynieryjno-budowlana sformowana została po wojnie na podstawie rozkazu NDWP nr 121/org. z dnia 12 maja 1945 roku. CAW, III , k CAW, Szt. Gen., t., 322, k Tamże, k Tamże, k Tamże, k Tamże, k

5 w pracach przy całkowitym, rozminowaniu Polski, zgrupowane ogółem w 44 zespołach archiwalnych, liczących łącznie około 1200 teczek akt. Jakkolwiek nie wszystkie z nich bezpośrednio dotyczą interesującego nas tematu, wydaje się jednak, ze wnikliwe jego opracowanie wymagałoby przeprowadzenia szczegółowej kwerendy we wszystkich zespołach wytworzonych w toku działań przez jednostki saperskie WP. Ponadto badając to zagadnienie należałoby wykorzystać zespoły akt wielkich związków operacyjnych, którym jednostki te podlegały, a szczególnie akta dowództw wojsk saperskich. Spośród wszystkich materiałów dotyczących zorganizowania, przeprowadzenia i wyników całkowitego rozminowania terytorium Polski na czoło wybija się jeden dokument zachowany w zespole Oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego WP 20. Jest to opracowane przez Departament Wojsk Inżynieryjnych MON obszerne Sprawozdanie z pierwszego całkowitego rozminowania terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Jego szczególna waga wynika z faktu, że stanowi podsumowanie całości pracy jednostek saperskich Wojska Polskiego w okresie od marca do listopada 1945 r. Dokonanie podobnego zestawienia na podstawie innych dostępnych materiałów musiałoby kosztować badacza wiele wysiłku i czasu. Wydaje się więc celowym szersze nieco omówienie tego dokumentu. Sprawozdanie to opracowane bardzo starannie, wnikliwie i barwnie obejmuje w zasadzie całość ujętego w tytule niniejszej informacji zagadnienia. Duże zaś rozproszenie materiału użytego do jego opracowania utrudnia w znacznym stopniu krytykę dokumentu jako źródła historycznego. Można sądzić, że twórcy sprawozdania dysponować musieli znacznie bardziej zwartymi i syntetycznymi materiałami niż te, które obecnie odszukać można w zespołach jednostek saperskich WP. Omawiane sprawozdanie jest dokumentem oryginalnym, liczącym kilkadziesiąt stron maszynopisu, podpisanym przez jego wystawców, co niewątpliwie podnosi jeszcze jego wartość i wiarygodność. Zawiera ono dokładne omówienie, uzupełnione często starannie wykonanymi wykresami graficznymi, następujących zagadnień: 1. Dane ogólne, zawierające charakterystykę terenu działań i określające zadania stojące przed wojskami saperskimi; 2. Szczegółowe omówienie przygotowań do przeprowadzenia akcji; 3. Wyliczenie jednostek saperskich biorących udział w rozminowaniu kraju z podaniem okresów ich pracy; 20 CAW, Szt. Gen., t. 322 oraz prot. 41/53, poz

6 4. Taktyczne-techniczna charakterystyka przeszkód minowych w różnych rejonach kraju (opatrzona schematami niemieckich pól minowych); 5. Omówienie zasad organizacji, planowania, kontroli i kierowania pracami jednostek; 6. Szczegółowa analiza wykonania zadań i wyników prac (z wykresami przedstawiającymi udział poszczególnych jednostek w ilości unieszkodliwionych min, sprawdzonego obszaru czy wydajności pracy) 21 ; 7. Organizacja prac, sposoby i środki rozminowania (bogato ilustrowane schematami); a) ogólny schemat organizacyjny planowanych prac rozminowania; b) zasady organizacji prac rozminowania zbadanych i ogrodzonych pól minowych; c) schematy organizacji prac i sposoby rozminowania pól minowych; 8. Analiza strat stanu osobowego przy rozminowaniu 22 ; 9. Omówienie funkcjonowania zaopatrzenia materiałowego; 10. Wnioski. W sprawozdaniu znalazły się też odpisy zasadniczych rozkazów Naczelnego Dowództwa WP dotyczące omawianego zagadnienia i mapa z podziałem na rejony działania jednostek. Załączono również egzemplarze plakatów ostrzegających i pouczających ludność cywilną jak należy zachować się w wypadku odkrycia min lub niewypałów. Wartość tego dokumentu, jak wspomniano, polega głównie na jego syntetycznym ujęciu i uwzględnieniu szeregu problemów technicznych. Tym niemniej pozostałe materiały odnoszące się do akcji rozminowania Polski, rozproszone po zespołach jednostek i formacji saperskich, stanowić mogą cenne uzupełnienie omówionego wyżej, sprawozdania, a także podstawę do analitycznych badań udziału poszczególnych brygad saperskich czy nawet batalionów w tej akcji. Mogą one także posłużyć do zbadania przebiegu rozminowania różnych województw czy rejonów i wpływu jakie ono wywarło na ich ożywienie. Przechowywane w CAW sprawozdanie nie uwzględnia rozminowania Warszawy, które miało miejsce przed rozpoczęciem akcji całkowitego rozminowa- 21 Ponadto w punkcie tym umieszczono listę saperów, którzy unieszkodliwili powyżej 10 tys. min oraz wykaz najważniejszych rozminowanych obiektów. 22 CAW posiada imienny wykaz poległych żołnierzy LWP, zawierający również nazwiska saperów, którzy stracili życie w czasie akcji całkowitego rozminowania terytorium RP w okresie od marca do maja 1945 roku. 110

7 nia RP w styczniu i lutym 1945 r. Rozminowanie Warszawy, przywrócenie do życia umarłej stolicy kraju, którą wróg niszczył systematycznie przez cały okres dzielący upadek Powstania Warszawskiego do początku ofensywy styczniowej miało dla całego narodu i Wojska Polskiego szczególne znaczenie. Dlatego też w aktach jednostek saperskich, którym powierzono wykonanie tego patriotycznego zadania, dają się stosunkowo łatwo wyodrębnić materiały obrazujące jego realizację. Tak więc w zespole Dowództwa Wojsk Inżynieryjnych WP znaleźć można rozkazy w sprawie rozminowania Warszawy 23, dokładny plan wykonania tego przedsięwzięcia 24, czy wreszcie meldunki bojowe jednostek dokonujących rozminowania 25 oraz schematy niemieckich urządzeń obronnych w Warszawie 26. Najcenniejsze jednak materiały, obrazujące prace nad oczyszczeniem stolicy z pozostałości wojennych, zawierają zespoły 2 brygady saperów i podległych jej batalionów (sztab tej brygady pełnił w tym okresie rolę tzw. Głównego Sztabu Rozminowania Miasta Stołecznego Warszawy). Cenne materiały znajdują się także w zespołach pozostałych brygad i batalionów saperskich biorących w nim udział. Na uwagę zasługują rozkazy regulujące prace, szczegółowe meldunki i sprawozdania z ich przebiegu, charakterystyki min i sposobów minowania oraz protokóły rozminowania poszczególnych obiektów. Brak jest natomiast końcowego sprawozdania, obejmującego całość prac. Dokumenty takie występują jedynie w zespołach niektórych brygad czy batalionów i dotyczą tylko ich udziału w rozminowaniu miasta 27. Pozostałe materiały, obrazujące przebieg całkowitego rozminowania kraju, rozrzucone po wszystkich zespołach jednostek saperskich, które brały w nim udział stanowią pod względem charakteru materiał dość jednorodny 28. Można wśród nich wyróżnić kilka zasadniczych typów akt. Pierwszy z nich to rozkazy własne bądź jednostek nadrzędnych, wyznaczające zadania jednostkom i określające tryb i spo- 23 CAW, III CAW, III CAW, III CAW, III Por.: 5 brygada saperów (CAW, III ) i 24 batalion saperów (CAW, III-307-6). 28 Zdarzają się jednak zespoły, w których z niewiadomych przyczyn brak odpowiednich akt. 111

8 soby prowadzenia prac. Ważną grupę materiałów różnego rodzaju stanowią instrukcje dotyczące techniki rozminowywania, zachowania zasad bezpieczeństwa w czasie wykonywania zadań, sposobów sortowania i niszczenia zebranej amunicji. Wiele interesujących danych dostarczają dość liczne występujące w aktach plany pracy jednostek. O ich realizacji informuje następna najbogatsza ilościowo i treściowo grupa meldunków i sprawozdań z wykonanych prac. Są to zarówno dzienne meldunki bojowe, jak i obejmujące większy okres czy etap pracy sprawozdania. W grupie tej niewątpliwie najbardziej wartościowe są sprawozdania obejmujące całą akcję rozminowania terytorium RP, choć Występują one rzadko 29. Dużą wartość dla badacza mieć będą zapewne także wszelkiego rodzaju mapy i schemat rozminowanych terenów, występujące zazwyczaj razem z meldunkami i sprawozdaniami, jako ich ilustracja. Nie można także pominąć licznej korespondencji jednostek między sobą, a także z władzami cywilnymi w sprawach dotyczących przebiegu prac nad oczyszczeniem terenu z pozostałości wojny. Korespondencja ta stanowić może doskonały materiał uzupełniający i wyjaśniający szereg problemów współpracy wojska z administracją państwową. Pokrewne tym materiałom są licznie zachowane w aktach wojsk saperskich protokóły przekazania rozminowanych obszarów odpowiednim władzom terenowym. Wreszcie ostatnią grupę akt związanych z akcją całkowitego rozminowania Polski są opisy, formularze pól minowych oraz ich schematy 30. Stan zachowania materiałów obrazujących organizację i przebieg prac jakie wojska saperskie wykonały w okresie od 1 marca do końca 1945 r. uznać należy za dobry. Stanowią one wystarczającą bazę źródłową do pełnego opracowania tematu. Poszczególne zespoły akt zostały już ostatecznie uporządkowane i opracowane pod względem naukowym i są w pełni dostępne do badań. 29 Na przykład sprawozdanie 28 bsap. (CAW, III ) czy 34 bsap.(caw, III-322-5). 30 Centralne Archiwum Wojskowe posiada ponadto pewną ilość akt pozostawionych przez jednostki radzieckie, które brały udział w całkowitym rozminowaniu Polski. Są to jednak materiały fragmentaryczne, często drugorzędnego znaczenia. 112