Panel dyskusyjny pt. Odbiorca jako współtwórca nowoczesnego muzeum

Transkrypt

1 Panel dyskusyjny pt. Odbiorca jako współtwórca nowoczesnego muzeum zapis przebiegu dyskusji z roku. Dr hab. Wojciech Śleszyński dyrektor Muzeum Pamięci Sybiru: Rok temu zorganizowaliśmy pierwsze spotkanie z cyklu Kierunek Muzeum. Była to otwarta dyskusja historyków na temat: Więzienna codzienność w sowieckich systemach obozowych. Debata między polskimi i rosyjskimi znawcami tej tematyki przyniosła wiele interesujących ustaleń, które zachęciły nas do kontynuowania spotkań. Uznaliśmy, że kolejne będzie dotyczyć tematu ściśle muzealnego. Współczesne muzea nie są już wyłącznie miejscami przechowywania eksponatów. Te z naszego dzieciństwa, w których trzeba było chodzić w kapciach, a personel patrzył na nas ostrym wzrokiem, przeszły do historii. Jesteśmy świadkami i uczestnikami procesu kształtowania się nowych placówek muzealnych, coraz bardziej atrakcyjnych dla odbiorców. Muzea starają się ich przyciągnąć nie tylko eksponatami, ale też nowymi formami przekazu. Bez wątpienia jest to jedno z ważniejszych wyzwań, które stoją przed placówkami muzealnymi. Muzeum Pamięci Sybiru jest jeszcze w budowie, zarówno w sensie dosłownym, jak i w przenośni. Dosłownym, bo trwają prace budowlane i w grudniu ma być zamknięty stan surowy naszej przyszłej siedziby. Równocześnie budujemy też zespół i zastanawiamy się nad atrakcyjnymi formami przekazu. Jestem przekonany, że nasze propozycje są właśnie takie. Chcemy jednak także wysłuchać naszych gości, którzy tę drogę już przeszli, mają większe doświadczenie i patrzą z innej perspektywy na problemy, które przed nami stoją. Jest mi niezwykle miło, że mogę w imieniu swoim i środowiska muzealnego naszego regionu powitać gości muzealników z całej Polski. Pozwólcie, że ich krótko przedstawię: Profesor Piotr Majewski jest historykiem, nauczycielem akademickim, muzealnikiem. Przez czternaście lat pracował na Zamku Królewskim w Warszawie, między innymi jako kurator w Ośrodku Badań Historycznych. Był współtwórcą i dyrektorem Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. Ma w dorobku wiele monografii, artykułów i recenzji, jest też redaktorem naczelnym rocznika Muzealnictwo. Doktor Karol Nawrocki, dyrektor Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, to historyk, absolwent Uniwersytetu Gdańskiego, do 2017 r. Naczelnik Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku. Jest autorem licznych publikacji;

2 ostatnio redagował książkę Brudne wspólnoty. Przestępczość zorganizowana w PRL w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Pan Sebastian Tyrakowski to współtwórca i zastępca dyrektora Muzeum Emigracji w Gdyni, które podobnie jak nasza placówka mieści się w budynku historycznym, w którym przed wojną znajdował się dworzec pasażerski. Pan Tyrakowski jest absolwentem Uniwersytetu Gdańskiego, ekonomistą, od ponad 15 lat związanym z sektorem publicznym. Ma też bogate doświadczenie w pracy za granicą. Pan Jacek Salwiński, zastępca dyrektora ds. naukowych Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, to historyk, muzealnik, członek rad wielu muzeów, m.in. Muzeum Fotografii w Krakowie. Jest też autorem publikacji o historii Krakowa i autorem wystawy stałej w Fabryce Emalia Oskara Schindlera. W latach kierował projektem digitalizacji i udostępniania około obiektów muzealnych, słowem człowiek-instytucja, jeśli chodzi o sprawy muzealne. Nikt z nas nie ma wątpliwości, że aktywne uczestnictwo odbiorcy w funkcjonowaniu muzeum jest dziś kwestią oczywistą. Muzea starają się zaangażować zwiedzających w ten proces. Jak to zrobić? Najprościej byłoby bezpośrednio zapytać publiczność, co sądzi o danej wystawie, zagadnieniu czy wydarzeniu. Ale taki sposób sprawdza się w przypadku osób świadomych tego, czego oczekują. Natomiast jak dotrzeć do tej grupy, która przychodzi do muzeum i ma pewne oczekiwania, ale nie potrafi wyartykułować swoich potrzeb? Jak zdefiniować, czego od nas oczekuje, co chce zobaczyć w muzeum? Jak dotrzeć do tych osób? Karol Nawrocki: Jako dyrektor Muzeum II Wojny Światowej jestem w innej sytuacji niż pozostali uczestnicy panelu. Zostałem dyrektorem właściwie w momencie otwarcia muzeum, nie byłem zaangażowany w proces budowy, natomiast budziłem to muzeum do życia. Nie było ono gotowe, aby sprawnie funkcjonować i przyjmować gości, a pochwalę się ostatnio pobiliśmy rekord jednego dnia wizyt: muzeum odwiedziło 4171 gości. W ostatnią sobotę przybył milionowy gość jest to więc miejsce, które cieszy się ogromnym zainteresowaniem, jednym z największych w Polsce. Stąd na zadane pytania patrzę z własnej perspektywy. Mam wrażenie, że w momencie tworzenia ekspozycji muzealnej nie było tam czasu na publiczną dyskusję. Sama wystawa stała się tak naprawdę emanacją myślenia jej autorów. Naturalnie materiały były następnie recenzowane przez rady programowe i naukowców, ale nie było dyskusji. A lepiej jeśli wystawa i jej scenariusz stają się przedmiotem debaty publicznej. Wszystko zależy od otwartości na głosy opinii publicznej tych, którzy wystawę przygotowują. Tak naprawdę publiczna ewaluacja każdej wystawy stałej jest możliwa dopiero od momentu jej pokazania. I to trochę wywraca naszą dyskusję od samego początku, bo rodzi się pytanie: czy muzea i ekspozycje stałe mogą funkcjonować w dzisiejszych rygorach formalno-prawnych bez otwarcia na zmiany? Jeśli ewaluacji dokonujemy dopiero w momencie, kiedy wystawa jest otwarta, to powinniśmy stworzyć przestrzeń do tego, żeby móc wprowadzać zmiany. Tak jest na całym świecie. Podzielę się moim doświadczeniem ze spotkań z Instytutem Muzealnym

3 (Institute of Museum and Library Services) w USA. U nas jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a tam Instytut dotuje większość muzeów i nimi zarządza. Zmiany w ekspozycjach są tam rzeczą naturalną. W Polsce mamy do czynienia z debatą publiczną wokół wystawy stałej w Europejskim Centrum Solidarności, gdzie już po otwarciu ekspozycji okazało się, że nie został zasygnalizowany i podkreślony wkład Kościoła katolickiego w odzyskanie niepodległości w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Dzięki stanowisku profesora Wojciecha Polaka uznano, że należy tę ekspozycję zmienić, wprowadzając jeden zasadniczy eksponat, który zmienił tok narracji. Poza głosem cechu historyków i muzealników mało kto ma możliwość reagowania na to, co znajduje się na ekspozycji stałej. Funkcjonują co prawda monitory, miejsca zbierania opinii, ale nie gwarantują tego, że jakieś zmiany będą wprowadzone. I jeszcze jedno: bardzo ważną rzeczą w kontakcie ze środowiskami kombatanckimi i depozytariuszami eksponatów we wszystkich muzeach jest ich wrażliwość na pozostawione eksponaty. Ci ludzie nie wiedzą, w jaki sposób będą one zaprezentowane. Te eksponaty są święte dla nich i dla ich rodzin. Jedną z takich rzeczy był mundur szefa kontrwywiadu wojskowego na Wybrzeżu Antoniego Kasztelana, polskiego Jamesa Bonda, który uczestniczył we wrześniu 1939 r. w obronie Helu. Później został aresztowany, pozbawiony dystynkcji wojskowych, zesłany do obozu Stutthof, drastycznie przesłuchiwany przez Gestapo. W końcu Kasztelana zamordowano i prawdopodobnie zmacerowano. Jego mundur trafił do Muzeum II Wojny Światowej. Niestety, umieszczono go w gablocie z pamiątkami dotyczącymi zbrodniczej, paramedycznej działalności Rudolfa Spannera. W ten sposób miała zostać zasygnalizowana maceracja Antoniego Kasztelana, a z drugiej strony eksperymenty paranaukowe Rudolfa Spannera. Zareagowała na to rodzina płk Kasztelana, nie życząc sobie, aby ich ojciec był pokazany w ten sposób tuż obok paranaukowca i mordercy, jakim był Spanner. Dyrekcja muzeum musi reagować na emocje tych, od których w dużym stopniu jesteśmy uzależnieni, na których głos musimy się otwierać. Wojciech Śleszyński: Właśnie dlatego organizujemy to spotkanie teraz, przed otwarciem wystawy. Chcemy wiedzieć, jak dostrzec odbiorcę i jego preferencje? W końcu to my podejmujemy decyzje, my za to odpowiadamy. Piotr Majewski: Dyskusja przed otwarciem wystawy to przede wszystkim mniej kontrowersji po jej otwarciu. Doświadczenie Muzeum II Wojny Światowej i innych placówek pokazuje, że nie sprawdza się traktowanie ekspozycji stałej tak, jak traktujemy pracę naukową. Z prostego powodu: stałe ekspozycje muzealne dotykają delikatnej kwestii ludzkiej wrażliwości, i to mierzonej w skali makro. To są tysiące ludzi, których historia interesuje. Trzeba tak uwzględnić te wrażliwości, aby nie utracić celu ważnego dla każdego historyka czy muzealnika nie zaprzeczyć faktom i rzetelności zawodowej, ale też zadaniom muzeum, które są opisane w ustawie o muzeach. Natomiast otwartość na publiczność, zrozumienie sugestii widzów, liczenie się z nimi, a co za tym idzie gotowość korekty własnych planów i działań, to wszystko trzeba

4 przyjąć jako stan faktyczny, zobowiązanie zawodowe tych, którzy wystawy realizują. Tak jest w przypadku muzeów i w Polsce, i za granicą. Przywołam ośrodki, od których zaczęła się historia muzeów narracyjnych, jak Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie: ekspozycje stałe powstawały tam w procesie swoistych negocjacji. Problem polega na tym, gdzie postawić granice, na ile pozwolić ingerować otoczeniu muzeum tak, aby nie przestało ono być muzeum, a pokazywana historia była zgodna z warsztatem zawodowym historyków. Przypomnę też, że jednak mamy metody badania preferencji publiczności: formularze Głównego Urzędu Statystycznego czy ankiety instytucji kultury, takich jak Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Narodowe Centrum Kultury. Mamy wreszcie możliwość szycia na miarę przygotowywania raportów i ankiet pod kątem potrzeb konkretnych muzeów. Nie zachęcam do zamawiania kosztownych raportów przygotowywanych przez firmy komercyjne. Namawiam natomiast do korzystania z bezpłatnej oferty programowej Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, który publikuje na bieżąco raporty dotyczące badania publiczności, a jednocześnie organizuje cykle szkoleń o tym, jak badać publiczność muzeum we własnym zakresie, na miarę potrzeb i możliwości. Mamy więc kilka poziomów, od poziomu mikro aż po poziom makro, za pomocą których można skutecznie badać publiczność i jej oczekiwania. Wojciech Śleszyński: Chodzi o to, żeby znaleźć złoty środek: aby nasza historyków, muzealników praca nie służyła tylko nam, a zarazem aby uchwycić wrażliwość odbiorców. Na etapie konsultacji prowadzonych bezpośrednio z grupami zainteresowanymi konsultowaliśmy się z Sybirakami i wnukami Sybiraków, którym przedstawiliśmy założenia wystawy. Mieli wiele uwag. Nie ze wszystkimi się zgadzamy, ale niektóre były interesujące. Sebastian Tyrakowski: Żeby odpowiedzieć na pytanie, jak skutecznie rozpoznawać potrzeby publiczności, trzeba sobie odpowiedzieć na kilka pytań dotyczących planowanych działań. Pierwsze: kim jesteśmy? Jakie jest nasze muzeum i jaki jest stan obecny instytucji? Drugie: kim jest nasza publiczność? I może ważniejsze: kim nie jest? Pytanie trzecie: jakich narzędzi użyć do jej poznania i rozwoju? Pierwsza kwestia: kim jesteśmy? Czy muzeum ma jasną, dobrze określoną misję i wizję? Czy każdy jego pracownik potrafi określić, dokąd zmierza muzeum, jakimi wartościami się kieruje? Jak chce wyglądać za 5, 10, 15 lat? Jeżeli tego nie wiemy, to mamy problem. Jeżeli muzeum nie posiada jasno określonej wizji (bądź w ogóle jej nie ma), to nie wie, co robi, nie jest w stanie prawidłowo określić i poznać potrzeb swojej publiczności. To najprostsze i zarazem najtrudniejsze pytania, na które każda placówka, szczególnie na początku działalności, musi sobie odpowiedzieć. Po drugie: kim jest nasza publiczność, czyli nasz odbiorca? Na kim najbardziej nam zależy? Do kogo przede wszystkim kierujemy naszą ofertę? I co równie ważne: czy wiemy, kogo wśród naszej publiczności nie ma? Kto i dlaczego jeszcze do muzeum nie

5 przyszedł? Dlaczego o nim nie słyszał? Dlaczego oferta jest dla kogoś nieatrakcyjna? Jak wynika z raportu z pilotażowego badania NIMOZ Publiczność muzeów w Polsce publiczność muzeum określa się jako osoby, które weszły do muzeum jako uczestnik wydarzeń. Ja nie do końca podzielam tę opinię, ponieważ publiczność muzealna to nie tylko osoby, które weszły do budynku muzeum, ale też te, które jeszcze nie weszły, które chcemy przyciągnąć do muzeum, zainteresować naszą ofertą bądź też zachęcić do skorzystania z niej na odległość, za pomocą oferty wirtualnej. Trzecie pytanie: jakich narzędzi możemy użyć? Ankieta jest nadal najbardziej kompleksowym środkiem do zbierania informacji o naszych odbiorcach, choć trzeba odbiorców zachęcić do jej wypełnienia. Ankiety internetowe pozwalają zdefiniować publiczność, która fizycznie jeszcze do nas nie dotarła, ale którą chcemy zaangażować. Jest to grupa docelowa, która choćby ze względu na odległość czy mobilność woli udzielić odpowiedzi kanałami cyfrowymi. Bardzo często pomijany jest feedback ze strony pracowników muzeum i obsługi klienta. Są to osoby, które najlepiej znają specyfikę instytucji i swoją publiczność. Zaangażowanie własnego personelu do tego procesu jest bardzo ważne. Myślę, że dużo informacji, takich jak lokalizacja czy zainteresowania odbiorców, możemy pozyskać ze strony internetowej czy z social mediów. Nasze muzeum organizuje wydarzenia, podczas których staramy się prezentować instytucję od kuchni, zainteresować odbiorcę w inny sposób. Mamy np. dzień otwarty, kiedy prezentujemy zbiory czy przestrzenie na co dzień niedostępne, kiedy angażujemy odbiorców do roli przewodnika. Kolejnym ważnym elementem jest ewaluacja projektów i wszystkich wydarzeń, które mają miejsce w instytucji. Często jest to nierzetelnie wykonywane, a to ważna czynność. Tych metod jest dużo: obserwacje, działania w przestrzeni publicznej, warsztaty, konsultacje. Jacek Salwiński: Odniosę się do doświadczenia Muzeum Historycznego Miasta Krakowa płynącego z realizacji trzech projektów: Fabryka Emalia Oskara Schindlera, Udostępnienie i digitalizacja zbiorów 2D, Muzeum Podgórza. Każdy z nich jest skierowany do innego odbiorcy. Wniosek z realizacji projektu Fabryka Schindlera jest taki: ważne jest odczytanie ducha i charakteru miejsca, w którym muzeum się znajduje. Można je zaprojektować wbrew takiemu miejscu albo tuż obok niego. I w tym przypadku wydaje się, że lokalizacja muzeum jest bliska oczekiwaniom odbiorców. Choć z punktu widzenia odbiorcy masowego, turystycznego, może być krytykowana. My wsłuchujemy się w głosy krytyczne, ale prowadzimy dialog, często się z nimi nie zgadzamy. Na pewno im więcej rozmów i konsultacji w różnych środowiskach na etapie budowy, tym lepiej. Udostępnienie i digitalizacja zbiorów 2D w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa to duży projekt w kontekście infrastruktury informatycznej udostępnionych zbiorów. Idea udostępniania zbiorów, najlepiej bezpłatnie, masowo, jest słuszna. Ale w przypadku tego projektu doświadczenia muzeum z perspektywy 5-6 lat nie są budujące. Nie o takim efekcie marzyliśmy. Jest to sukces czy porażka? Ani jedno, ani drugie. Ewaluacja jest konieczna, ale z bardziej inspirującej perspektywy. Rozmawiajmy także o projektach, które nie zakończyły się powodzeniem, bo one również są inspirujące. Projekt Udostępnienie i digitalizacja zbiorów 2D

6 posiada olbrzymi potencjał. Mamy w nim do czynienia z potencjalną publicznością, której nie ma w muzeum. I to dopiero jest wyzwanie jak wykorzystać tego typu projekty, żeby tych ludzi przyciągnąć do muzeum. I na koniec Muzeum Podgórza, projekt zakończony kilka miesięcy temu. Jest to muzeum, którego nie wymyślili muzealnicy ani miasto, tylko lokalna społeczność. My, jako muzeum, tak naprawdę byliśmy obok. To jest kolejne doświadczenie, przykład partycypacji całkowitej. Muzeum działa dzięki społecznikom, których nie jest dużo, ale są na tyle zdeterminowani, że sami napisali program placówki. Otworzyliśmy to muzeum, a teraz będziemy się wspólnie uczyć, jak ma funkcjonować. Bo muzeum to nie tylko wystawa stała, ale też inne realizowane przez nie działania. Wojciech Śleszyński: Przejdźmy do zagadnienia, które już pojawiło się w naszej dyskusji: jakie konkretne metody należy stosować, żeby przyciągnąć odbiorcę? Karol Nawrocki: Przy ewaluacji wystawy bardzo ważne są badania statystyczne. One pokazują kierunek naszych działań, właśnie przy zastosowaniu nowych technologii, bo przecież tworząc ekspozycję dokonujemy ciągłego wyboru. Żadna wystawa nie jest książką, w której opiszemy całość zagadnień, na przykład II wojnę światową. A w prowadzeniu narracji pomaga też feedback od naszych zwiedzających. Przychodzi mi do głowy wspomniane już Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie. Była tam prezentowana bańka na mleko, w której Emanuel Ringelblum przechowywał archiwum getta warszawskiego. Zwracało na nią uwagę zaledwie 7% zwiedzających, a intencje twórców wystawy były zupełnie inne. Tak więc zmieniono jej lokalizację, aby nikt nie mijał jej obojętnie. Podobnie było w przypadku naszego muzeum. Chcieliśmy w sposób szczególny pokazać trzy postacie ważne dla opowiadania polskiej historii II wojny światowej: rotmistrza Witolda Pileckiego, Irenę Sendlerową i św. ojca Maksymiliana Kolbe. Po zaprezentowaniu tych osób, po ewaluacji przygotowanej przez CBOS okazało się, że są to trzy najbardziej zauważalne na wystawie postacie. Jeśli chodzi o utrudnienia, to praca dyrektora muzeum jest ciągłym balansowaniem między sacrum a profanum. Cała II wojna światowa jest szalenie ważna w polskiej historii. Ale jesteśmy też managerami, musimy się utrzymywać na powierzchni finansowej i administracyjnej, a nawet sprzedając gadżety, budujemy przecież w pewnym sensie świadomość historyczną i pamięć. Gdy mówimy o rozwiązaniach technologicznych, to o tym, jak przywoływać potencjalnego klienta. Musimy być atrakcyjni i podążać za najnowszymi rozwiązaniami technologicznymi. Jednocześnie nie możemy z naszych muzeów robić historycznych parków rozrywki. Chodzi również o to, aby pokazywać eksponaty, których mamy 56 tys., a tylko 2,5 tys. znajduje się na wystawie głównej. Chcielibyśmy się nimi podzielić z widzem, nasi darczyńcy także oczekują, że zostaną one pokazane. W związku z tym naszym nowym pomysłem jest m.in. inicjatywa eksponat miesiąca. Jest on ulokowany nie na wystawie głównej, a tuż przy głównym wejściu. Pokazujemy dzięki temu rzeczy dla nas szczególne. Rozwiązania technologiczne zastosowane w Muzeum II Wojny Światowej są rzeczywiście doskonałe, to inwestycja sięgająca pół miliarda złotych. Każdy podatnik zapłacił

7 13 zł, żeby to muzeum powstało. Według mnie, z tej ekspozycji najlepiej historię II wojny światowej opowiada pokój w trzech odsłonach: dla roku 1939, 1943 i Poprzez zachowanie struktury samego pokoju, zmieniające się wyposażenie, znikające zdjęcia, czy charakterystyczne kiry opowiedziana jest cała historia II wojny światowej. Jestem przekonany, że w nowoczesnych muzeach XXI wieku potrzebne są także narzędzia, które angażują zwiedzającego. Warto przywołać przykład takich rozwiązań m.in. z moskiewskiego Muzeum Historii Żydów czy Narodowego Muzeum Historii i Kultury Afroamerykanów w Waszyngtonie najbardziej zaawansowanego technologicznie, w jakim byłem. W obu tych muzeach znajdziemy rozwiązania, jakich w Polsce nie widziałem. Zwiedzającego próbuje się wciągnąć w rolę odpowiadającego na pytanie: Jak ty byś się zachował, gdybyś był Żydem w Związku Sowieckim w latach trzydziestych? Czy walczyłbyś o to, żeby naród żydowski miał swoje państwo, czy wyjechałbyś do Stanów Zjednoczonych, czy też poświęcając się religii, zostawiłbyś wszystko w rękach Boga? Cieszyło się to dość dużym zainteresowaniem. Chciałbym przy tej okazji podkreślić, że właśnie w tym Muzeum Historii Żydów w Rosji zwiedzający - co mnie osobiście zaskoczyło - dowiaduje się o tym, iż 17 września 1939 r. Związek Sowiecki napadł na Polskę. Wracając do tematu, w Muzeum Historii i Kultury Afroamerykanów również jest zastosowane tego typu rozwiązanie, odnoszące się z kolei do okresu walk Afroamerykanów o prawa obywatelskie w latach sześćdziesiątych, czy doświadczeń Rosy Parks. Pytanie skierowane głównie do zwiedzającej młodzieży brzmiało: Czy wziąłbyś udział w protestach? Czy dołączyłbyś do grup Black Power? To rozwiązanie dotyczące alternatywnej historii, kontrowersyjne: a jeśli okaże się, że co drugi zwiedzający dołączyłby do grupy Black Power albo Nation of Islam, czyli do radykalnego odłamu walczącego z bronią w ręku o prawa Afroamerykanów? Cieszy się to jednak dość dużym zainteresowaniem. Dla muzealników najważniejsze jest chyba to, żeby zachować balans między świętością a codziennością w muzeum, a najnowsze rozwiązania technologiczne nie przyćmiewały naszych statutowych, podstawowych zadań, takich jak np. dbałość o eksponaty, ich konserwacja i odpowiednia prezentacja. Wojciech Śleszyński: Podzielę się takim doświadczeniem: Obwodowe Muzeum Krajoznawcze w Tomsku, wystawa czasowa na temat osiedleńców osób, które przebywały na Syberii w XIX XX wieku. Można tam zagrać w grę: osadnik (gracz) z końca XIX wieku przybywa na Syberię i rzuca kostką. Według scenariusza, może np. trafić do nieprzychylnego urzędnika i czekać dwa-trzy tygodnie na wydanie dokumentów. Tymczasem ja w pierwszej chwili wyobraziłem sobie tę grę w odniesieniu do zesłańców z lat czterdziestych i byłem przerażony na myśl, że w zależności od liczby oczek zesłaniec (gracz) zostanie rozstrzelany albo będzie głodować. I tu nasuwa się pytanie: gdzie jest granica dopuszczalnego przekazu? Dla nas taka gra byłaby nie do przyjęcia, szczególnie jeśli mówimy o masowych wywózkach doby stalinowskiej.

8 Karol Nawrocki: Jeśli mówimy o egzotyce narracji muzealnej oglądanej z perspektywy cywilizacji chrześcijańskiej: wyjście z Muzeum Wojny i Oporu Narodu Chińskiego Przeciwko Japońskiej Agresji odbywa się przez przezroczystą podłogę, pod którą znajduje się broń zdobyta na Japończykach, ale także japońskie flagi. To ad vocem wrażliwości na opowiadanie historii i wręcz brutalności w jej prezentacji. Piotr Majewski: Często zachwycamy się frekwencją w poszczególnych muzeach w Polsce. W roku bieżącym [2018] liczba wizyt w muzeach zapewne sięgnie 40 milionów. Ten optymizm trzeba nieco gasić, ponieważ powyższe statystyki dotyczą 36 37%. naszej populacji. Ponad 60% społeczeństwa polskiego żyje bez muzeów i raczej nie odczuwa dyskomfortu z tego powodu. To dla nas wyzwanie jak trafić do potencjalnej publiczności, która powinna czasem sprawdzić, czy warto do muzeum przyjść. Ważne jest przy tym pytanie o granice partycypacji, które określają, o co możemy pytać publiczność przy tworzeniu wystaw. Z moich doświadczeń wynika przekonanie, że publiczność oczekuje od nas uwzględnienia jej potrzeb i wrażliwości, ale nie tego, byśmy ją wyręczali, byśmy scedowali na nią naszą historyków, muzealników czy dyrektorów instytucji odpowiedzialność. Publiczność chce w muzeum zaspokoić swoje potrzeby, takie jak potrzeba spokojnego, czasem rozrywkowego spędzenia czasu, miejsca odpoczynku, spotkania z rodziną, niedrogiej konsumpcji, ale nie oczekuje od muzeum tego, abyśmy zapraszali zwiedzających do roli kuratorów wystawy, konserwatorów, inwentaryzatorów itd. Myślę, że tu jest ta granica, dość rozsądnie rysowana przez praktykę. Zaproszenie publiczności nie wiąże się z tym, że musimy zrezygnować z tego, co jest naszym zawodowym obowiązkiem i przywilejem oraz zawodową specjalnością. Rzecz dotyczy tylko i aż tego, aby uświadomić sobie, że publiczność jest tak samo podmiotowym składnikiem muzeum, jak zbiory. Gdybym wypowiedział to zdanie, kiedy zaczynałem pracę, w roku 1995, sam uznałbym to za herezję. Natomiast musimy dostrzegać zmieniający się wokół nas świat, w którym publiczność muzealna jest podmiotem naszych działań. Nie dlatego, że takie są mody, oczekiwania organizatorów czy presja na frekwencję; publiczność, mówiąc może nieco wzniośle, nadaje życie i trwałość przedmiotom, zbiorom, muzealiom, które znajdują się w muzeach. Bo cóż z tego, że my, zatrudnieni w muzeach, będziemy znali kody kulturowe i wartość tych zbiorów, skoro ludzie, którzy żyją obok nas, nie będą mieli o tym pojęcia? Jeżeli chcemy, aby wartość chronionego przez nas dziedzictwa, także materialnego, przechowywanego w muzeach, była przeniesiona w przyszłość, to musimy podjąć wysiłek edukowania publiczności. To jest chyba sedno sprawy. Wojciech Śleszyński: Nieprzypadkowo ten panel z serii Kierunek Muzeum dotyczy właśnie odbiorców, a nie tego, jak dobrze nam się pracuje w muzeum. Sebastian Tyrakowski: Muzea w Polsce zmieniają się i jest to naturalny proces, któremu towarzyszy zmiana publiczności muzealnej. Te zmiany powoli zmierzają w kierunku

9 nazywanym rynkiem wrażeń (experience economy). Chodzi o to, że próbujemy stworzyć więcej niż tylko produkt bądź usługę w obrębie muzealnictwa, budujemy pewne wrażenie, szersze doświadczenie dla publiczności, być może nawet modę albo trendy. Dlaczego to robimy? Walczymy z dużą i małą odwiedzalnością w muzeach w Polsce, bo z jednej strony jest ona duża, jeśli patrzymy na liczby, z drugiej mała w ujęciu procentowym. Kultura spędzania wolnego czasu w Polsce to duże wyzwanie dla wszystkich placówek kultury. Muzeum Emigracji stara się wyjść naprzeciw obecnym potrzebom odbiorców. Nastawiliśmy się na stworzenie oferty dla szerokiej publiczności, aby odbiorca mógł przyjść do muzeum i spędzić w nim cały dzień. Wystawa stała i czasowa, restauracja, kawiarnia, kino studyjne, zajęcia dla dzieci, dla dorosłych, wydarzenia kulturalne, strefa chillout na tarasie chodzi o stworzenie kompleksowej oferty, żeby konkurować z inną kulturą spędzania czasu wolnego. Jeśli chodzi o wystawę stałą, to jak każde muzeum zastanawialiśmy się, kto jest naszym odbiorcą? Wydaje mi się, że w muzeach na całym świecie, także w Polsce, występuje częsty błąd w projektowaniu wystaw stałych: spodziewamy się od odbiorców pewnego poziomu wiedzy eksperckiej, a to błąd. Dużo osób, wchodząc na wystawę stałą, wie niewiele na dany temat. W Muzeum Emigracji duży nacisk został położony na wariant emocjonalny, na utożsamienie się z historią. Próbujemy pokazać historię emigracji widzianą oczami emigrantów. Myślę, że każdy, kto przychodzi na naszą wystawę, jest w stanie znaleźć ten element, który może utożsamić z samym sobą bądź ze swoimi przodkami. Stosujemy dużo elementów interaktywnych, cyfrowych czy analogowych, instalacji sensorycznych, ale najważniejsze jest to, żeby każdy znalazł coś dla siebie, żeby tę wystawę zrozumiał. Staramy się też zainteresować odbiorcę organizując różne wydarzenia poza przestrzenią muzeum. Przykładem takiego działania jest specjalna miejska strefa kulturalna na jednym z największych festiwali w Polsce Open er Festival. Przez cztery dni przewija się przez nią kilkadziesiąt tysięcy odbiorców, którzy przyjeżdżają do Trójmiasta na kilka dni, ale większość z nich nie odwiedziłaby Muzeum Emigracji. Przygotowujemy dla nich specjalną ofertę na terenie festiwalu. To jest dla nas nowy odbiorca i staramy się go pozyskać. Przygotowujemy też niekonwencjonalne oferty, ponieważ otrzymujemy feedback, że cieszy się to dużym zainteresowaniem. Przykładem mogą być Kryminalne piątki, kiedy to w przestrzeni wystawy stałej, pod pretekstem innego wydarzenia, dzieje się coś o charakterze kryminalnym przybywa policja, służby, zostaje popełnione przestępstwo. Odwiedzający są wciągnięci w grę detektywistyczną, która włącza ich w inną narrację i w inne działanie w muzealnej przestrzeni. Za każdym razem scenariusz tej gry jest pisany na nowo. Ta niekonwencjonalna propozycja cieszy się ogromnym powodzeniem. Z racji tego, że zajmujemy się tematem emigracji Polaków na całym świecie, bardzo duży nacisk kładziemy na rozwiązania ułatwiające dostępność oferty na odległość. Większość naszych zbiorów jest zdigitalizowana i dostępna na stronie internetowej, gdzie zamieszczone są skany w wysokich rozdzielczościach, opisy zbiorów. To fantastyczne narzędzie zarówno dla badaczy, jak i dla osób, które nie mają możliwości przyjechać do naszego muzeum np. z Australii, Nowej Zelandii czy Kanady, a chcą przejrzeć nasze zbiory. Ale to również odpowiedź na konkretną potrzebę przesyłania swoich historii. Posiadamy bogate archiwum historii mówionej, sporządziliśmy też stronę, gdzie Polacy emigranci, rozsiani po całym świecie, mogą przesyłać

10 nam swoje relacje w dowolnej formie: wideo, audio lub spisane. W ten sposób mogą zaistnieć w naszym Muzeum w formie wirtualnej. Staramy się przygotowywać ofertę w sposób kompleksowy przykładem takiego działania edukacyjnego to projekt Muzeum Bez Wyjątku. Realizujemy warsztaty edukacyjne dla osób niewidomych, słabowidzących, głuchoniewidomych, niesłyszących, z niepełnosprawnością intelektualną. Wiele instytucji prowadzi takie działania. My skupiamy się na aspekcie projektowania usług, czyli nie staramy się tylko włączyć odbiorcę w już gotowy produkt, czyli w ofertę, ale staramy się go zaangażować w samo projektowanie usług. Wychowankowie Specjalistycznego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Gdyni byli bardzo zaangażowani w projekt tworzenia samej oferty. Takie praktyki są stosowane w wielu instytucjach za granicą i to jest kierunek, w którym warto podążać. Wojciech Śleszyński: Muzeum Pamięci Sybiru stoi przed podobnymi wyzwaniami, szczególnie jeśli chodzi o otwieranie się na środowiska spoza naszego kraju, czyli Sybiraków, ale też drugie i trzecie ich pokolenie; osoby, które do Polski nie wróciły. Jacek Salwiński: Jeśli chodzi o nowe grupy, nową publiczność podam przykłady. Jeden projekt, zrealizowany przy wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, to były warsztaty z osobami niewidzącymi lub niedowidzącymi wokół szopki krakowskiej. Dwie nasze koleżanki poświęciły temu projektowi kilka miesięcy pracy. Miałem przyjemność uczestniczyć w jego podsumowaniu. Emocje były nieprawdopodobne. Relacje, które połączyły dzieci, opiekunów i dziewczyny z naszego muzeum to coś niezwykłego, coś, co w nich jak myślę - pozostało. Czy te działania miały znaczenie dla organizatora? Nie wiem. Dla oceny muzeum? Nie wiem. Natomiast wiem, że dla tych dzieciaków miały ogromne znaczenie. Nie wiem, czy to jest publiczność, ale z pewnością są to osoby, z którymi możemy pracować i robić dla nich coś istotnego. Drugi przykład Muzeum Podgórza. To instytucja otwarta, w poprzemysłowej przestrzeni Krakowa, dzisiaj mocno zabudowanej przez deweloperów. Czyli mnóstwo interesów rozmaitych grup społecznych. Czy to jest publiczność? My próbujemy stać się rodzajem platformy pomiędzy tymi instytucjami i osobami. Nie ma w Polsce wielu tego typu instytucji, które cieszą się autorytetem. Jeżeli muzeum ma autorytet a na to się pracuje latami to może być moderatorem między rozmaitymi podmiotami. Jak to zmierzyć w ankietach, w ocenach instytucji? Czasami to ginie, bo mamy frekwencję, która jest ważna, bo są to dochody muzeum i o to trzeba dbać. A to jest nowa grupa, która się pojawia w społecznym otoczeniu muzeum. Ona jest równie ważna jak przemysł turystyczny i oferta czasu wolnego. I na koniec jedno zdanie: mamy dużo wiedzy dotyczącej publiczności i tej, która jest i tej, której nie ma. Natomiast na pewno trzeba zacząć od własnego zespołu. Jak funkcjonują ludzie pracujący w muzeum? Co roku organizujemy spotkanie strategiczne, który odbywa się na zasadzie pełnej demokracji pracownik i dyrektor są na takim samym poziomie. Uwalniamy w ten sposób

11 potencjał instytucji. Mieliśmy warsztaty dotyczące wolontariatu lista zagrożeń, jakie z niego wynikają, była tak długa, że sam się przeraziłem. Na spotkaniach tego typu tworzy się wielodyscyplinarny zespół, który trzeba fajnie spiąć. Dopiero wtedy jest szansa, żeby sygnały z otoczenia były odbierane. Wojciech Śleszyński: Dziękuję panelistom i zapraszam do udziału w dyskusji publiczność. Monika Szewczyk dyrektor Galerii Arsenał w Białymstoku: Zaintrygowało mnie to, co pan Jacek Salwiński powiedział o projekcie digitalizacji że nie jest on w pełni satysfakcjonujący. Czy mógłby Pan to rozwinąć? Jacek Salwiński: Digitalizacja to mnóstwo pracy, bo jest to projekt o dużej skali obecnie mamy 30 tys. obiektów muzealnych zdigitalizowanych i udostępnionych na stronie Cyfrowy Thesaurus. W skali Muzeum Historycznego Miasta Krakowa to 1/5 naszych zbiorów. Tylko że nie jest to produkt, który żyje i jest żywo komentowany w otoczeniu społecznym. Uważam, że przy tak dużym nakładzie pracy powinno to wyglądać inaczej. Po drugie, nam się nie udało poznać odbiorcy, nie posiadamy do tego narzędzi. Ktoś ściąga nasze opisy, ale co dalej? Co się z tym dzieje? To wymaga głębszej refleksji. Jesteśmy przekonani, że wszystkie zbiory powinny być cyfrowo udostępnione, ale co ma z tego wynikać dla naszego odbiorcy? Nie umiem odpowiedzieć na to pytanie. To jest przestrzeń do zastanowienia się: co z cyfryzacją muzeum? Myśmy poszli nie drogą efektywnego produktu, tylko systematycznego udostępniania kolekcji, wierząc w jej potencjał i w to, że muzealnik ma obowiązek zaprezentować całość zbiorów. I to nie do końca się sprawdziło. Sebastian Tyrakowski: My również działamy mocno w obszarze digitalizacji. Czasami okazuje się to mało satysfakcjonujące, a wymaga dużego nakładu pracy. Muzeum Emigracji zastosowało, jako jedno z pierwszych muzeów w Polsce, amerykańskie oprogramowanie CollectiveAccess. Przystosowaliśmy je do standardów polskiego muzealnictwa. Jest to oprogramowanie na licencji Creative Commons, a my jako instytucja mamy obowiązek udostępniać kolejną edycję czy je dystrybuować. Oprogramowanie jest dostępne dla wszystkich instytucji, które chciałyby z niego skorzystać, jeżeli ktoś jest zainteresowany, to jako instytucja możemy to narzędzie udostępnić. Monika Szewczyk: My też mamy wiele obiekcji i niepokojów, jeśli chodzi o naszą działalność w tym obszarze. Koleżanka z Galerii brała udział w konferencji w Berlinie, dotyczącej m.in. digitalizacji. Pojawił się tam ciekawy projekt realizowany przez fińskie muzea. Stworzono wspólną platformę, na której zamieszczane są zdigitalizowane zbiory muzeów, które chcą do

12 tej platformy należeć. W efekcie muzea łatwiej wymieniają się zbiorami, ale także przekazują innym instytucjom swoje zbiory. Zdarza się, że do jakiegoś muzeum przypadkiem trafiają prace, które nie są bezpośrednio związane z jego charakterem dzięki platformie można je łatwo przekazać czy wymienić. To wydało mi się ciekawe, bo wiem, że u nas to, co trafi do jakiegoś muzeum, łatwo z niego nie wyjdzie. Wojciech Śleszyński: Wszyscy obracamy się w świecie wirtualnym, ale jak chcemy to przełożyć na konkretne działanie, zderzamy się z problemami. Dochodzimy więc do wniosku, że jednak lepiej będzie, jeśli odbiorca przyjdzie i tylko popatrzy na eksponat. Ale przyszłość to jednak sfera przestrzeni elektronicznej. Od tego nie uciekniemy. Piotr Majewski: Przede wszystkim należy zapytać o poziom satysfakcji osiągnięty z digitalizacji. Myślę, że każdemu muzealnikowi chodzi ostatecznie o to, aby poprzez udostępnienie cyfrowych wizerunków ściągnąć odbiorcę do muzeum, żeby mógł obejrzeć te same wizerunki w postaci autentycznej. Z dostępnych danych wynika, że poziom satysfakcji jest rzeczywiście inny, niższy niż można by zakładać. Ostatecznie digitalizacja to również odpowiedź na potrzeby różnych kategorii publiczności. Udostępnianie cyfrowych wizerunków umożliwia zapoznanie się z ofertą muzeum tym odbiorcom, którzy choćby ze względu na niepełnosprawność fizyczną nie mogą przyjść do muzeum. Jeśli tacy ludzie mogą faktycznie z muzeów skorzystać, to jest to duże osiągnięcie. Co do możliwości stworzenia platformy gromadzenia danych niestety, jak na razie zarówno instytucjom państwowym, jak i Narodowemu Instytutowi Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów nie udało się zbudować tego, co udało się naszym koleżankom i kolegom w Finlandii i na Litwie. Mówię o scentralizowanym systemie wymiany informacji na temat muzeów, zbiorów, zawartości tych zbiorów, zawartości kolekcji itd. Powodem tego stanu rzeczy jest też bogactwo polskiego muzealnictwa, jego skala, także struktura organizacyjna. Polskie muzea mają bardzo wielu organizatorów różnych szczebli. To nie są tylko muzea ministerialne i samorządowe. W tej chwili połowa polskich muzeów to muzea prywatne zakładane przez kościoły, uczelnie, osoby prywatne, organizacje pozarządowe. W takim wypadku trudno jest stworzyć system centralnie zarządzany, tym bardziej, że należy uwzględnić wrodzony dystans środowiska muzealnego do wszystkiego, co jest związane z centralizacją. Nie udało się tego eksperymentu przeprowadzić także w Niemczech i we Włoszech. Więc pozostaje nam ograniczona, ale jednak satysfakcja z możliwości dojścia do ludzi, którzy w inny sposób do muzeum by nie dotarli. Marcin Zwolski Muzeum Pamięci Sybiru: Skoro jesteśmy przy rzeczywistości wirtualnej, to chciałbym zapytać o analizowanie reakcji ludzi na pewne informacje, które trafiają do Internetu. Czy to nie jest droga, którą powinniśmy pójść? Mówiliśmy o ankietach i kioskach, w których możemy zbadać satysfakcję odbiorcy. Tylko że cały czas znajdujemy się w kręgu osób, które do muzeum przychodzą. A co z tymi, które w muzeum nigdy nie były? Czy Internet

13 i badania reakcji na poszczególne treści w Internecie nie jest dobrym sposobem, żeby zobaczyć, czego te osoby oczekują? Jeśli umieszczamy w Internecie pewną treść, mówię nie tylko o mediach społecznościowych, ale i artykułach, które pojawiają się na stronach muzealnych, jesteśmy w stanie zbadać reakcje zarówno statystycznie, jak również sprawdzić, czy są to komentarze pozytywne, czy negatywne, czy treści są udostępniane, czy też kompletnie niezauważalne. Czy nie powinniśmy przeprowadzić szerszych badań na temat tego, jak ludzie odbierają nas i informacje, które chcemy im przekazać w Internecie? Może to kwestia włączenia specjalnych narzędzi informatycznych? Czy tego typu badania w panów instytucjach były prowadzone i czy dało to jakieś efekty? Sebastian Tyrakowski: Myślę, że to kwestia narzędzi. Poza tym, to trochę niebezpieczny temat. Internet rządzi się swoimi prawami, można przypadkowo wywołać falę hejtu internetowego, nieadekwatnie konstruując pytanie bądź podsuwając temat. Choć jeśli narzędzie jest zaprojektowane profesjonalnie, myślę, że jak najbardziej, aczkolwiek to duże wyzwanie. Prowadzimy aktualnie badanie internetowe dotyczące wysoko wykwalifikowanych Polaków mieszkających za granicą. Wydawało nam się, że dotarcie do badanej grupy respondentów będzie dosyć proste, że zachęcimy dużą liczbę osób do udziału w badaniu. Samo badanie było wielokrotnie konsultowane z profesjonalistami miało nie być długie, pytania miały być zachęcające, aby odbiorcy identyfikowali się z naszą instytucją. Tymczasem odzew nie jest satysfakcjonujący na takim poziomie, na jakim byśmy sobie życzyli. Samo słowo muzeum w pewnych środowiskach, np. wśród emigrantów działających w obszarach nowych technologii, innowacji, startupów, przemysłów kreatywnych, automatycznie wywołuje pewien dystans: nie, to nie dla mnie mimo iż badanie jest skierowane właśnie do tej grupy odbiorców. To dla nas duże wyzwanie. Promujemy to badanie na wielu branżowych wydarzeniach, np. byliśmy w Londynie w siedzibie Google na spotkaniu z udziałem Polonii działającej w obszarach innowacji i nowych technologii. Owszem, odnotowujemy punkty wzrostu w odpowiedziach, natomiast cały czas jest ono na poziomie, który nas nie satysfakcjonuje. Jacek Salwiński: Dodam, że można wytworzyć pewne nadmiarowe narzędzia. Ja też uczestniczę w działaniach, co do których nie wiadomo, dokąd mają zmierzać. Muzeum zleca badania marketingowe, to jest pewien wysiłek finansowy do tego mam dystans. Nawet z perspektywy takiej dużej placówki jak Muzeum Krakowa, co uzyskamy, prowadząc takie badania? Gmina Miejska Kraków bada np. przepływ ruchu turystycznego, oczekiwania mieszkańców Krakowa i z tych narzędzi warto korzystać. My korzystamy głównie z Facebooka i stron internetowych. I to już jest potężna dawka porcja informacji, bo mamy kilkanaście takich narzędzi społecznościowych. Mam do tego dystans, bo to inna rzeczywistość, trochę jak w przypadku digitalizacji. Poza tym, w Internecie spotykamy się z dość specyficzną reakcją. Fake newsy akurat w przypadku muzeum niemal nie występują. Upraszczając, tak jak tradycyjna księga wpisu: Wspaniała wystawa, Znakomicie, Gratulujemy. Chętniej jednak zwracam uwagę na głosy krytyczne. Negatywnych ocen jest bardzo mało, więc dysproporcja jest dość

14 widoczna. Dlatego uważam, że jest to tylko narzędzie pomocnicze. Warto robić badania, choć i tak dużo się dowiadujemy poprzez funkcjonowanie w otulinie społecznej. Ważna jest bezpośrednia rozmowa, więc rozmawiamy z ludźmi. A badania naukowe? Dobrze jest zachęcić kogoś, kto robi to dobrze, bo muzeum samo w sobie nie ma sprawnych narzędzi. Karol Nawrocki: Moje doświadczenie odnośnie fake newsów i samej struktury social mediów jest zupełnie inne. Żadne nowoczesne muzeum nie może zrezygnować z promocji w social mediach i z monitorowania tego, co odbywa się na Twitterze czy Facebooku, a także poprzez Google AdWords. Osobliwość sytuacji, w której znajduje się Muzeum II Wojny Światowej polega na tym, że stało się ono częścią debaty publicznej i politycznej. My doskonale wiemy, jakie informacje pojawią się na konkretnych stronach w social mediach. Ta granica jest zarysowana wprost, tak że żadne badanie nie jest w stanie dostarczyć nam nowych rozwiązań. Wiemy na etapie organizacji wydarzenia, które portale apriori zrecenzują nasze działania negatywnie. To jest osobliwość naszej sytuacji. Warto natomiast korzystać z badań CBOS i statystycznych, bowiem one pokazują zainteresowania i strukturę gości muzeów. Dzięki nim wiemy, że odwiedzają nas głownie goście z województwa mazowieckiego, pomorskiego, że 70% naszych gości pochodzi z Polski, a zaledwie 30% z zagranicy, ci ostatni to głównie Skandynawowie. Najwięcej gości przychodzi do muzeum właśnie dzięki reklamie w Internecie i poleceniu przez osoby bliskie. Żadne kampanie billboardowe czy prasowe nie pomagają tylko około 1% odwiedzających nasze muzeum dowiedziało się o nas z billboardów. Widzimy więc siłę Facebooka, Twittera i innych social mediów. Wydaje mi się jednocześnie, że poszukiwanie nowych odbiorców powinno odbywać się w sposób zupełnie niestandardowy. Zawsze staraliśmy się myśleć w kontekście pobudzenia środowisk, które na co dzień do muzeum nie przyjdą. Na przykład wizyta reprezentacji Polski w piłce nożnej przyniosła według Instytutu Monitorowania Mediów zysk marketingowy i komercyjny rzędu 270 tys. złotych. Samo wejście reprezentacji do Muzeum II Wojny Światowej skutkowało pojawieniem się naszego muzeum w zupełnie nowych, niepolitycznych, niemuzealnych, niehistorycznych portalach internetowych. Muzeum po raz pierwszy pojawiło się w Canal+, Polsat Sport. Jest to więc metoda, z której warto korzystać. Koncerty, wydarzenia kulturalne, wydarzenia sportowe, które mogłyby być naszym pasem transmisyjnym kolportującym wiedzę historyczną do zupełnie nowych, często niezainteresowanych historią środowisk. KONIEC