Nr 947. Informacja. Charakterystyka gospodarki rolnej w południowych regionach Polski KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Charakterystyka gospodarki rolnej w południowych regionach Polski Styczeń 2003 Dorota Stankiewicz Informacja Nr 947 W opracowaniu przestawiono gospodarkę rolną w sześciu województwach Polski południowej (w województwie dolnośląskim, opolskim, śląskim, małopolskim, podkarpackim i świętokrzyskim), z uwzględnieniem znacznego zróżnicowania sytuacji rolnictwa i wsi w zależności od województwa. W odniesieniu do tych województw opracowanie zawiera zatem dane na temat struktury agrarnej, skali chowu bydła i trzody chlewnej, a także informacje o liczbie osób zatrudnionych w rolnictwie i o stopie bezrobocia na wsi. W opracowaniu zamieszczono także uwagi na temat różnych kierunków dla rozwoju rolnictwa w poszczególnych regionach południowej Polski.

2 BSiE 1 Wstęp Rozpatrując gospodarkę rolną południowej Polski należy wziąć pod uwagę sytuację w sześciu województwach, tj. w województwie dolnośląskim, opolskim, śląskim, małopolskim, podkarpackim i świętokrzyskim. Należy podkreślić, że gospodarka rolna w rejonach południowej Polski jest pod wieloma względami silnie zróżnicowana. Poszczególne województwa, a nawet poszczególne rejony w obrębie tych województw różnią się znacząco pod względem stopnia intensywności produkcji rolniczej, skali specjalizacji, powierzchni użytków rolnych przypadających na jedno gospodarstwo (patrz tabela nr 1), rodzajów upraw polowych czy też rozmiarów chowu bydła i trzody chlewnej (patrz tabela nr 2). W strukturze własnościowej rolnictwa Polski południowej, jak zresztą w strukturze rolnictwa całego naszego kraju, dominują indywidualne gospodarstwa rolnicze. Na południu Polski można jednak wyodrębnić wiele rodzajów gospodarki rolnej. Obok intensywnego rolnictwa województwa opolskiego występują tam bowiem wielokierunkowe, drobne, liczne i bazujące na wysokich nakładach pracy ręcznej, gospodarstwa województwa małopolskiego. Obok województw o wysokim odsetku ludności wiejskiej, takich jak województwo podkarpackie, występują obszary o stosunkowo niskim odsetku tej ludności (np. województwo śląskie). Zróżnicowana także, w zależności od województwa, jest skala zatrudnienia w rolnictwie oraz poziom bezrobocia na wsi (patrz tabela nr 3). Tabela nr 1. Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych w województwach południowej Polski wg grup obszarowych użytków rolnych w 2000 r. Województwo ogółem liczba liczba gospodarstw, o powierzchni użytków rolnych w ha, wyrażona w odsetkach wartości ogółem gospodarstw indywidualnych 1 2 ha 2 5 ha 5 10 ha ha ha 30 50ha 50 ha i więcej Dolnośląskie ,8 26,3 25,3 10,6 7,9 2,1 2,0 Opolskie ,9 28,0 21,1 10,7 13,7 3,1 1,6 Śląskie ,9 36,7 14,7 3,0 2,0 1,4 0,3 Małopolskie ,3 46,2 12,1 1,6 0,7 0,1 0,0 Podkarpackie ,7 46,1 13,0 1,4 0,5 0,1 0,1 Świętokrzyskie ,7 41,7 24,9 5,1 1,3 0,2 0,0 Polska ,8 32,6 23,8 9,9 7,8 1,4 0,7 Żródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa, grudzień 2001 r. Tabela nr 2. Skala chowu bydła i trzody chlewnej w gospodarstwach indywidualnych Polski południowej w 2001 r. Pogłowie bydła (tys. szt.) Gospodarstwa indywidualne wg skali chowu bydła (%) ogółem w tym: w gospodarstwach 1 2 szt. 3 9 szt szt. i powyżej Województwo indy- widualnych szt. szt. szt. Dolnośląskie 144,4 122,1 45,0 44,0 7,5 3,1 0,2 0,2 Opolskie 138,6 104,2 33,7 46,0 15,0 4,9 0,4 0,0 Śląskie 176,5 167,5 62,0 28,9 7,6 1,3 0,2 0,0 Małopolskie 334,3 329,6 67,9 31,1 0,9 0,1 0,0 0,0 Podkarpackie 243,2 238,6 80,4 19,0 0,5 0,1 0,0 0,0 Świętokrzyskie 248,2 247,6 53,8 43,8 2,3 0,1 0,0 0,0 Polska 5 734, ,6 47,6 39,4 9,3 3,5 0,2 0,0

3 2 BSiE Pogłowie trzody chlewnej (tys. Gospodarstwa wg skali chowu trzody chlewnej (%) szt.) Województwo w tym: w gospodarstwach 1 9 szt szt. ogółem indy- szt. szt. szt. szt. i powyżej widualnych Dolnośląskie 475,0 418,0 50,5 42,7 5,2 1,4 0,1 0,1 Opolskie 735,0 634,0 32,4 45,0 15,5 5,4 1,6 0,1 Śląskie 347,5 301,6 68,1 25,8 3,7 1,7 0,6 0,1 Małopolskie 481,7 463,0 77,7 20,9 1,1 0,2 0,1 0,0 Podkarpackie 349,3 339,9 81,1 18,3 0,5 0,1 0,0 0,0 Świętokrzyskie 387,3 375,4 56,9 41,1 1,5 0,4 0,1 0,0 Polska , ,9 48,6 41,6 6,2 2,8 0,7 0,1 Źródła: Polska Wieś Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa, 2002 r. oraz Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2001 roku, GUS, Warszawa, 2001 r. Tabela 3. Zatrudnienie w rolnictwie oraz bezrobocie na wsi w województwach południowej Polski Pracujący w rolnictwie Bezrobotni na wsi Województwo w liczbach bezwzględnych [tys.] w % ogółu pracujących w liczbach bezwzględnych [tys.] Stopa bezrobocia na wsi [w %] Dolnośląskie 158,7 15, ,7 Opolskie 104,0 28, ,3 Śląskie 210,3 12, ,7 Małopolskie 476,1 35, ,0 Podkarpackie 443,0 46, ,6 Świętokrzyskie 288,9 48, ,0 Polska 4 245,9 28, ,9 Źródła: Rocznik statystyczny rolnictwa, GUS, Warszawa, grudzień 2001 r. (dane dotyczące osób pracujących w rolnictwie, wg stanu w 2000 r.) oraz Informacja o sytuacji społeczno gospodarczej województw nr 2/2002, GUS, Warszawa, sierpień 2002 r. (dane dotyczące bezrobocia na wsi, wg stanu w II kwartale 2002 r.). Stopa bezrobocia na wsi = liczba osób bezrobotnych na wsi w stosunku do liczby osób aktywnych zawodowo na wsi (czyli osób pracujących i osób bezrobotnych aktywnie poszukujących pracy, gotowych podjąć pracę lub też oczekujących na rozpoczęcie pracy). W południowej Polsce widoczne jest również silne zróżnicowanie jakości środowiska przyrodniczego, w którym prowadzona jest produkcja rolnicza. Obok rejonów o wyjątkowo korzystnym stanie środowiska naturalnego, położonych np. w otulinie parków narodowych lub w sąsiedztwie uzdrowisk, istnieją obszary borykające się z problemami skażenia gleb przez przemysł. Dodatkowym elementem wpływającym na pogłębienie zróżnicowania stanu rolnictwa południowych regionów Polski są specyficzne warunki przyrodnicze, a mianowicie położenie tych obszarów w bezpośrednim sąsiedztwie gór i terenów podgórskich, wpływające na skrócenie okresu wegetacyjnego. Wszystkie te czynniki sprawiają, że w południowych regionach Polski, jak w soczewce, skupiają się wszystkie problemy, ale jednocześnie widoczne są także liczne szanse rozwoju polskiej wsi i rolnictwa. 1. Województwo dolnośląskie Województwo dolnośląskie ma charakter typowo rolniczy. Z uwagi na korzystne warunki glebowe oraz łagodny klimat dominuje w tym województwie produkcja polowa, przy czym

4 BSiE 3 istotne znaczenie uprawowe mają pszenica, buraki cukrowe, rzepak, jęczmień browarny i ziemniaki. Doskonałe są tu również warunki do uprawy rzepaku na biopaliwo. Województwo to zaliczane jest do atrakcyjniejszych turystycznie rejonów Polski. Należy podkreślić, że dobrze są tu rozwinięte usługi sanatoryjno-turystyczne, a sanatoria i miejscowości wypoczynkowe są odbiorcą płodów rolnych wytwarzanych w tym województwie. Położenie województwa w bezpośrednim sąsiedztwie Niemiec i Czech stwarza przed rolnictwem tego województwa dodatkowe perspektywy eksportowe głównie przetworów zbożowych, izoglukozy, mięsa i ryb słodkowodnych. Problemami wsi dolnośląskiej jest natomiast stosunkowo niski standard cywilizacyjny. Szczególnie słaba jest sieć wodociągów, kanalizacji i oczyszczalni ścieków. Słabą stroną rolnictwa dolnośląskiego jest także nadal brak silnego przetwórstwa rolno-spożywczego (szczególnie w branży mięsnej). 1 Ludność wiejska województwa dolnośląskiego w roku 2000 wynosiła 846 tys. osób czyli 28,4% ogółu mieszkańców województwa. W wieku przedprodukcyjnym było 25,9% ludności wiejskiej, w wieku produkcyjnym 59,4%, a w wieku poprodukcyjnym 14,8%. 2 Odsetki ludności najmłodszej i najstarszej są niższe od średnich krajowych dla obszarów wiejskich, natomiast odsetek ludności w wieku produkcyjnym jest w tym województwie wyższy od średniego krajowego wskaźnika dla wsi polskiej. 3 Zatrudnienie w rolnictwie w województwie dolnośląskim wynosi 15,5% ogólnej liczby pracujących, czyli mniej niż wynosi wskaźnik zatrudnionych w rolnictwie średnio dla Polski (28%). 4 Bezrobocie na terenach wiejskich jest tu bardzo wysokie; wg danych z II kwartału 2002 r. bezrobotnych na wsi było 88 tys. osób, a stopa bezrobocia na wsi wynosiła aż 27,7%, czyli zdecydowanie więcej niż średnia krajowa dla obszarów wiejskich (17,9%). 5 W województwie dolnośląskim ogólna powierzchnia użytków rolnych wynosiła (według powierzchni geodezyjnej kraju, stan w dniu r.) 1 162,2 tys. ha. W strukturze użytków rolnych województwa wyodrębnić można: grunty orne (872,4 tys. ha), sady (8,5 tys. ha), użytki zielone (281,4 tys. ha). Najwięcej użytków rolnych znajduje się w gospodarstwach indywidualnych (713,8 tys. ha). Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych w tym województwie wynosiła (wg danych z 2000 r.) 74,9 tys. Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie indywidualnym w tym województwie wynosi 9,5 ha. W rolnictwie województwa dolnośląskiego przeważają gospodarstwa najmniejsze, aczkolwiek stopień rozdrobnienia jest mniejszy niż np. w województwie podkarpackim; w województwie dolnośląskim 25,8% gospodarstw posiada od 1 do 2 ha UR, 26,3% posiada od 2 do 5 ha UR, 25,3% od 5 do 10 ha UR, a 10,6% od 10 do 15 ha UR. Odsetek gospodarstw największych jest tu stosunkowo wysoki (wyższy niż średnia krajowa), 1 J. Papuga: Rolnictwo Dolnego Śląska ważne na zbożowej mapie Polski, BOSS-Rolnictwo nr 48 (619), Wiek przedprodukcyjny: do 17 roku życia, wiek produkcyjny: kobiety: lat, mężczyźni: lat, wiek poprodukcyjny: kobiety 60 lat życia i więcej, mężczyźni 65 lat życia i więcej. 3 Polska Wieś -Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa, 2002 r. 4 Rocznik statystyczny rolnictwa, GUS, Warszawa, 2001 r. 5 Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej województw nr 2/2002, GUS, Warszawa, sierpień 2002 r.

5 4 BSiE ponieważ 12% gospodarstw indywidualnych posiada 15 ha i więcej (średnio w Polsce tylko 9,9% gospodarstw posiada taką powierzchnię). 6 Wśród gospodarstw indywidualnych utrzymujących bydło gospodarstwa posiadające 1-2 sztuki stanowiły 45% (średnia krajowa jest nieco wyższa i wynosi 47,6%), a gospodarstwa posiadające 20 sztuk i powyżej 3,5% (średnio w kraju odsetek takich gospodarstw jest nieco wyższy i wynosi 3,7%). Jednocześnie spośród indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących chów trzody chlewnej 50,5% indywidualnych gospodarstw rolnych posiadało od 1 do 9 sztuk trzody chlewnej (średnio w kraju 48,6%), natomiast 6,8% tych gospodarstw posiadało 50 sztuk lub powyżej (średnio w kraju takich gospodarstw jest więcej, bo 9,8%) Województwo opolskie Rolnictwo opolskie jest uważane za najlepiej przygotowane do integracji z UE. Rolnictwo to jest nowoczesne, o najwyższej w Polsce kulturze rolnej, oparte na produkcji roślinnej, w szczególności zbóż i roślin oleistych. Rolnictwo to należy także do najlepiej zorganizowanych w kraju, ma stosunkowo wysoki poziom wykształcenia kadr, dobrą infrastrukturę rolną i jest jednym z najcieplejszych regionów Polski. Do głównych problemów rolnictwa tego województwa należy jednak zakwaszenie ponad połowy gleb. Rolnictwo województwa opolskiego posiada duże szanse rozwoju, szczególnie na styku z rolnictwem czeskim i niemieckim. Nową szansą może być także rozwój upraw na biopaliwo, intensywny chów krów i rozwój mleczarstwa. 8 Ludność wiejska województwa opolskiego stanowi 518 tys. osób czyli około 47,6% ogółu ludności całego województwa. Z danych dla roku 2000 wynika, że 24,5% ludności wiejskiej tego województwa znajduje się w wieku przedprodukcyjnym, 59,7% w wieku produkcyjnym, a 15,8% w wieku poprodukcyjnym. 9 Odsetek ludności wiejskiej w wieku produkcyjnym jest tu zatem stosunkowo wysoki (II miejsce spośród wszystkich 16-tu województw) natomiast odsetek najmłodszej wiejskiej ludności jest najniższy w kraju. Zatrudnienie w rolnictwie w województwie opolskim wynosi 28% ogólnej liczby pracujących, a zatem znajduje się na poziomie średniej krajowej dla zatrudnionych w rolnictwie. 10 Z badań z końca II kwartału 2002 r. wynika, że 38 tysięcy osób na obszarach wiejskich województwa opolskiego pozostawało bezrobotnych. Odsetek bezrobocia na terenach wiejskich był tu wyższy niż średnia krajowa dla obszarów wiejskich (17,9%) i wynosił 21,3%. 11 Użytki rolne województwa opolskiego wynoszą 587,2 tys. ha (wg danych z ).W obrębie użytków rolnych wyróżnia się: grunty orne (480,6 tys. ha), sady (4,5 tys. ha), łąki i pastwiska (102,1 tys. ha). W województwie opolskim wg danych z roku 2000, znajdowało się 37,9 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych, które dysponowały większością tj. 368,4 tys. ha użytków rolnych. Średnia powierzchnia użytków rolnych w indywidualnym gospodarstwie rolnym wyno- 6 Rocznik... 7 Polska Wieś - Raport... 8 J. Papuga: Województwo opolskie już w Europie, BOSS-Rolnictwo 22 (645), Polska Wieś - Raport Rocznik Informacja o sytuacji...

6 BSiE 5 si 9,7 ha, przy czym 21,9% gospodarstw dysponuje najmniejszą (od 1 do 2 ha) powierzchnią UR. Gospodarstw o powierzchni od 2 do 5 ha jest 28%, zaś gospodarstw 5-10 hektarowych 21,1%. Powierzchnię UR od 10 do 15 ha posiada tylko 10,7% gospodarstw, zaś aż 18,4% to gospodarstwa o powierzchni UR 15 ha i więcej 12. Na uwagę zasługuje fakt, że w województwie opolskim wśród gospodarstw utrzymujących bydło odsetek gospodarstw posiadających tylko 1-2 sztuki bydła jest stosunkowo mały (33,7%), najmniejszy spośród 6-ciu omawianych w niniejszym opracowaniu województw i zdecydowanie niższy od średniej krajowej (47,6%). W województwie tym stosunkowo dużo, bo 5,3% gospodarstw indywidualnych utrzymuje 20 sztuk bydła lub więcej. Również pod tym względem województwo to wyróżnia się spośród omawianej szóstki ; także średnia krajowa jest niższa, bo tylko 3,7% indywidualnych gospodarstw rolnych średnio w kraju utrzymuje 20 lub więcej sztuk bydła. W ramach omawianych województw Polski południowej województwo opolskie wyróżnia się także pod względem wysokiej intensywności chowu trzody chlewnej. W obrębie gospodarstw rolnych prowadzących chów trzody chlewnej jedynie 32,4% indywidualnych gospodarstw rolnych tego województwa utrzymuje od 1 do 9 sztuk trzody (dla Polski wskaźnik ten wynosi więcej, bo średnio 48,6%). Aż 22,6% indywidualnych gospodarstw rolnych utrzymuje 50 lub więcej sztuk trzody chlewnej (w Polsce jest to średnio 9,8% gospodarstw indywidualnych) Województwo śląskie Rolnictwo województwa śląskiego w rejonach północnych (okolice Częstochowy i Koniecpola) jest rolnictwem, w którym dominują gospodarstwa małe, nastawione na samozaopatrzenie. Na północy nie ma też tak wielkich problemów ekologicznych, które cechują najbardziej uprzemysłowioną część województwa. Na południu Śląska rolnictwo jest silnie rozdrobnione, typu górskiego, szanse rozwojowe tych rejonów są upatrywane w agroturystyce, produkcji warzywniczej i sadowniczej oraz rozwoju uzdrowisk. W rejonie tym stosunkowo dobrze jest rozwinięte przetwórstwo rolnospożywcze (szczególnie serowarstwo i browarnictwo). Natomiast na zachodzie województwa dominują intensywne metody produkcji rolniczej, zbliżonej do rolnictwa opolskiego. Warunki przyrodniczo-glebowe województwa śląskiego są silnie zróżnicowane (np. stosunkowo słabe warunki glebowe i naturalne występują w silnie pofałdowanym i zalesionym powiecie żywieckim). Zdaniem specjalistów warunki naturalne województwa śląskiego umożliwiałyby rozpoczęcie hodowli owiec szlachetnych ras wełnistych oraz uprawy lnu, a na terenach górskich rozwój przetwórstwa mleka owczego i koziego oraz produkcja serów. 14 Ludność wiejska województwa śląskiego w roku 2000 wynosiła 1 mln osób, czyli 20,6% ludności tego województwa ogółem. W wieku przedprodukcyjnym znajdowało się 24,9% ludności wiejskiej, 60% stanowiły osoby w wieku produkcyjnym, zaś w wieku poprodukcyjnym znajdowało się 15,1% ludności wiejskiej. Należy zwrócić uwagę na fakt, że województwo śląskie cechuje najwyższy odsetek ludności wiejskiej w wieku produkcyjnym spośród wszystkich 16-tu województw, natomiast odsetek ludności najmłodszej jest jednym z najniższych w kraju Rocznik Polska Wieś - Raport J. Papuga: Horyzonty śląskiego rolnictwa, BOSS-Rolnictwo nr ( ) Polska Wieś - Raport...

7 6 BSiE Zatrudnienie w rolnictwie wg danych z roku 2000 w tym województwie stanowiło 12% ogółu osób pracujących, czyli ponad dwukrotnie mniej niż średni krajowy odsetek osób pracujących w rolnictwie (28% ogółu pracujących). Spośród 16-tu województw województwo śląskie charakteryzuje się zarazem najniższym odsetkiem osób pracujących w rolnictwie. 16 Bezrobocie wśród ludności wiejskiej województwa śląskiego w II kwartale roku 2002 wyniosło 57 tys. osób, a stopa bezrobocia na wsi była równa 16,7%. Województwo śląskie charakteryzuje się zatem niższym wskaźnikiem bezrobocia wśród ludności wiejskiej, w porównaniu do wartości średniej dla Polski (17,9% -owy poziom bezrobocia na wsi) 17. Użytki rolne województwa śląskiego wynosiły wg danych z r. 638,6 tys. ha, w tym 473,7 tys. ha stanowiły grunty orne, 12,7 tys. ha sady oraz 152,2 tys. ha łąki i pastwiska. W 99,7 tysiącach gospodarstw indywidualnych województwa śląskiego pozostawało 427,2 tys. ha UR, a średnia powierzchnia UR w gospodarstwie indywidualnym wynosiła 4,3 ha. W województwie śląskim około 42% gospodarstw indywidualnych to gospodarstwa najmniejsze o powierzchni UR od 1 do 2 ha. Jest to najwyższy odsetek tego typu gospodarstw w całej Polsce. W przedziale obszarowym od 2 do 5 ha UR znajdowało się 36,7% gospodarstw, 17,7% gospodarstw liczyło od 5 do 15 ha UR, a tylko 3,7% gospodarstw cechowała powierzchnia UR wynosząca 15 ha i więcej 18. O rozdrobnieniu produkcji rolniczej w tym województwie świadczy również fakt, że wśród indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących chów bydła aż 62% gospodarstw indywidualnych posiada tylko 1-2 sztuki bydła, natomiast jedynie w 1,5% tych gospodarstw liczba sztuk bydła wynosi 20 i powyżej. W województwie śląskim przeważają także indywidualne gospodarstwa rolne o najniższej skali chowu trzody chlewnej; aż 68,1% takich gospodarstw posiada od 1 do 9 sztuk, zaś tylko w 6,1% tych gospodarstw hodowane jest 50 lub więcej sztuk trzody Województwo małopolskie W większości małopolskich gospodarstw rolnych produkcja ma charakter wszechstronny (nie są to na ogół gospodarstwa specjalistyczne). Rolnictwo tego regionu wyróżnia się także pod względem dużego udziału pracy ręcznej i tradycyjnych metod produkcji. Szansą rozwoju obszarów wiejskich tego regionu jest wykorzystywanie wyjątkowych walorów środowiska naturalnego (agroturystyka i produkcja rolnicza metodami ekologicznymi). Województwo to posiada bowiem aż 5 parków narodowych (w tym Tatrzański Park Narodowy) oraz 80 rezerwatów przyrody i 10 parków krajobrazowych. Z uwagi na wysoki stopień rozdrobnienia gospodarstw, bardzo ważne jest także tworzenie grup producentów rolnych. Istnieje również potrzeba promowania i rozwoju produkcji tradycyjnych produktów rolnych tego regionu (oscypki, śliwowica). Należy podkreślić, że województwo małopolskie cechuje największe zróżnicowanie przyrodnicze w kraju. Występuje tu kilka stref produkcji rolnej. Przykładowo, na północnym wschodzie znajdują się najlepsze gleby w województwie i w Polsce, co pozwala na produkcję rolną w wielu asortymentach i na najlepszym poziomie, w południowym pasie pogórza (np. powiaty limanowski, myślenicki) warunki klimatyczno-glebowe ograniczają produkcję rolną 16 Rocznik Informacja o sytuacji Rocznik Polska Wieś - Raport...

8 BSiE 7 do chowu bydła, owiec i produkcji owoców, natomiast na obszarach położonych na południowym krańcu województwa (np. powiaty suski, nowotarski, tatrzański) gleby są najsłabsze tak w województwie, jak i w Polsce, a więc na tych terenach możliwy jest głównie ekstensywny chów bydła, owiec i kóz. Wieś małopolska cechuje również zły stan sieci energetycznych a w zakresie gospodarki wodnej rolnictwo małopolskie znajduje się poniżej średniej krajowej. Bardzo niski jest także poziom kanalizacji wsi. 20 W województwie małopolskim ludność wiejska wynosiła w 2000 r. 1,6 mln osób, co odpowiadało 49,6% ogółu ludności tego województwa. W wieku przedprodukcyjnym znajdowało się 28,4% tych osób, w wieku produkcyjnym 56,9%, a w wieku poprodukcyjnym 14,7%. Struktura wiekowa ludności wiejskiej w tym województwie cechuje się zatem wyższym w stosunku do średniej krajowej odsetkiem osób w wieku przedprodukcyjnym i niższym w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. 21 Zatrudnienie w rolnictwie województwa małopolskiego (wg danych z 2000 r.) wynosiło 35,7% ogólnej liczby pracujących, czyli więcej, niż średnia krajowa zatrudnienia w rolnictwie (28,0%) 22. Bezrobocie wśród ludności wiejskiej województwa małopolskiego obejmowało, wg danych z II kwartału 2002 r., 106 tys. osób, co odpowiadało 14% -owej stopie bezrobocia na wsi. Jest to zatem wskaźnik niższy w stosunku do średniego bezrobocia na wsi w skali kraju, wynoszącego 17,9%. 23 Użytki rolne w tym województwie stanowiły 897,0 tys. ha, w tym 667,9 tys. ha gruntów ornych, 34,6 tys. ha sadów i 194,4 tys. ha łąk i pastwisk. Według danych z 2000 r. w 205,7 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych tego województwa znajdowało się 670,1 tys. ha użytków rolnych. Rolnictwo tego województwa cechuje się silnym rozdrobnieniem, średnia powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi bowiem 3,3 ha, aż 39,3% indywidualnych gospodarstw rolnych to gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych od 1 do 2 ha, natomiast 46,2% gospodarstw posiada od 2 do 5 ha UR. Jedynie 0,8% tych gospodarstw dysponuje areałem wynoszącym 15 ha UR lub powyżej. 24 Wśród indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących chów bydła zdecydowana większość gospodarstw indywidualnych (67,9%) utrzymuje tylko 1-2 sztuki bydła, a jedynie 0,1% gospodarstw posiada 20 sztuk bydła i powyżej. W obrębie indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących chów trzody chlewnej w tym województwie aż 77,7% indywidualnych gospodarstw rolnych hoduje od 1 do 9 sztuk trzody chlewnej, zaś zaledwie 1,4% tych gospodarstw posiada 50 lub więcej sztuk trzody J. Papuga: Małe, ale silne - rolnictwo małopolskie, BOSS-Rolnictwo nr 21 (592) Polska Wieś - Raport Rocznik Informacja o sytuacji Rocznik Polska Wieś - Raport...

9 8 BSiE 5. Województwo podkarpackie Pod względem warunków glebowo-przyrodniczych województwo podkarpackie jest dość zróżnicowane. Przykładowo, na równinnych terenach północnych (Kotlina Sandomierska, Roztocze), gleby są dość ubogie i kwaśne, jednakże w dolinach rzek występują urodzajne mady, a na północnym wschodzie czarnoziemy. Na Podgórzu Karpackim jakość gleb jest dobra i nadaje się pod uprawę wszystkich gatunków roślin uprawnych, natomiast na południu rejonu występują pasma górskie Beskidu Niskiego i Bieszczadów, a przydatność rolnicza tych terenów górskich jest dość ograniczona. 26 Na terenach wiejskich województwa podkarpackiego (wg danych z 2000 r.), zamieszkuje około 1,25 mln osób, czyli 58,9% ludności województwa. Średnio w Polsce wskaźnik ten jest dużo niższy, wynosi bowiem 38,2%. Województwo podkarpackie jest zatem regionem typowo wiejskim W wieku przedprodukcyjnym znajdowało się tu 28,3% ludności wiejskiej, w wieku produkcyjnym 56,2% i 15,5% w wieku poprodukcyjnym. Analogiczne wskaźniki dla ludności wiejskiej ogółem w Polsce wynosiły odpowiednio 27,1%, 57,4% oraz 15,6%. W województwie podkarpackim struktura wiekowa ludności wiejskiej cechuje się zatem nieznacznie wyższym udziałem osób młodszych w stosunku do średniej krajowej, zaś udział osób w wieku produkcyjnym jest niższy od średniego krajowego wskaźnika dla wsi. Do średniej krajowej jest natomiast zbliżony udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności wiejskiej. 27 Średnie zatrudnienie w rolnictwie województwa podkarpackiego jest bardzo wysokie, wg danych z końca 2000 roku wynosiło tu bowiem 46,9% ogólnej liczby pracujących, wobec 28% zatrudnionych w rolnictwie średnio w Polsce. Jest to związane z faktem, że w latach dziewięćdziesiątych wieś województwa podkarpackiego przyjęła wiele osób, które utraciły pracę w miastach. 28 Regiony wiejskie województwa podkarpackiego cechuje bezrobocie na poziomie nieco niższym w stosunku do średniej krajowej na terenach wiejskich. W województwie podkarpackim liczba osób mieszkających na wsi i zarejestrowanych jako bezrobotne wg danych z II kwartału 2002 r. wyniosła 94 tys (stopa bezrobocia na wsi wynosi w tym województwie 16,6%, przy wartości średniej dla Polski 17,9%). 29 Łączna powierzchnia użytków rolnych w województwie podkarpackim wynosi, wg danych z r., 946,4 tys. ha Struktura użytków rolnych jest następująca: grunty orne 656,0 tys. ha, sady 13,4 tys. ha, trwałe użytki zielone 276,9 tys. ha. Zdecydowana większość użytków rolnych województwa (643,6 tys. ha) znajduje się w gospodarstwach indywidualnych. Z danych Rocznika Statystycznego Rolnictwa wynika także, że w 2000 r. liczba indywidualnych gospodarstw rolnych w województwie podkarpackim wynosiła 195 tys. Średnia powierzchnia UR w indywidualnym gospodarstwie rolnym w województwie podkarpackim 26 J. Papuga: Małorolne rolnictwo Podkarpacia, BOSS-Rolnictwo nr 14 (637), Polska Wieś - Raport Rocznik Informacja o sytuacji...

10 BSiE 9 jest stosunkowo niska, wynosiła bowiem tylko 3,3 ha (średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie indywidualnym w Polsce 7,2 ha). W strukturze obszarowej gospodarstw województwa podkarpackiego przeważają gospodarstwa małe, o powierzchni użytków rolnych 1-2 ha (aż 38,7% gospodarstw), 46,1% stanowią gospodarstwa o powierzchni 2-5 ha, a tylko 13% stanowią gospodarstwa o powierzchni 5-10 ha. Jedynie 1,4% gospodarstw cechuje powierzchnia ha, a zaledwie 0,7% gospodarstw rolnych dysponuje areałem 15 ha i powyżej. 30 Rozdrobnienie produkcji rolniczej widoczne jest także w dziale produkcji zwierzęcej. Z danych z 2001 r. wynika, że spośród indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących chów bydła aż 80,4% gospodarstw indywidualnych posiada tylko 1-2 sztuki bydła, a zaledwie 0,1% tych gospodarstw posiada 20 lub więcej sztuk (w skali kraju wskaźniki te wynoszą odpowiednio 47,6% i 3,7%). Jednocześnie spośród indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących w tym województwie chów trzody chlewnej aż 81,1% gospodarstw indywidualnych województwa podkarpackiego utrzymuje nie więcej jak 9 sztuk trzody chlewnej, a tylko 0,6% tych gospodarstw posiada 50 sztuk lub więcej (w skali kraju wskaźniki te wynoszą natomiast odpowiednio 48,6% i 9,8%). Należy podkreślić, że w województwie podkarpackim odnotowuje się najwyższe w kraju odsetki gospodarstw posiadających tylko 1-2 sztuki bydła oraz od 1 do 9 sztuk trzody chlewnej. 31 Problemem jest rozłogowanie gospodarstw, ponieważ w przeciętnym gospodarstwie znajduje się od kilku do kilkunastu działek, których wielkość nie przekracza 35 arów. W większości gospodarstw rolnych województwa podkarpackiego produkcja rolnicza ma charakter wielokierunkowy i mało wyspecjalizowany. Dominuje uprawa zbóż i roślin okopowych (głównie ziemniaków), chów bydła i trzody chlewnej. Pomimo tak znaczącego rozdrobnienia produkcji rolnej w województwie podkarpackim i ukierunkowania jej głównie na samozaopatrzenie, produkcja ta ciągle rośnie, ponieważ małe gospodarstwa stosunkowo dobrze reagują na zmiany koniunktury w handlu targowiskowym. Przed rolnictwem województwa podkarpackiego otwierają się także nowe możliwości rozwoju w następujących tradycyjnych kierunkach produkcji rolnej: zbóż, a zwłaszcza pszenicy, owoców, wołowiny, królików (po załamaniu się produkcji w latach 80. widoczny jest obecnie wzrost zainteresowania chowem tych zwierząt; pogłowie królików wynosi około 172 tys. szt., produkcja żywca 1,4 tys. ton, a skup żywca króliczego 460 ton; jednakże w latach 70. i 80. skup żywca króliczego na tych terenach wynosił ton rocznie). Na uwagę zasługuje także, z racji położenia geograficznego, możliwość eksportu żywności z województwa podkarpackiego na Ukrainę i Słowację. W ramach działalności pozarolniczej na wsi podkarpackiej rozwijają się usługi agroturystyczne Województwo świętokrzyskie Województwo świętokrzyskie ma w skali kraju korzystne warunki przyrodnicze dla rozwoju rolnictwa, aczkolwiek jakość gleb jest tu zróżnicowana (najlepsze gleby są położone w południowo-wschodniej części województwa, zaś najsłabsze w części północno-zacho- 30 Rocznik Polska Wieś - Raport J. Papuga: Małorolne rolnictwo...

11 10 BSiE dniej). W województwie tym istotne znaczenie ma produkcja truskawek i jabłek. Dynamicznie rozwija się tu także rolnictwo ekologiczne. Do głównych problemów rolnictwa zalicza się niekorzystną strukturę agrarną i słabe powiązania między rozdrobnionymi producentami a zakładami przetwórstwa rolno-spożywczego. Problemem jest także niedobór wykształconych kadr rolników. Należy jednak podkreślić, że w rolnictwie tego województwa znalazło pracę wiele osób, które utraciły prace w miastach. Szansą na poprawę sytuacji rolnictwa w tym regionie jest dalszy rozwój rolnictwa ekologicznego (np. w otulinie Świętokrzyskiego Parku Narodowego), tworzenie grup producentów rolnych i usługi agroturystyczne. 33 Ludność wiejska województwa świętokrzyskiego w roku 2000 wynosiła 716 tys. osób, czyli 54,1% ludności tego województwa ogółem. Jest to zatem wskaźnik zbliżony do odnotowanego w województwie podkarpackim i zdecydowanie wyższy w stosunku do wskaźnika w skali kraju, wynoszącego średnio 38,2%. W wieku przedprodukcyjnym znajdowało się 25,4% ludności wiejskiej, w wieku produkcyjnym 56,2% a w wieku poprodukcyjnym aż 18,3%, czyli więcej niż wynosi średnia dla ludności wiejskiej w skali kraju (15,6%). Województwo świętokrzyskie można zatem zaliczyć do tych regionów, gdzie odsetek osób starszych wśród ludności wiejskiej jest stosunkowo wysoki (najwyższy spośród 6-ciu omawianych województw Polski południowej). 34 Zatrudnienie w rolnictwie w tym województwie jest bardzo wysokie (48,6% w stosunku do ogólnej liczby pracujących w tym województwie); jest to najwyższy odsetek zatrudnienia w rolnictwie spośród sześciu omawianych województw Polski południowej i jeden z najwyższych tego typu wskaźników w kraju 35. Bezrobocie wśród ludności wiejskiej w województwie świętokrzyskim wg danych z II kwartału 2002 r. obejmowało 52 tys. osób, a stopa bezrobocia na wsi wyniosła 16,0% co jest wartością nieco niższą od krajowego średniego wskaźnika bezrobocia na wsi (17,9%) 36. Użytki rolne województwa świętokrzyskiego obejmują, 742,6 tys. ha, wg stanu na r., z czego na grunty orne przypada 577,5 tys. ha, na sady 20,6 tys. ha, a na łąki i pastwiska 144,6 tys. ha. Liczba gospodarstw indywidualnych wynosi 135,1 tys., gospodarstwa te posiadają 605,8 tys. ha użytków rolnych. Średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego jest dość niska, wynosi bowiem 4,5 ha UR. Gospodarstw najmniejszych, o powierzchni UR od 1 do 2 ha jest 26,7%, zaś 41,7% stanowią gospodarstwa o powierzchni UR od 2 do 5 ha. Tylko 1,5% indywidualnych gospodarstw rolnych posiada powierzchnię użytków rolnych wynoszącą 15 ha i powyżej. Struktura agrarna tego województw jest zatem rozdrobniona, aczkolwiek w mniejszym stopniu, niż ma to miejsce w województwach podkarpackim lub małopolskim. 37 Należy także podkreślić, że w województwie świętokrzyskim spośród indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących chów bydła aż 53,8% indywidualnych gospodarstw rolnych posiada tylko 1-2 sztuki bydła, a jedynie 0,1% tych gospodarstw utrzymuje 20 lub więcej sztuk (średnio dla Polski wskaźniki te wynoszą odpowiednio 47,6% i 3,7%). Jednocześnie spośród indywidualnych gospodarstw rolnych utrzymujących trzodę chlewną aż 56,9% tych 33 J. Papuga: Rolnictwo świętokrzyskie w mateczniku ekologii i agroturystyki, BOSS-Rolnictwo, nr ( ) Polska Wieś - Raport Rocznik Informacja o sytuacji Rocznik...

12 BSiE 11 gospodarstw posiada od 1 do 9 sztuk trzody chlewnej, a tylko 2% gospodarstw hoduje 50 lub więcej sztuk trzody (średnie wskaźniki dla Polski te wynoszą odpowiednio 48,6% i 9,8%). 38 Wnioski 1. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że spośród omówionych powyżej sześciu województw Polski południowej połowę (czyli województwa małopolskie, podkarpackie i śląskie) cechuje zdecydowanie wyższy udział najmniejszych indywidualnych gospodarstw rolnych (o powierzchni UR 1-2 ha) w strukturze gospodarstw, w porównaniu do sytuacji w pozostałych regionach naszego kraju. 2. Spośród omówionych powyżej sześciu województw Polski południowej: a) największą liczbą ludności wiejskiej (1,6 mln) cechuje się województwo małopolskie (jest to zarazem największa liczba ludności wiejskiej spośród wszystkich 16-tu województw), zaś najmniejszą (518 tys.) województwo opolskie; b) najwyższy odsetek ludności wiejskiej w stosunku do ludności danego województwa ogółem cechuje województwo podkarpackie i wynosi 58,9% (jest to jednocześnie najwyższy odsetek ludności wiejskiej spośród spośród wszystkich 16-tu województw naszego kraju), natomiast najniższy odsetek ludności wiejskiej w stosunku do ludności ogółem (20,6%) występuje w województwie śląskim; c) najwyższy odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym cechuje województwo świętokrzyskie (18,3%) zaś najniższy województwo małopolskie (14,7%); d) zatrudnienie w rolnictwie, wyrażone w % ogółu pracujących w danym województwie, jest najwyższe w województwie świętokrzyskim (48,6%) zaś najniższe w województwie śląskim (12,0%) województwo śląskie cechuje się jednocześnie najniższym odsetkiem osób pracujących w rolnictwie spośród wszystkich 16-tu województw; e) najwięcej osób bezrobotnych na wsi znajduje się w województwie małopolskim (106 tys.), a najmniej w województwie opolskim (38 tys.); f) najwyższy odsetek osób bezrobotnych na wsi jest charakterystyczny dla województwa dolnośląskiego (27,7%), zaś najniższy dla województwa małopolskiego (14,0%); g) najwięcej użytków rolnych ogółem znajduje się w województwie dolnośląskim (1,16 mln ha) zaś najmniej w województwie opolskim (587 tys. ha); h) największa średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego (9,7 ha UR) cechuje województwo opolskie, zaś najniższa (po 3,3 ha UR) województwa: podkarpackie i małopolskie. Województwa podkarpackie i małopolskie cechuje jednocześnie najmniejsza powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego (w ha UR) spośród wszystkich 16-tu województw naszego kraju; i) najwyższy odsetek indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni od 1 do 2 ha cechuje województwo śląskie (41,9% ogółu gospodarstw indywidualnych w tym województwie; jest to zarazem najwyższy odsetek takich gospodarstw spośród wszystkich 16-tu województw) zaś najmniej takich gospodarstw znajduje się w województwie opolskim (21,9% ogółu gospodarstw indywidualnych w tym województwie); j) najwyższy odsetek indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni UR wynoszącej 15 ha i więcej jest charakterystyczny dla województwa opolskiego (18,4%), zaś najniższy dla województwa podkarpackiego (0,7%) i małopolskiego (0,8%); 38 Polska Wieś - Raport...

13 12 BSiE k) spośród gospodarstw utrzymujących bydło najwyższy odsetek indywidualnych gospodarstw rolnych posiadających najmniej, bo tylko 1-2 sztuki bydła jest charakterystyczny dla województwa podkarpackiego (80,4% gospodarstw). Stosunkowo najmniejszy odsetek gospodarstw posiadających tylko 1-2 sztuki bydła (33,7%) występuje natomiast w województwie opolskim. Podobna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do skali chowu trzody chlewnej. Spośród gospodarstw utrzymujących trzodę chlewną najwyższy odsetek gospodarstw indywidualnych utrzymujących tylko od 1 do 9 sztuk trzody jest charakterystyczny dla województwa podkarpackiego (81,1 % gospodarstw), zaś najniższy (32,4% gospodarstw) cechuje województwo opolskie. 3. Powyżej przedstawiono silne zróżnicowanie warunków produkcji rolniczej w poszczególnych województwach Polski południowej. Wymaga ono zatem wypracowania różnych wariantów rozwoju wsi i rolnictwa na tych terenach. Należy podkreślić, że w niektórych regionach Polski południowej (np. województwo opolskie) z powodzeniem prowadzona może być intensywna produkcja rolnicza. Jednakże region południowej Polski obfituje w obszary o najwyższych walorach przyrodniczych. Na obszarach tych zalecane jest zatem rozwijanie form produkcji rolniczej szczególnie przyjaznych środowisku naturalnemu, w tym produkcji ekologicznej. Rolnicza produkcja ekologiczna posiada dodatkowo wymiar socjalny, ponieważ z racji swojej pracochłonności pozwala na wykorzystanie nadwyżek siły roboczej na wsi. Nie należy także lekceważyć szans, jakie otwierają się przed takimi rejonami po akcesji Polski do Unii Europejskiej, z racji możliwości objęcia tych terenów programami rolno-środowiskowymi (np. dofinansowanie zalesień, pielęgnacji łąk górskich, rekompensaty z tytułu utraconych rolniczych korzyści produkcyjnych w związku z koniecznością ochrony środowiska, przykładowo niekoszenie łąk w porze lęgów rzadkich gatunków ptaków). Poprawie sytuacji dochodowej rolników na terenach Polski południowej może służyć także produkcja rolnicza o charakterze tradycyjnym. Dodatkową szansę rozwoju wsi stanowi również agroturystyka. Alternatywne kierunki produkcji rolniczej (produkty ekologiczne, regionalne wyroby tradycyjne), jak również agroturystyka wymagają jednak poprawy stanu infrastruktury wiejskiej oraz skutecznej i zakrojonej na szeroką skalę kampanii promocyjnej. W województwach cechujących się najwyższym odsetkiem najmniejszych gospodarstw rolnych (śląskie, podkarpackie, małopolskie) szczególnie korzystne jest tworzenie grup producentów rolnych, co wpływa na poprawę pozycji konkurencyjnej takich gospodarstw na rynku. Należy także zaznaczyć, że położenie większości tych województw w rejonach przygranicznych stwarza dodatkowe możliwości eksportu wybranych grup płodów rolnych.