Historia Muzeum : w kopalni soli oraz w Zamku Żupnym Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce

Transkrypt

1 Historia Muzeum HISTORIA MUZEUM Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka jest największym muzeum górniczym Europy, jednym z 18 muzeów centralnych, podległych Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Posiada dwie ekspozycje stałe: w kopalni soli oraz w Zamku Żupnym Muzeum jest państwową instytucją kultury utworzoną w 1951 r. na skutek działań Alfonsa Długosza. Jego inicjatywa utworzenia Muzeum Żup Krakowskich zyskała aprobatę ministerstw: Górnictwa oraz Kultury i Sztuki. Gromadzone przez wiele lat zbiory pozwoliły na przygotowanie w zabytkowych wyrobiskach na III poziomie kopalni (na głębokości 135 m) podziemnej ekspozycji muzealnej. Kierownictwo Kopalni przekazywało Muzeum urządzenia i narzędzia górnicze, odkryte w wyniku prac penetracyjnych prowadzonych wspólnie w starych wyrobiskach. Pozwoliło to Muzeum skompletować jedyną na świecie kolekcję dawnych drewnianych machin wyciągowych, przodków maszyn parowych i elektrycznych. Poza tym przekazano do Muzeum archiwum i bibliotekę salinarną oraz cenny zbiór map górniczych. W 1966 r. - w ramach obchodów lecia państwa polskiego - udostępniono ekspozycję zwiedzającym. Jest ona największym w Europie podziemnym muzeum (7481 m2 powierzchni). Przedstawia wszystkie aspekty działalności warzelniczej i górniczej prowadzonej w żupach krakowskich. Eksponaty prezentowane w zabytkowych wyrobiskach tworzą unikatowy górniczy skansen. Muzeum realizuje swoje zadania statutowe poprzez gromadzenie, przechowywanie, konserwację i udostępnianie dóbr kultury w zakresie dziejów dawnego warzelnictwa i górnictwa solnego oraz miast Wieliczki i Bochni, techniki górniczej, geologii złóż soli, sztuki i etnografii. Oprócz stałej ekspozycji w kopalni posiada drugą: w średniowiecznym Zamku Żupnym - historycznej siedzibie zarządu kopalni. Na dziedzińcu zamkowym znajduje się najstarszy w Wieliczce szyb poszukiwawczy z połowy XIII w., baszta z XIV w. oraz fragmenty murów obronnych z XIV w. Tematyka i czasowe ramy badawcze, będące w zainteresowaniu pracowników Muzeum, są ogromne i bardzo zróżnicowane - sięgają miocenu (dla poznania genezy złoża solnego), a w badaniach archeologicznych neolitu (początki osadnictwa i warzelnictwa). W dziedzinie historii i kultury materialnej obejmuje okres od XIII - do końca XX w. i dotyczy roli i znaczenia gospodarki solnej w dziejach Polski, jej wpływu na rozwój miast Wieliczki i Bochni, dawnej i współczesnej techniki górniczej i technologii warzelniczej. Zabytki muzealne gromadzone są w następujących zbiorach: Geologicznym, Archeologicznym, Techniki Górniczej, Kartografii (głównie mapy górnicze), Sztuki, Etnografii, Archiwum (dokumenty, rękopisy, akta salinarne) i w tzw. Zbiorze Specjalnym (dawne fotografie, widokówki, dyplomy, druki okolicznościowe). Wymienione kolekcje wraz ze specjalistyczną biblioteką, szczegółową dokumentacją naukowo - techniczną wyrobisk wykonaną w kopalniach Wieliczki i Bochni oraz zbiorem mikrofilmów tworzą kompletną bazę źródłową do prowadzonych badań. Muzeum prowadzi również działalność wydawniczą (publikacje naukowe, albumy, przewodniki, katalogi zbiorów i wystaw). Wyniki badań naukowych publikowane są od 1965 r. w czasopiśmie naukowym pt. Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce. Zwieńczenie wieloletnich prac badawczych stanowią dwie monografie: Dzieje żup krakowskich (1988 r.) i Wieliczka dzieje miasta (1990 r.). Niezwykle skomplikowanym i bardzo kosztownym zadaniem Muzeum jest utrzymanie w

2 bezpiecznym stanie wyrobisk górniczych, jak również eksponowanych w nich zabytków, stale narażonych na mechaniczne oddziaływanie górotworu, zasolenie, wahania temperatury i wilgotności powietrza, zagrzybienie. Szczególną wagę przywiązuje się w Muzeum do działalności edukacyjnej. Dzieciom i młodzieży szkolnej przybliża ten niezwykły zabytek i jego znaczenie poprzez pokazy, warsztaty, lekcje, prelekcje, konkursy a także imprezy plenerowe. Organizowane w miejscach niezwykłych - w Zamku Żupnym, na jego dziedzińcach, a także w ekspozycji podziemnej na głębokości 135 m pozostawiają niezapomniane wrażenia. Istotnie miejsce zajmuje też promocja muzeum i jego bogatej edukacyjno-kulturalnej oferty. KALENDARIUM: 2 grudnia 1951 r. - Muzeum zapoczątkowało działalność z inicjatywy artysty malarza, profesora Alfonsa Długosza udostępniając dla zwiedzających pierwszą wystawę w komorze Warszawa Muzeum Oddziałem Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu Umieszczenie ekspozycji w 14 komorach poeksploatacyjnych na III poziomie kopalni. Prace remontowo-adaptacyjne sfinansowało Ministerstwo Kultury i Sztuki Muzeum uznano za instytucję centralną podporządkowaną Ministerstwu Kultury i Sztuki zatwierdzono pierwszy statut określający zakres i warunki działania Muzeum odrestaurowano ze środków Ministerstwa Kultury i Sztuki Zamek Żupny - naziemną część placówki od udostępniono do zwiedzania całość założeń obronnych Zamku Żupnego, a mianowicie trzy główne budynki (Dom pośród Żupy, Dom Żupny i skrzydło południowe), najstarszy mur obronny z końca XIII w., ruiny średniowiecznej kuchni żupnej i basztę gotycką z XIV stulecia od udostępniono do zwiedzania rezerwat archeologiczny z najstarszym szybem poszukiwawczym w Wieliczce z poł. XIII w. HISTORIA KOPALNI SOLI Współczesna wiedza o początkach przemysłu solnego na ziemiach polskich jest rezultatem gruntownych badań naukowych prowadzonych dopiero od 60-tych lat XX w. Publikacje archeologów i historyków wykazały, że terenem najstarszego warzelnictwa, a potem najstarszego górnictwa soli kamiennej jest Małopolska. Ślady pierwszej warzelni produkującej sól z solanek powierzchniowych pochodzą ze środkowego okresu neolitu (3 500 lat przed naszą erą). Zostały rozpoznane w Baryczy koło Wieliczki. W czasach historycznych, już w XI - XII w. to właśnie Wieliczka była największym ośrodkiem warzelniczym w Małopolsce, wymienionym po raz pierwszy jako Magnum Sal, czyli Wielka Sól w dokumencie legata papieskiego Idziego, datowanym przez miediewistów na lata 1124/1125 (znajdujący się na tym przekazie rok 1105 jest datą, naniesioną prawdopodobnie dopiero w XIII w.). Odkrycie i uruchomienie eksploatacji złóż soli kamiennej nastąpiło w Bochni w połowie XIII w. Fakt ten odnotowany został w "Roczniku Kapitulnym Krakowskim" pod datą 1251 r. - "Sal durum in Bochnia est repertum, quod nunquam ante fuit" (W Bochni znaleziono sól twardą, której nigdy przedtem nie było). Z tego czasu pochodzi też najstarszy szyb górniczy (poszukiwawczy), odkryty na dziedzińcu Zamku Żupnego w Wieliczce (udostępniony dla

3 zwiedzających w formie rezerwatu archeologiczno - górniczego). Początki eksploatacji soli kamiennej w Wieliczce na skalę przemysłową łączą się z budową szybu Goryszowskiego datowanego przez historyków na lata 80-te XIII w. Bezpośrednim skutkiem podjęcia eksploatacji soli kamiennej było nadanie praw miejskich: Bochni - w 1253 r. i Wieliczce - w 1290 r. Pierwsza pisana wzmianka o soli kamiennej w Wieliczce zawarta jest w dokumencie lokacyjnym miasta z 1290 r., zaś szybkie postępy w jej produkcji poświadcza nadanie w 1291 r. prawa składu soli dla Oświęcimia, przez który przebiegał ku Śląskowi trakt zbytu soli wielickiej. Pod koniec XIII w. ukształtowało się przedsiębiorstwo zwane "żupami krakowskimi", obejmujące kopalnie soli w Wieliczce i Bochni wraz z tamtejszymi warzelniami. W tym układzie organizacyjnym funkcjonowało ono przez blisko 500 lat, aż do pierwszego rozbioru Polski (1772 r.), będąc największym w dawnej Rzeczypospolitej i jednocześnie jednym z największych w Europie. Sól była najważniejszą kopaliną w państwie polskim i zgodnie z obowiązującym prawem stanowiła własność panującego (tzw. regale solne). Oblicza się, że w czasach króla Kazimierza Wielkiego (XIV w.) dochody z jej sprzedaży stanowiły 1/3 wpływów do skarbu państwa. Okres świetności żup krakowskich przypadał na XVI do poł. XVII wieku. Załoga górnicza liczyła wówczas ok ludzi, osiągając produkcję przekraczającą ton. W XVII w. sól wydobywano w Wieliczce z trzech poziomów kopalni i wydrążono osiem szybów (w tym służący obecnie do obsługi ruchu turystycznego szyb Daniłowicza). Powstały pierwsze mapy kopalni wielickiej. Długotrwałe wojny, towarzyszące im zarazy i klęski elementarne zachwiały gospodarka solną drugiej połowy wieku XVII, a zarządzający żupami dzierżawcy, zaniedbywali prace zabezpieczające, doprowadzając kopalnię do ruiny. Dopiero w następnym stuleciu specjaliści przybyli z Saksonii, na czele z J. G. Borlachem, zdołali usprawnić pod względem organizacyjnym i technicznym działalność przedsiębiorstwa. Czasy austriackie ( ) charakteryzują się olbrzymim wzrostem produkcji powodującym rozwój przestrzenny kopalni wielickiej, mechanizacją prac górniczych (maszyny parowe i elektryczne), zatrudnieniem fachowej kadry inżynierskiej oraz wytyczeniem dla zwiedzających kopalnię pierwszej trasy turystycznej. W 1913 r. uruchomiono w Wieliczce nowoczesną warzelnię soli, dającą wiele nowych miejsc pracy i perspektywy rozwoju produkcji, konsekwentnie realizowane w latach II Rzeczypospolitej. Wprowadzona wówczas nowa technologia, polegająca na ługowaniu soli pod ziemią, pozwoliła na osiąganie wysokich wskaźników produkcyjnych i przedłużenie działalności górniczej zakładu. Ekstensywna eksploatacja i zaniedbania w bieżących pracach zabezpieczających wpłynęły niekorzystnie na stabilność górotworu i kondycję kopalni. Po drugiej wojnie światowej zrodził się nawet pomysł jej zatopienia. W 1964 r. zakończono w Wieliczce wydobycie soli kamiennej, zaś 30 VI 1996 r. zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża. Obecnie malownicze wyrobiska kopalni są użytkowane do celów turystycznych, muzealnych i leczniczych. Wielickie złoże solne obejmuje obszar 5,5 km (na linii E-W) o szerokości od 0,5 do 1,5 km (N- S). W ciągu siedmiu wieków zgłębiono w Wieliczce 26 szybów dziennych i 180 szybików łączących poszczególne poziomy. Górniczą eksploatację złoża rozpoczęto na I poziomie (57 m pod ziemią), dochodząc z czasem do poziomu IX (327 m głębokości). Wydrążono komór i ponad 240 km chodników. Mimo występujących zagrożeń (wodne, zawałowe, gazowe) wyrobiska w kopalni wielickiej cechują się trwałością, znacznie większą niż w kopalniach kruszcowych, dzięki temu zachowały się do naszych czasów komory wybrane pod koniec średniowiecza i w początkach ery nowożytnej. Dla lepszej ochrony ponad 700- letniej kopalni wydzielono w niej strefę zabytkową. Według stanu z 2004 r. obejmuje ona 218 komór i 190 chodników na poziomach I - V, w tym 20 udostępnionych do zwiedzania w ciągu Trasy Turystycznej (poziom I - III) i 16 w Muzeum Żup Krakowskich (poziom III).

4 Podstawowym celem aktualnie prowadzonych pod ziemią prac górniczych jest ochrona substancji zabytkowej. Komory Trasy Turystycznej, Muzeum oraz inne najcenniejsze w kopalni, są zabezpieczane przed zawałami nowoczesną metodą kotwienia bądź, jak dawniej, podpierane drewnianymi kasztami. Kopalnia soli w Wieliczce posiada status zabytku i jest objęta ochroną prawną. W 1976 r. została wpisana do rejestru zabytków krajowych, a w dwa lata później na Pierwszą światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 IX 1994 r. uznana za Pomnik Historii. HISTORIA ZAMKU ŻUPNEGO Założenia obronne Zamku Żupnego w Wieliczce stanowią budowle usytuowane w północnozachodniej części miasta lokacyjnego, które od końca XIII w. do 1945 r. były siedziba zarządu krakowskich żup (salin), tj. kopalni i warzelni soli w Bochni i Wieliczce. Stanowią one jedyny tego typu obiekt w kraju, będąc równocześnie znakomitym przykładem architektury średniowiecznej i z czasów nowożytnych, związanej z rozwojem górnictwa solnego w Europie. "Dom pośród Żupy" (Zamek Środkowy) Budynek położony w środku zespołu zamkowego był siedzibą zarządcy salin krakowskich. Najstarszą częścią obiektu jest jego partia wschodnia wzniesiona w końcu XIII w., poszerzona w XIV stuleciu od strony zachodniej o parterowy budynek z niezwykłym bogactwem sklepień. W XVI w. nastała pora jego dalszej rozbudowy, zgodnie z renesansowym duchem, a więc podniesiono do poziomu drugiego piętra zachodnią część, powstały nowe stropy dekorowane kasetonami i belkami oraz wieńczącą mury attyką. Do budowy najstarszej części użyto piaskowca beskidzkiego, do rozbudowy zamku - cegły. W styczniu 1945 r. został zburzony do piwnic, pozostając ruiną do 1976 r. Odbudowę budynku ukończono w 1984 r. Oprócz oryginalnych średniowiecznych piwnic jest tu charakterystyczna dla epoki Kazimierza Wielkiego Sala Gotycka ze sklepieniem żebrowym wspartym na jednym filarze, co w budownictwie świeckim było unikatem. Godne uwagi są autentyczne zworniki, 3 żebra i fragmenty kamieniarki wmontowane w zrekonstruowane sklepienie. W pomieszczeniach mieści się ekspozycja poświęcona historii Wieliczki od czasów prehistorycznych do XX w. i jedyna w Polsce kolekcja solniczek. "Dom żupny" (Zamek Północny - siedziba Muzeum) Budowę rozpoczęto już w 1 poł. XIV w., a ukończono w XV stuleciu. Na parterze znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, a na piętrze kaplica i komnaty mieszkalne dla wyższych urzędników. W piwnicy m.in. znalazło pomieszczenie więzienie żupne zwane "Groch". Do chwili obecnej budynek zachował swą postać, ale stracił bogaty wystrój (meble, posadzki). Jego ozdobę stanowią portale i obramienia okienne. Po remoncie ukończonym w 1992 r. mieści się tutaj siedziba Muzeum Żup Krakowskich. Na północnej ścianie przewiązki łączacej "Dom żupny" z "Domem pośród Żupy" widnieje herb Bonerów (żupników z 1 poł. XVI w.) Najstarsze mury obronne z końca XIII w. Najstarszy mur obronny zamku zbudowany z piaskowca beskidzkiego w kształcie owalu z końca XIII w. otaczał pierwotny teren zamku o wym. 44 x 52 m., pośrodku z budowlą o wym. 16 x 10 m i wjazdem w pobliżu północno-wschodniego narożnika. Budynek południowy Parter wybudowano w latach po likwidacji drewnianej zabudowy gospodarczej. Piętro nadbudowano w 1905 r. Mieściły się tu m.in. kancelarie, mieszkania dla wartowników i stróży, wozownia oraz magazyn sprzętu przeciwpożarowego.

5 Mury kuchni Mury kuchni pochodzą z 2 poł. XV w. Pośrodku 4 filary stanowią resztki urządzenia piecowego. Był to pierwszy w Polsce zakład zbiorowego żywienia, gdzie stali pracownicy kopalni i prasołowie przyjeżdżający po sól otrzymywali bezpłatnie posiłki. Baszta XIV-wieczna, oryginalna w swej formie, pełniła funkcję fortyfikacji zamku, a wraz z murami zespołu zamkowego tworzyła system obronny miasta lokacyjnego od strony północnozachodniej. Znajdowały się tutaj m. in.: więzienie, strzelnice, a nawet czasowo mieszkanie kapelana żupnego. Z ganku i okien baszty roztacza się piękny widok na dziedziniec zamku. Na uwagę zasługują odkryte podczas badań archeologicznych, w obrębie założeń zamku, liczne zabytki ruchome w postaci ceramiki, noży, podków, ostróg, strzemion, żelaznych bełtów do strzał z kuszy, toporów a także armatnich kul kamiennych i żeliwnych. Rezerwat górniczy z najstarszym w Wieliczce szybem z poł. XIII w. Szyb o wymiarach: 3,40 x 2,40 m wzmacniały drewniane belki oraz konstrukcja rozporowa wsparta na czterech słupach. W jego wypełnisku, oprócz ceramiki, kołków drewnianych, osełek, żelaznych haków, fragmentów toczonej misy drewnianej, zachowały się też dwie liny z łyka lipowego: sygnalizacyjna i transportowa. Natomiast w pobliżu szybu natrafiono na kliny żelazne do odspajania brył solnych. Liczba odwiedzin: 90 Podmiot udostępniający informację: Osoba wprowadzająca informację: Osoba odpowiedzialna za informację: Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka Radosław Krztoń Radosław Krztoń Czas wytworzenia: :16:21 Czas publikacji: :11:05 Data przeniesienia do archiwum: Brak