Interdyscyplinarny charakter wiedzy o społeczeństwie sprawia, że przedmiot ten daje duże możliwości odwołania się do wielu zagadnień związanych z

Transkrypt

1 Stanisław Zając PROBLEM IDENTYFIKACJI NARODOWEJ I ETNICZNEJ W NAUCZANIU WIEDZY O SPOŁECZEńSTWIE. SUGESTIE DO WYBRANYCH PRZYKŁADÓW. Interdyscyplinarny charakter wiedzy o społeczeństwie sprawia, że przedmiot ten daje duże możliwości odwołania się do wielu zagadnień związanych z identyfikacją narodową i etniczną. W tej problematyce za istotne należy uznać dwa aspekty: umiejętność rozumienia i posługiwania się określoną terminologią socjologiczną i politologiczną; poznanie, analizę i ocenę współczesnych zjawisk dotyczących problematyki więzi narodowych i etnicznych. Przedstawione poniżej sugestie wynikają z doświadczeń nauczyciela wiedzy o społeczeństwie, a także współautora programu i podręczników do nauczania tego przedmiotu w szkołach ponadgimnazjalnych. Propozycje te dotyczą sześciu wybranych zagadnień, które w praktyce szkolnej nie muszą być traktowane jak gotowe formuły tematów zajęć. Oczywiście, każde z tych zagadnień dotyczy problematyki występującej w wielu publikacjach i często różnie interpretowanej. Każde mogłoby stanowić temat odrębnego wystąpienia. Moje sugestie nie pretendują nawet do próby opisu tych zagadnień. Sygnalizują jedynie przykładowe zagadnienia i rozwiązania. Aby utrzymać roboczy i komunikatywny charakter tekstu, zrezygnowano z dokładnych przypisów. Zamieszczano natomiast podstawową bibliografię. Mam nadzieję, że przedstawione sugestie okażą się inspiracją i wskazówką dla nauczycieli poszukujących własnych rozwiązań, odpowiednich dla specyfiki każdej szkoły i pracy z konkretną młodzieżą. 92

2 I. My i oni Przy tematyce dotyczących ról społecznych warto zwrócić uwagę na dwa typy tożsamości człowieka: tożsamość jednostkowa, określająca poczucie indywidualności i niepowtarzalności wobec innych; tożsamość społeczna, dotycząca cech, które sprawiają, ze dana jednostka jest podobna do innych; jednym z przejawów tej tożsamości jest identyfikacja z określonym narodem. Stanisław Ossowski w studiach O osobliwościach nauk społecznych wyjaśnia, że termin identyfikacja odnosi się do dwóch różnych sytuacji. Można je określić następującymi stwierdzeniami: jestem solidarny z daną grupą, bo jestem solidarny z poszczególnymi jej członkami; jestem związany z danymi ludźmi, gdyż są członkami mojej grupy. Ten drugi przypadek dotyczy właśnie identyfikacji z narodem, a także m.in. ze wspólnotą religijną. Jak wiemy, stosowane są różne kryteria wyodrębniania grup społecznych. Celowe jest uwzględnienie również podziału na grupę własną i obcą, przy którym istotne są odmienne postawy jednostki, co w sposób ogólny i wybiórczy ukazuje poniższa tabelka. JEDNOSTKA WOBEC GRUPY WŁASNEJ I OBCEJ postawy WŁASNEJ w odniesieniu do grupy OBCEJ Jakie zachowania jesteśmy skłonni pamiętać? pozytywne negatywne Czym tłumaczymy zachowania pozytywne? Czym tłumaczymy zachowania negatywne? cechami charakteru wpływem sytuacji zewnętrznej wpływem sytuacji zewnętrznej cechami charakteru Podział na grupę własną i obcą może stanowić punkt wyjścia do wyjaśniania zjawisk powstawania stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji na różnym tle, również narodowym. Modelowe zależności miedzy tymi zjawiskami ukazuje poniższy schemat. Warto wskazać na różnice między uprzedzeniami i dyskryminacją. Uprzedzenia dotyczą postaw i opinii wobec innych (obcych), natomiast dyskryminację wyrażają konkretne zachowania wobec innych (obcych). OGÓLNY SCHEMAT UTRZYMYWANIA SIĘ DYSKRYMINACJI Negatywne stereotypy Uprzedzenia Dyskryminacja

3 STA NiSł AW zając ii. Ojczyzna to... Powyższy zwrot wywołuje jednoznaczne skojarzenie ze znanym sformułowaniem Cypriana Kamila Norwida: Ojczyzna jest to wielki zbiorowy Obowiązek. Czy i na ile opinia ta pozostaje aktualna? Na pewno może być ona dobrą inspiracją do burzy mózgów i dyskusji lub przeprowadzenia i omówienia ankiety. Spośród wielu innych literackich odwołań do ojczyzny warto uwzględnić mniej znaną, ale jakże sugestywną refleksję Jana Parandowskiego z opowiadania Księżyc nad Świdrem. W utworze tym czytamy: Ojczyzna jest abstrakcją. Jeśli ma się zarysować w wyobrażeniu, musi szukać swego kształtu w przedmiotach konkretnych. Jeden na dźwięk tego słowa zobaczy mapę, chorągiew, poczet królów polskich lub jakiś inny symbol, dla innych zacieśni się ona w pierwszym błysku wyobraźni na jakiś skrawek ziemi rodzinnej, szczególnie umiłowany, w jego miasto lub jego dzielnicę. Refleksja Jana Parandowskiego, wbrew pozorom, nie odnosi się do tzw. małej ojczyny (w wymiarze lokalnym lub regionalnym), ale jest próbą znalezienia bezpośrednich relacji między jednostką a krajem rodzinnym. Wymienione przez pisarza atrybuty stanowią pars pro toto jedynej ojczyzny. Taką interpretację uzasadnia dalsza część tekstu opowiadania, w której autor wyznaje, że dla niego najbardziej oczywistym ukonkretnieniem wspomnianej abstrakcji jest nie tylko Warszawa, ale również mała letniskowa miejscowość Świder, dająca się słyszeć zza siedmiu gór i siedmiu rzek... Od refleksji literackiej przejdźmy do rozważań socjologa. Jak napisał Stanisław Ossowski, słowo ojczyzna bywa używane w dwóch znaczeniach: jako miejsce pochodzenia człowieka i jego bezpośrednich przeżyć (ojczyna prywatna); jako terytorium narodowe, do którego należy dany człowiek (ojczyna ideologiczna). Spośród klasycznych już ustaleń Stanisława Ossowskiego warto wykorzystać również te, które odnoszą się do ideologicznej struktury narodu. Można je wyrazić (uwydatnić jak pisał Stanisław Ossowski) za pomocą poniższych schematów. STRUKTURA IDEOLOGICZNA NARODU WEDŁUG STANISŁAWA OSSOWSKIEGO B B 1 B 2 A A 1 A 2 94

4 Przy tym motywie warto ponownie odwołać się do refleksji Cypriana Kamila Norwida, który w 1862 roku w liście do Michaliny Zaleskiej pisał z goryczą: Polska jest ostatnie na globie społeczeństwo, a pierwszy na planecie naród. Dalej zaś wskazywał na istotną cechę różniącą społeczeństwo od narodu: Gdyby Ojczyzna nasza była tak dzielnym społeczeństwem we wszystkich człowieka obowiązkach, jak znakomitym jest narodem we wszystkich Polaka poczęciach... Ta opinia poety, podobnie jak przypomniana wcześniej jego refleksja dotycząca ojczyzny, może stać się punktem wyjścia do różnych metod i technik prowadzenia konkretnych zajęć. Jednak ma ona jeszcze inny walor dydaktyczny. Przesłanie zawarte w cytowanym fragmencie listu warto zestawić z rozróżnieniem terminów społeczeństwo i naród, występującym we współczesnych ujęciach socjologicznych (np. w syntezie Barbary Szackiej Wprowadzenie do socjologii). Pewne cechy dla obu tych form życia zbiorowego są wspólne. Niekiedy to sama lub zbliżona zbiorowość może być zarówno narodem, jak też społeczeństwem. Zasadnicza różnica dotyczy jednak stanu emocjonalnego zaangażowania się jednostek i grup społecznych. Naród uważany jest za wartość autoteliczną, czyli stanowiąca cel sam w sobie. Natomiast społeczeństwo ma wartość instrumentalną. Pytanie o to, jaka jest współczesna tożsamość narodowa Polaków, warto połączyć z innym problemem: jakim społeczeństwem dziś jesteśmy... Bardziej rozbudowane relacje można wskazać między narodem i państwem. Jedna z nich dotyczy rozróżnienia narodu kulturowego (etnicznego) oraz narodu politycznego (państwowego). Zacząć należy od określenia związków przyczynowo-skutkowych między ukształtowasta nisł aw zając Mniejszy krąg (A) oznacza ludzi połączonych ideologią narodu. Większy natomiast (B) obejmuje zbiorowość, którą osoby z kręgu A rozumieją pod pojęciem narodu i z którą chcą się identyfikować. Zbiorowość ta może nie poczuwać się do więzi szerszej niż regionalna. Postawę taką w Drugiej Rzeczypospolitej wyrażała część mieszkańców Polesia określająca się jako ludzie tutejsi. Niekiedy przynależność niektórych wspólnot terytorialnych (B1, B2) staje się przedmiotem sporów między wyrazicielami ideologii różnych narodów (A1, A2). Przykładem dla okresu przedwojennego może być spór polsko niemiecki dotyczący Mazurów oraz spór polsko litewski dotyczący mieszkańców Wileńszczyzny. III. Społeczeństwa - - naród - państwo 95

5 niem się narodu a powstaniem państwa. W sposób modelowy związki te ukazane zostały na poniższym schemacie. DWIE DROGI POWSTAWANIA NARODU Mamy wspólne pochodzenie Mieszkamy w jednym państwie Tworzymy jeden naród możemy mieć różne pochodzenie Mamy własne państwo tworzymy jeden naród W pierwszym przypadku można mówić o przejściu od narodu do państwa, a w drugim od państwa do narodu. Dla Polaków te relacje jak wskazuje historia przebiegały w dwóch etapach. Zwieńczenie pierwszego z nich przypadło na schyłek XVIII wieku: upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej, poprzedzony uchwaleniem Konstytucji 3 maja. IV. Mniejszości narodowe w Polsce Wiadomości z historii dotyczące zmian struktury narodowościowej w Polsce (Rzeczypospolitej) oraz na ziemiach polskich mogą stanowić wstęp do poznania i zrozumienia aktualnych problemów związanych z mniejszościami narodowymi i etnicznymi w naszym państwie. Od 1989 roku mniejszości te zyskały wiele udogodnień do organizowania się i kultywowania swoich tradycji. W 2005 roku weszła w życie ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku narodowym. Dokument ten stanowi m.in., że w każdej gminie, w której mniejszość stanowi powyżej 20% ogółu mieszkańców, język tej mniejszości może być drugim językiem używanym w urzędach oraz w nazwach miejscowości, ulic i obiektów. Jak wiemy, zagadnienie mniejszości narodowych i etnicznych budzi kontrowersje i wywołuje emocje. Jednym z problemów jest liczebność tych zbiorowości. Odpowiednie szacunki z jednej strony podawane przez organizacje reprezentujące dane mniejszości, a z drugiej przez badaczy życia społecznego w znacznym stopniu różniły się między sobą. W 2002 roku, po raz pierwszy po II wojnie światowej, do spisu powszechnego dołączono pytanie: Do jakiej narodowości się Pan(i) zalicza? Narodowość traktowano jako deklaratywną, wynikającą z osobistego odczucia, cechę każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny, kulturowy, genealogiczny z określonym narodem. Wyniki spisu oraz wcześniejsze szacunki przed- 96

6 stawia poniższa tabelka. Analiza tych danych może stanowić istotną część lekcji, inspirując do dyskusji i wielu wniosków. Białorusini Czesi Karaimi Kaszubi Litwini 50 0,8 0,043 5,1 5, , Łemkowie Niemcy Ormianie Romowie Rosjanie 5, ,1 12,7 6, Słowacy Ślązacy Tatarzy Ukraińcy Żydzi 2 0, , Liczebność mniejszości, dane szacunkowe na lata (w tys.) Liczebność mniejszości według spisu powszechnego w 2002 roku (w tys.) Jako jeden z uzupełniających materiałów dydaktycznych warto wykorzystać aktualny Rocznik Statystyczny GUS, poznając np. dane dotyczące szkół z językami mniejszości narodowych i etnicznych. Wyniki spisu były różnie komentowane. Spis nie ujawnił obecności wśród nas Chińczyków, Wietnamczyków oraz przybyszów z dawnych republik radzieckich. Kontrowersje dotyczyły też liczebności odnotowanych grup narodowych i etnicznych. M.in. Ukraińcy wskazywali na dokonującą się polonizację, przed którą trudno im się bronić z powodu rozproszenia. Natomiast działacze niemieccy uważali, że liczebność ich wspólnoty została sztucznie pomniejszona z powodu wprowadzenia kategorii narodowość śląska. Pojawiły się także opinie głoszące, że wiele osób należących do mniejszości podawało się za Polaków, obawiając się z powodu uprzedzeń i dyskryminacji ujawnić swoją narodową identyfikację. Przeciwne głosy wskazują na dokonującą się asymilację mniejszości narodowych i etnicznych. Współczesny historyk pisze: W podręcznikach do wiedzy o społeczeństwie nadal figurują fikcyjne, niemające pokrycia w danych z 2002 roku, liczby dotyczące mniejszości białoruskiej i ukraińskiej (Jarosław Kłaczkow). 97

7 Tradycyjnie rozumiana suwerenność państwa oznaczała przede wszystkim samodzielność gospodarczą, militarną i kulturalną. Te trzy czynniki, jak określił Zygmunt Bauman, stanowią trójnóg suwerenności. Wszystkie one zostały ograniczone lub nawet zakwestionowane w wyniku procesu globalizacji. Jednym z przejawów kryzysu suwerenności gosta nisł aw zając V. Polacy poza granicami Polski Tytuł tego zagadnienia może budzić zdziwienie. Dlaczego została użyta taka omowna forma? Czy nie prościej byłoby mówić o Polonii? Czy jednak terminem Polonia można objąć również tych Polaków, którzy wyjechali z kraju w ostatnich latach i miesiącach? Wiele z tych osób składa jednoznacznie brzmiące, choć często biegunowo różniące się deklaracje. Wielu z wyjeżdżających chce po określonym czasie wrócić do kraju. Wielu innych nie widzi w nim swojej przyszłości. Co naprawdę wyniknie z owych nastawień i deklaracji? Sprawie tej warto poświecić albo oddzielną lekcję, albo znaczną część zajęć dotyczących Polonii na świecie. Jako pomoc dydaktyczną warto wykorzystać pismo Wspólnota Polska, wydawane przez stowarzyszenie noszące tę nazwę. Oto dwa przykłady zjawisk, które warto odnieść do sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych Polsce. Według danych dotyczących 2002 r., języka ojczystego uczyło się mniej niż 2,5% dzieci z tzw. polskiej grupy etnicznej w Niemczech, głównie w szkołach prowadzonych przez organizacje polonijne ( Wspólnota Polska nr 3-4/2002). Inny problem ukazany został w poniższym tekście, do którego nauczyciel może sformułować wiele pytań. Test dotyczy wyników spisu ludności przeprowadzonego na Ukrainie w grudniu 2001 roku. Dużo ludzi polskiego pochodzenia dobrze pamięta, że jeszcze niedawno w rubryce paszportu wyznaczającej narodowość mieli zapisane Ukrainiec [...] Jeszcze wielu ludzi pamięta, że kiedy brano ich do pracy, to z podejrzliwością pytano, dlaczego masz tak dziwnie brzmiące nazwisko. [...] Na Ukrainie polska inteligencja nie ma perspektyw rozwoju. Nie ma tu wyższych uczelni, które kształciłyby inteligencję polską, a tym, którzy jednak takie wykształcenie zdobędą, niełatwo będzie znaleźć pracę. A zatem inteligenci utożsamiają się z Ukraińcami. Równolegle rośnie proces emigracji do Polski [...] Dzisiejsza sytuacja gospodarcza nie pozwala na zakładanie wielkich rodzin i nasi Polacy znaleźli się poniżej zera przyrostu naturalnego [cyt za: Wspólnota Polska 1/2003] VI. Państwo i naród wobec globalizacji 98

8 spodarczej państw jest wzrost znaczenia korporacji międzynarodowych. Wartość rocznej sprzedaży uzyskiwana przez te korporacje jest wyższa niż produkt krajowy brutto wielu państw. Rozwój korporacji międzynarodowych doprowadził do zmiany proporcji miedzy sferą prywatną a publiczną. Nieadekwatne staje się tradycyjne rozumienie eksportu. Samodzielność państwa jest również ograniczana przez problemy wykraczające poza możliwości działań w takich sferach, jak ochrona środowiska naturalnego, kontrola przestrzeni kosmicznej, walka z międzynarodowym terroryzmem. W sferze kultury z jednej strony nasila się proces westernizacji, a z drugiej tworzenia hybryd kulturowych oraz izolowanie się niektórych zbiorowości od wpływów zewnętrznych. We współczesnym świecie istnieje wiele państw małych i słabych. Państwa te chcą mieć na swoim terytorium pełną samodzielność, co okazuje się iluzją. Z jednej strony często izolują się przed różnymi formami światowej kontroli, zaś z drugiej strony okazują się podatne na presje ze strony ponadnarodowego kapitału. W ostatnich latach często używany jest termin państwa upadłe, oznaczający państwa, które istnieją tylko na mapie, są zaś pozbawione sprawnych instytucji. Globalizacja powoduje kryzys tradycyjnego państwa narodowego, któremu przysługiwała wyłączna lojalność ze strony obywateli, stanowiąca podstawę legitymizacji władzy państwowej. Lojalność ta ulega podziałowi i rozproszeniu. Z jednej strony procesy integracyjne powodują kształtowanie się lojalności wykraczającej poza granice państwa. Zjawisko to dotyczy głównie życia gospodarczego, ale obejmuje też inne zakresy. Z drugiej umacniają się więzi o charakterze lokalnym i regionalnym w obrębie istniejących granic państwowych. Przykład tych tendencji w odniesieniu do naszego kontynentu podaje Antoni Giddens: mieszkańcy Szkocji i regionu baskijskiego w Hiszpanii będą z większym prawdopodobieństwem uważać się za Szkotów czy Basków albo po prostu Europejczyków niż za Brytyjczyków czy Hiszpanów. Na proces ten warto spojrzeć z perspektywy historycznej. Okaże się wtedy, że we współczesnym świecie zachodzą zmiany przeciwne do tych, które na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych zapoczątkowały powstanie państwa narodowego. We wspomnianym okresie, jak pisze Jacek Czaputowicz, wewnętrzny krąg lojalności wobec pana feudalnego rozszerzył się, zewnętrzny wobec papieża i Kościoła skurczył się i oba te kręgi spotkały się na poziomie państwa narodowego. Oczywiście, należałoby dodać również wskazówkę skurczeniu się kręgu lojalności wobec instytucji cesarstwa. Przy tym zagadnieniu ciekawym przykładem korelacji treści historii i wiedzy o społeczeństwie może być ukazanie mechanizmu genezy i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego. 99

9 Wielu socjologów i politologów, dostrzegając przejawy kryzysu państwa narodowego uważa jednak, że stało się ono uniwersalnym modelem organizacji społeczeństwa. Tylko państwo dysponuje siłą i legitymizacją, co pozwala na określonym terytorium zapewnić rządy prawa.