SCENARIUSZ ZAJĘĆ. Pytanie kluczowe: Dlaczego cerkiew można nazwać miejscem, w którym Niebo styka się z Ziemią?

Transkrypt

1 Strona1 SCENARIUSZ ZAJĘĆ Małgorzata Rusiłowicz Temat zajęć: W cerkwi wszystko jest inne od rzeczy, które ciągle widzimy wokół nas (Jego Świątobliwość Aleksy, Patriarcha Moskiewski) - rzecz o świątyni, która jest rajem na ziemi Obszar nauczania: szkoła ponadgimnazjalna Czas: 2 godziny lekcyjne Treści nauczania zgodne z podstawą programową: Uczeń wymienia mniejszości narodowe i etniczne oraz grupy migrantów (w tym uchodźców) żyjące obecnie w Polsce i przedstawia przysługujące im prawa; na podstawie samodzielnie zebranych materiałów charakteryzuje jedną z tych grup (jej historię, kulturę, obecną sytuację). Pytanie kluczowe: Dlaczego cerkiew można nazwać miejscem, w którym Niebo styka się z Ziemią? Cele lekcji Po zajęciach uczeń: zna podstawowe zasady kanonu religijnego i budownictwa sakralnego cerkwi prawosławnej, zna symbolikę cerkwi oraz elementy wystroju jej wnętrza, wyjaśnia znaczenie i schemat ikonostasu, dostrzega różnice i podobieństwa pomiędzy różnymi wyznaniami oraz praktykami religijnymi, potrafi pracować w grupie. NaCoBeZu: Kryteria: trafny podział zadań pomiędzy członków zespołu, atmosfera panująca podczas pracy, umiejętność zaplanowania pracy i współdziałania w grupie, umiejętność prezentacji opracowanego materiału, aktywny udział w zajęciach. Metody i formy pracy: burza mózgów, pogadanka, wykład, mapa skojarzeń, dyskusja, praca w grupach, praca z tekstem.

2 Strona2 Pomoce dydaktyczne: Zał. nr 1. Materiał dla nauczyciela nr 1. Cerkiew Metropolitalna św. Marii Magdaleny Zał. nr 2. Materiał dla nauczyciela nr 2. Ikonostas Soboru metropolitalnego Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie Zał. nr 3. Materiał dla nauczyciela nr 3. Układ ikonostasu Zał. nr 4. Materiał dla nauczyciela nr 4. Zachowanie się w świątyni Parafia Prawosławna w Siemiatyczach Zał. nr 5. Materiał dla ucznia nr 1. Wygląd zewnętrzny świątyń prawosławnych Zał. nr 6. Materiał dla ucznia nr 2. Symbolika prawosławnego krzyża Zał. nr 7. Materiał dla ucznia nr 3. Widok wewnętrzny świątyni prawosławnej. Instrukcja do pracy w grupach Zał. nr 8. Materiał dla ucznia nr 4. Tekst Jerzego Skrodzkiego pt. W cerkwi Materiały pomocnicze: arkusze szarego papieru, markeru Słowa klucze: prawosławie, cerkiew, pritwor, nawa główna, ikonostas, soleja, prestoł, żertwiennik, architektura Bibliografia: W planowaniu zajęć możesz wykorzystać również inne teksty i publikacje np.: a) Bodył E., Cerkwie Warszawy, Spotkania z Zabytkami, 2003, nr 9, s b) Florenski P., Ikonostas i inne szkice, Warszawa c) Przybył E., Prawosławie, Kraków d) Puchalo L., Dwanaście wielkich świąt, Białystok Vancouver e) Uścinowicz J., Świątynia i symbole. Geneza i ewolucja symboliki architektonicznej w ortodoksji [w:] Arche. Wiadomości Bractwa, nr 3 4, 1998, s Przydatne strony internetowe: a) - Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, b) - Prawosławny Serwis Internetowy, c) - Parafia św. św. Cyryla i Metodego we Wrocławiu, d) - Oddział Muzeum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej.

3 Strona3 Przebieg zajęć 1. Zajęcia rozpocznij od krótkiej rozmowy z uczniami na temat prawosławia. Zapytaj, co wiedzą na temat religii prawosławnej i polskiego kościoła prawosławnego: jego historii, świątyniach, duchownych, wystroju cerkwi. Wszystkie odpowiedzi zapisuj na tablicy. 2. Następnie odnieś się do mitów i stereotypów dotyczących prawosławia i jego wyznawców. Podkreśl, że utożsamianie prawosławnych z Rosjanami lub pozostałością po caracie jest błędnym myśleniem. Przynależność religijna nie ma przecież związku z pochodzeniem narodowym czy etnicznym. Oczywiście w Polsce wśród wyznawców prawosławia odnajdziemy spore grono osób wywodzących się ze środowisk mniejszości narodowych, co nie zmienia faktu, iż zasadniczą część wiernych stanowią osoby narodowości polskiej. Często (szczególnie w opinii młodych ludzi) cerkiew kojarzy się ze staruszkami w chustach. To kolejny stereotyp, ponieważ tak jak w przypadku innych religii do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego należą ludzie w różnym wieku. Wiele osób myśli, że liturgia w cerkwi jest odprawiana w języku rosyjskim. To kolejny mit, bowiem język staro-cerkiewno-słowiański obowiązujący do dziś w cerkwi to język, który został przyniesiony przez świętych Cyryla i Metodego, którym słowiańska część Europy zawdzięcza przyjęcie chrześcijańskiej wiary oraz jej zakorzenienie się w kulturze. Św. Cyryl i Metody są ojcami języków słowiańskich. Św. Cyryl przetłumaczył Ewangelie i Psalmy na język staro-cerkiewno-słowiański. 3. W formie miniwykładu przybliż uczniom historię prawosławia: Prawosławie to doktryna ortodoksyjnego (gr. orthodoxos prawdziwie, prawidłowo wierzący) Kościoła chrześcijańskiego jednej z dwóch grup Kościołów, obok Kościoła rzymskokatolickiego, powstałych w wyniku rozłamu w Kościele chrześcijańskim z 1054 roku (tzw. schizmy wschodniej, lub co uznaje się za historycznie bardziej uzasadnione schizmy wielkiej). 4. Wyjaśnij uczniom znaczenie słowa cerkiew: cerkiew (w języku greckim ekklesia) oznacza zebranie" czy też zgromadzenie". Jak głosił Cyryl Jerozolimski kościół zwany jest tak dlatego, że zwołuje wszystkich ludzi i jednoczy ich ze sobą. [ ] Słowo cerkiew oznacza zarówno Ciało Chrystusa, Jego Królestwo tworzone przez wspólnotę wszystkich wiernych, jak i miejsce modlitwy Porozmawiaj z uczniami na temat wyglądu zewnętrznego cerkwi. Zapytaj, czym charakteryzuje się bryła cerkwi i co wyróżnia ją spośród innych świątyń? Następnie rozdaj uczniom kartę pracy przedstawiającą różne plany cerkwi (Materiał dla ucznia nr 1. Wygląd zewnętrzny świątyń prawosławnych). Poproś, aby przyjrzeli się ilustracjom i powiedzieli według jakich schematów najczęściej są budowane cerkwie oraz co symbolizują ich określone kształty. Podkreśl, że wszystkie świątynie 1 Uspienski L., Symbolika cerkwi, [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

4 Strona4 prawosławne niezależnie od kształtu zwrócone są ołtarzem na wschód będący symbolem utraconego raju oraz zbawienia. 6. Pokaż uczniom zdjęcie Cerkwi Metropolitalnej św. Marii Magdaleny w Warszawie (Materiał dla nauczyciela nr 1. Cerkiew Metropolitalna św. Marii Magdaleny). Ważne, aby uczniowie zwrócili uwagę na ilość i kolor kopuł oraz zwieńczenie kopuł krzyżem. Zapytaj: jakie skojarzenia przywołuje kolor niebieski? Wyjaśnij, że kopuły mają znaczenie symboliczne są znakiem Boga, nieba i świata anielskiego oraz świętych, ku którym wierni powinni kierować swe myśli. Stąd też zarówno wewnętrzną stronę kopuł, jak i zewnętrzną maluje się na niebiesko. Często spotyka się również kopuły złote, zielone i różnokolorowe. Kopuły typu ruskiego w kształcie cebuli symbolizują świece - wyrażające płomienne modlitwy zanoszone do Boga przez wiernych lub krople utożsamiane z łaską, jaką Bóg zsyła na swoich wiernych. Cerkiew może mieć różną liczbę kopuł, co też ma symboliczne znaczenie: jedna - symbol jedynego Boga, dwie - symbol dwóch natur w Chrystusie, trzy - oznaczają Trójcę Świętą, pięć - symbol Chrystusa i czterech ewangelistów, siedem - symbol siedmiu sakramentów, dziewięć - symbol dziewięciu chórów anielskich, trzynaście - symbol Chrystusa i dwunastu apostołów 2. Każdą świątynię prawosławną wieńczy krzyż znak Ofiary Eucharystycznej odprawianej w cerkwi, symbolizującej ofiarę Chrystusa na krzyżu. Troje drzwi wejściowych do świątyni symbolizuje Świętą Trójcę. Każda cerkiew otoczona jest tzw. pogostem (placem) oraz murem oddzielającym święte miejsce od świata świeckiego Rozdaj uczniom materiał poświęcony symbolice prawosławnego krzyża (Materiał dla ucznia nr 2. Symbolika prawosławnego krzyża). Porozmawiaj na temat różnic i podobieństw krzyża prawosławnego i krzyża łacińskiego. Podaj uczniom informacje na temat krzyża łacińskiego jako podstawowej formy krzyża chrześcijańskiego - będącego dla chrześcijan znakiem zbawienia, miłości Boga, zwycięstwa. Przypomnij, że pierwotnie symbolem chrześcijaństwa był rysunek ryby. Zanim krzyż stał się symbolem chrześcijaństwa znakiem wyznawców Chrystusa był chryzmon. Pierwsze zabytki, na których występuje, pochodzą z przełomu III i IV wieku. Chryzmon składał się z dwóch nałożonych na siebie greckich liter Chi i Ro, czyli dwóch pierwszych liter w słowie Chrystus. Symbolika krzyża chrześcijańskiego obejmuje wymiar horyzontalny i wymiar wertykalny. Belka pionowa (jako wymiar wertykalny) oznacza zjednoczenie nieba z ziemią, tego, co Boski z tym, co ludzkie w Chrystusie. Belka pozioma (jako wymiar horyzontalny) 2 Bondaruk M., Nauka o nabożeństwach prawosławnych, Białystok 1987, s Tamże, s. 25.

5 Strona5 symbolizuje zjednoczenie ludzi ze wschodu i zachodu oraz uniwersalny charakter zbawienia dokonanego na krzyżu Zapytaj uczniów, czy kiedykolwiek odwiedzili cerkiew w środku Na co zwrócili uwagę? Które elementy wystroju cerkwi wydały im się szczególnie interesujące? Następnie podziel uczniów na 5 grup. Powiedz, że zadaniem każdej z nich będzie opracowanie na podstawie otrzymanych materiałów informacji na temat elementów wystroju świątyni prawosławnej (Materiał dla ucznia nr 3. Widok wewnętrzny świątyni prawosławnej. Instrukcja do pracy w grupach): Grupa I wyglądu przedsionka (pritworu), Grupa II wyglądu środkowej części świątyni (nawy głównej) Grupa III funkcji i wyglądu ikonostasu, Grupa IV wyglądu i funkcji solei, świeczników oraz pulpitów, Grupa V wyglądu i funkcji ołtarza - prestołu, żertwiennika oraz tzw. górnego miejsca. 9. Poproś grupy o prezentację. W trakcie jej trwania zwróć uwagę na prawidłowość w posługiwaniu się przez uczniów terminami związanymi z widokiem wewnętrznym cerkwi. Po prezentacji porozmawiaj z uczniami na temat wystroju świątyni prawosławnej oraz symboliki poszczególnych elementów. Zapytaj, które z nich zainteresowały uczniów najbardziej i dlaczego? W czasie prezentacji grupy III możesz wykorzystać (wydrukowaną wcześniej fotografię ikonostasu Soboru metropolitalnego Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie Materiał dla nauczyciela nr 2. Ikonostas Soboru metropolitalnego Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie oraz zawiesić ilustrację przedstawiającą układ ikonostasu Materiał dla nauczyciela nr 3. Układ ikonostasu). 10. Rozdaj uczniom kserokopie tekstu Jerzego Skrodzkiego pt. W cerkwi (Materiał dla ucznia nr 4. Tekst Jerzego Skrodzkiego pt. W cerkwi ). Poproś, aby odczytali tekst w parach. W czasie, gdy uczniowie będą zapoznawali się z tekstem zawieś na tablicy (wydrukowane wcześniej i przyklejone na arkuszach szarego papieru po 2-3 na każdym z nich) ilustracje, które znajdują się pod następującymi adresami: rys. 1. Prawosławny znak krzyża: rys. 2. Prawosławny krucyfiks: rys. 3. Spowiedź prawosławna: rys. 4. Cyryl i Metody, rys. 5. Chór: rys. 6. Prosfory: Po zakończeniu pracy w parach poproś uczniów, aby na podstawie tekstu odczytali i wytłumaczyli związek przedstawionych ilustracji z jego treścią. Poinformuj, iż nie wszystkie pojęcia związane z cerkwią zostały przedstawione za pomocą rysunków. Burza mózgów poproś uczniów, aby wykorzystując tekst dopisali odpowiednie informacje do ilustracji. Stwórz wspólnie z uczniami mapę mentalną na temat cerkwi. 4 źródło: Radecki A., Peregrynacja wielkopiątkowego krzyża bł. Jana Pawła II w Archidiecezji Wrocławskiej 13 II II 2014, [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

6 Strona6 Ważne, aby znalazły się na niej nie tylko wiadomości pochodzące z tekstu ale również te, które uczniowie zdobyli w czasie trwania zajęć. 12. Podsumuj zajęcia: wróć do tematu lekcji oraz pytania kluczowego. Zapytaj uczniów, czy zgadzają się ze słowami Patriarchy Moskiewskiego, iż W cerkwi wszystko jest inne od rzeczy, które ciągle widzimy wokół nas i z jakiego powodu cerkiew można traktować jako miejsce, w którym Niebo styka się z Ziemią? Następnie odczytaj fragment tekstu, z którego pochodzi cytat w temacie lekcji. Powiedz uczniom, że Świątobliwość Aleksy, Patriarcha Moskiewski wypowiedział cytowane słowa w 1947 r.: W cerkwi wszystko jest inne od rzeczy, które ciągle widzimy wokół nas. Obrazy nie są podobne do tych, które widzimy w domu; ściany pokryte są świętymi wizerunkami; wszystko jest olśniewające; wszystko podnosi ducha i odrywa go od zwykłych myśli i doznań tego świata. Gdy zauważamy w cerkwi coś, co nie oddaje jej wspaniałości i jej znaczenia, razi to nasze oczy i szokuje. Święci Ojcowie ustanowili nie tylko nabożeństwo, ale zdecydowali również o zewnętrznym wyglądzie i wewnętrznym wystroju cerkwi; przewidzieli, zaplanowali i uporządkowali wszystko tak, aby doprowadzić wiernych do takiego stanu ducha, w którym nic nie krępuje ich wędrówki ku niebiosom, ku Bogu, ku niebiańskiemu światu, którego odzwierciedleniem powinna być cerkiew. Jeśli w szpitalach, które zajmują się chorobami ciała, całe otoczenie ukierunkowane jest na to, aby pacjent mógł jak najszybciej powrócić do zdrowia, jakże wielkich starań potrzebuje właściwe urządzenie duchowego szpitala, którym jest cerkiew Boża Na zakończenie zajęć porozmawiaj z uczniami na temat zachowania w czasie wizyt w świątyniach (niezależnie od wyznania). Zapytaj, czy wiedzą jakie kanony zachowania obowiązują w prawosławnej świątyni? Następnie poproś chętnego ucznia o odczytanie tekstu pt. Zachowanie się w świątyni Parafia Prawosławna w Siemiatyczach (Materiał dla nauczyciela nr 4. Zachowanie się w świątyni Parafia Prawosławna w Siemiatyczach). Omów z uczniami tekst. Wspólnie zastanówcie się, które zasady opisane w tekście mogłyby obowiązywać w każdej świątyni a które z nich wyłącznie w cerkwi i dlaczego? Możesz zaproponować uczniom obejrzenie w domu filmu pt. Hospody pomyłuj Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny dostępnym w Internecie na stronie: 5 Uspienski L., Symbolika cerkwi, [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

7 Strona7 ZAŁĄCZNIK NR 1 Materiał dla ucznia nr 1. Wygląd zewnętrzny świątyń prawosławnych Świątynie prawosławne sytuowane na wschód budowane są zwykle na planie prostokąta, krzyża lub koła. Prostokąt nawiązuje do kształtu okrętu, arki płynącej na Wschód. Cerkiew w kształcie krzyża nawiązuje do Krzyża Chrystusa; jest symbolem zwycięstwa nad grzechami i śmiercią oraz symbolem zwycięstwa. Cerkiew w kształcie koła jest symbolem nieskończoności i wieczności. źródło: Borowik H., W cerkwi prawosławnej, Wydawca: Parafia Świętego Proroka Eliasza, Białystok 1999, s

8 Strona8 ZAŁĄCZNIK NR 2 Materiał dla nauczyciela nr 1 Cerkiew Metropolitalna św. Marii Magdaleny źródło: Loraine, Sobór św. Marii Magdaleny w Warszawie, Wikimedia, CC BY-SA 3.0,

9 Strona9 ZAŁĄCZNIK NR 3 Materiał dla ucznia nr 2 Symbolika Prawosławnego Krzyża Najbardziej rozprzestrzeniony jest w Prawosławiu krzyż o ośmiu końcach, który nazywany jest także krucyfiksem. Na osi wertykalnej znajdują się trzy belki poprzeczne. Środkowa, duża jest dla rąk ukrzyżowanego Chrystusa. Górna oznacza tabliczkę z napisem Jezus Nazarejczyk, Król Żydowski". Taki napis w trzech językach - greckim, łacińskim i żydowskim - rozkazał przybić do krzyża Chrystusa Piłat. Był to rzymski zwyczaj - ukazywać na tabliczkach winę skazanego. W tradycji prawosławnej, inaczej niż w katolickiej, nogi Chrystusa przebite są nie jednym gwoździem, lecz dwoma - każda noga oddzielnie. Jak wykazują badania Całunu Turyńskiego, tak było w rzeczywistości. Dolna belka jest pod nogi Ukrzyżowanego. Jeden jej koniec jest lekko podniesiony. Ten podniesiony koniec pokazuje na niebo, dokąd udał się dobry łotr, ukrzyżowany razem z Chrystusem, a drugi, opuszczony - na piekło - miejsce dla drugiego łotra, który nie wyraził skruchy. Często na dole krzyża można zobaczyć wizerunek czaszki. To głowa Adama, który, według legendy, został pochowany na Golgocie, pod miejscem ukrzyżowania Chrystusa. Po szczelinie w skale pod Krzyżem na głowę Adama ścieka kropla krwi Chrystusa, przywracająca życie Adamowi, człowiekowi, ludzkości. Obok krzyża często przedstawiona jest Bogurodzica i ukochany uczeń Chrystusa - apostoł Jan. Często przedstawiane są narzędzia mąk Chrystusa - włócznia, którą przebito Mu bok, i gąbka z octem, którą podał Mu rzymski żołnierz. Czasami można zobaczyć krzyż z półksiężycem. Niekiedy ludzie myślą, że jest on symbolem zwycięstwa prawosławia nad muzułmaństwem. Ale krzyż z półksiężycem znany był długo przed starciem chrześcijan z muzułmanami, w czasach wczesnochrześcijańskich: tutaj połączone zostały forma krzyża z kotwicą - znakiem nadziei. Półksiężyc symbolizuje również eucharystyczny kielich z Krwią Chrystusa, zmazującą ludzkie grzechy. Takie krzyże stawiane są na świątyniach, poświęconych Bogurodzicy, ponieważ księżyc, półksiężyc jest znakiem Bogurodzicy, zaś krzyż - znakiem słońca i symbolem Chrystusa. źródło: [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

10 Strona10 ZAŁĄCZNIK NR 4 Materiał dla ucznia nr 3 Widok wewnętrzny świątyni prawosławnej. Instrukcja do pracy w grupach Instrukcja: Grupa I 1. Przyjrzyjcie się uważnie schematowi przedstawiającemu widok wewnętrzny świątyni prawosławnej. Odnajdźcie na nim przedsionek (pritwor). 2. Przeczytajcie tekst. Na jego podstawie opracujcie najważniejsze informacje na temat wyglądu i funkcji przedsionka w cerkwi. 3. Zaprezentujcie opracowane materiały (w krótkiej formie) na forum klasy. Tekst I Przedsionek (pritwor) to zachodnia cześć świątyni zwykle oddzielona od części środkowej. Podobnie jak w świątyni żydowskiej istniał dziedziniec dla pogan tak również w świątyniach prawosławnych przedsionek przeznaczony jest dla nieochrzczonych, odłączonych za grzechy od wspólnoty z wiernymi oraz pokutujących. [ ] Mimo to nieochrzczeni oraz grzesznicy nie są zupełnie usuwani ze świątyni. Ich miejsce nie jest poza świątynią, ale i nie razem z wiernymi. Dzięki pokucie, modlitwie i wstawiennictwu pełnoprawnych członków z czasem mogą oni znowu być przywróceni do poprzedniej godności. Przedsionek bywa niekiedy przedłużony o krytą sień zwaną papiert. W starożytności mogli tam przebywać pokutujący niższego stopnia tzw. płaczący. Odziani w zgrzebną odzież, na kolanach i ze łzami błagali oni wchodzących do świątyni o modlitwy w ich intencji. Oprócz nich do wstępu na papiert dopuszczani byli heretycy i poganie 6. 6 Bondaruk M., Nauka o nabożeństwach prawosławnych, Białystok 1987, s

11 Strona11 Tekst II [ ] Już sam plan cerkwi wyraźnie wskazuje na różnicę pomiędzy tymi, którzy uczestniczą i tymi, którzy nie uczestniczą w Ciele Chrystusa. Ci ostatni nie są odprawiani z niczym i mogą pozostawać w cerkwi do określonego momentu nabożeństwa. Nie mogą jednak uczestniczyć w wewnętrznym, sakramentalnym życiu Kościoła. Nie są ani całkowicie poza cerkwią, ani też wewnątrz. Pozostają, rzec można, na peryferiach, na granicy pomiędzy cerkwią a światem. Przedsionek, według komentarzy Ojców Kościoła, symbolizuje świat nieodrodzony, świat pozostający w grzechu, a czasem nawet samo piekło 7. Grupa II Instrukcja: 1. Przyjrzyjcie się uważnie schematowi przedstawiającemu widok wewnętrzny świątyni prawosławnej. Odnajdźcie na nim nawę główną. 2. Przeczytajcie tekst. Na jego podstawie opracujcie najważniejsze informacje na temat wyglądu i funkcji nawy głównej w cerkwi. 3. Zaprezentujcie opracowane materiały (w krótkiej formie) na forum klasy. Tekst I Środkowa część świątyni nosi nazwę nawy głównej. Jest to zawsze najobszerniejsza część świątyni. Odpowiada ona tej części świątyni starotestamentowej zwanej świętym, która oddzielona była zasłoną od miejsca najświętszego i gdzie kapłani codziennie dokonywali obrzędu kadzenia. W Nowym Testamencie do świątyni mogą wchodzić wszyscy wierni, oświeceni światłem wiary Chrystusa, ochrzczeni i należący do wspólnoty 8 Tekst II [ ] Nawa przedstawia sobą świat stworzony. Jest to jednak świat, który został odkupiony, uświęcony i przebóstwiony, to świat, który jest Królestwem Boga, nową ziemią i nowym niebem. Przyjrzyjmy się temu, jak Ojcowie opisują tą część cerkwi. Św. Maksym Wyznawca stwierdza, iż tak jak w człowieku 7 Uspienski L., Symbolika cerkwi, [online], [dostęp 15 grudnia 2013], 8 Bondaruk M., Nauka o nabożeństwach prawosławnych, Białystok 1987, s. 26.

12 Strona12 czynniki cielesne i duchowe połączone są w taki sposób, że ani czynnik cielesny nie pochłania duchowego, ani też duchowy nie pochłania cielesnego, lecz uduchawia go i sprawia, że ciało staje się wyrażeniem ducha, tak i w cerkwi sanktuarium łączy się z nawą: sanktuarium oświeca i prowadzi nawę, która staje się jej widzialnym wyrażeniem. Taki związek przywraca normalny porządek wszechświata, który naruszony był przez upadek człowieka; W ten sposób pomaga wrócić do warunków, jakie istniały w raju i które będą odnowione w Królestwie Bożym" 9. Grupa III Instrukcja: 1. Przyjrzyjcie się uważnie schematowi przedstawiającemu układ ikonostasu. 2. Przeczytajcie tekst. Na jego podstawie opracujcie najważniejsze informacje na temat układu i symboliki ikonostasu w cerkwi. 3. Zaprezentujcie opracowane materiały (w krótkiej formie) na forum klasy. Układ i symbolika ikonostasu W cerkwi bardzo istotna rzeczą jest wyznaczenie granicy między obszarem boskim i obszarem ludzkim. Ten pierwszy, to miejsce ołtarzowe (swiatłyszcze, sanktuarium, prezbiterium), symbolizujące niebo. Tam kapłan odprawia msze, tam znajduje się tabernakulum (kywot). Ten drugi, to nawa (naos), w której gromadzą się wierni. Pierwotnie elementem rozdzielającym była balustrada, potem pojawiły się przyścienne listwy, na których opierano obrazy, później przegroda z luźno rozmieszczonymi ikonami, w końcu szkielet z ozdobnymi ramami, w które osadzone były ikony lub solidna ściana, zespolona konstrukcyjnie z resztą cerkwi. Płaszczyznę tę nazwano ikonostasem (od gr. eikón oznaczającego obraz oraz stásis czyli pozycja, umiejscowienie). Ostateczna forma ikonostasu ukształtowała się na Rusi na przełomie XIV i XV wieku. Ikonostas zasłania przed oczyma ludzi to, co dla nich powinno być niewidoczne. Wierni mogą tylko spoglądać na wizerunki świętych i proroków. Układ ikonostasu jest ściśle określony. W ścianie występują trzy otwory. Pośrodku umieszczone są carskie wrota, otwierane tylko podczas nabożeństwa. Przechodzić przez nie może jedynie kapłan pełniący posługę a dawniej także car w dniu swojej koronacji. Spotykana nazwa Królewska brama wydaje się być kalką językową, powstałą przy tłumaczeniu z jęz. rosyjskiego przez tłumacza nie czującego ducha języka polskiego. 9 Uspienski L., Symbolika cerkwi, [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

13 Strona13 I. Ikony namiestne i wrota PD - predelle Wpn - wrota północne Wpd - wrota południowe CW - carskie wrota Z - Zwiastowanie E - Ewangeliści N1 - najbardziej czczony lokalny święty N2 - M.B. Hodegetria lub Eleusa N3 - Chrystus Nauczający N4 - Ikona chramowa - patron cerkwi II. Rząd świąteczny OW - Ostatnia Wieczerza P1 - P12 - prazdniki III. Grupa Deesis D - postacie z grupy Deesis IV. Rząd proroków i Ojców Kościoła PR - prorocy MB - Matka Boska Modląca się V. PA - Patriarchowie źródło: [online], [dostęp 15 grudnia 2013], 3b0e Z lewej strony znajdują się wrota północne, a z prawej wrota południowe, nazywane diakońskimi. Mogą przechodzić przez nie osoby duchowne pomagające w sprawowaniu nabożeństwa. Za klasyczny uznawany jest ikonostas z pięciorzędowym układem ikon. Poniżej opisane zostaną elementy takiego ikonostasu: I. Ikony namiestne, wrota. Carskie wrota umieszczone są w środku. Pierwotnie były tylko malowane, od XVII w. ażurowo rzeźbione. Na ich skrzydłach malowane są postacie czterech ewangelistów lub rzeźbione drzewo Jessego ( artystyczne wyobrażenie drzewa genealogicznego Chrystusa), a na jego tle Ewangeliści w okrągłych medalionach. Ewangeliści często wyobrażeni są symbolicznie: człowiek św. Mateusz, lew św. Marek, byk - św. Łukasz, orzeł św. Jan. W górnej, zaokrąglonej części przedstawiana jest scena Zwiastowania. Wrota diakońskie ozdobione są wizerunkami archaniołów Gabriela i Michała lub pierwszych męczenników - diakonów: Szczepana i Wawrzyńca [ ]. II. Rząd świąteczny, prazdniki - przedstawienie najważniejszych świąt w roku. Ikony je przedstawiające nazwane są ikonami pokłonu" i ustawiane w kolejności ich świętowania w roku liturgicznym, rzadziej w porządku chronologicznym. Mogą być

14 Strona14 wyjmowane podczas stosownego święta i ustawiane na pulpicie przed ikonostasem, aby wierni mogli je adorować. Ikony świąteczne obrazują główne wydarzenia Nowego Testamentu. Typowy zestaw to 12 ikon [ ]. W środku, pomiędzy prazdnikami umieszczana jest najczęściej Ostatnia Wieczerza. III. Grupa deisis - kompozycja znana jest też pod nazwą trimorfion. Po grecku deisus znaczy orędownictwo, prośba, modlitwa wstawiennicza. Ikona deesis to symboliczna scena, przedstawiająca Chrystusa na tronie między Marią i św. Janem Chrzcicielem (w kościele zachodnim - Janem Ewangelistą), proszącymi Go o łaskę dla ludzi. Janowi i Marii towarzyszą często archaniołowie Michał i Gabriel. W grupie deesis oprócz Marii i Jana za grzeszników wstawiają się (już na oddzielnych ikonach) apostołowie i święci [ ]. IV. Prorocy i ojcowie Kościoła. Wyobrażeni są tutaj prorocy, pochodzący ze Starego Testamentu, którzy zapowiadali narodzenie Chrystusa. W centrum rzędu znajduje się ikona Matki Bożej Oranta", albo Modląca się", przedstawiająca Ją z modlitewnie wyciągniętymi ku niebu rękami i Dzieciątkiem w łonie. Ojcowie Kościoła (Patres) byli to pisarze i teologowie we wczesnym chrześcijaństwie (do VIII wieku), wyodrębnieni na podstawie czterech kryteriów: działalność we wczesnym okresie chrześcijaństwa, głoszenie prawowiernej nauki, świętość życia i powszechne uznanie przez Kościół. Ten rząd w ikonostasie pojawił się w XVI w. V. Patriarchowie ze Starego Testamentu z Bogiem Ojcem lub Św. Trójcą pośrodku. Ten rząd nazywany jest praojcowskim". Jego ikony odsyłają nas do wydarzeń najbardziej odległych czasowo. Tutaj przedstawione są popiersia praojców - od Adama do Mojżesza. Zawsze u samej góry, centralnie umieszczana jest scena Ukrzyżowania Chrystusa z postaciami Marii i Jana Ewangelisty. Grupa IV Instrukcja: 1. Przyjrzyjcie się uważnie schematowi przedstawiającemu widok wewnętrzny świątyni prawosławnej. Odnajdźcie na nim soleję, kliros i anałoj. 2. Przeczytajcie tekst. Na jego podstawie opracujcie najważniejsze informacje na temat wyglądu i funkcji solei, klirosa i anałoi w cerkwi. 3. Zaprezentujcie opracowane materiały (w krótkiej formie) na forum klasy.

15 Strona15 Tekst I Soleja to podwyższone miejsce przed ikonostasem oddzielone barierką od środkowej części świątyni. Środkowa część solei, niekiedy w kształcie półkolistego wycięcia nosi nazwę ambony. Z tego miejsca kapłan udziela św. Komunii oraz wygłasza kazania. Boczne części solei zwą się klirosami i służą miejscem dla duchowieństwa, które nie odprawia nabożeństwa, dla psalmistów i śpiewaków. Sama nazwa kliros oznacza los, udział i wskazuje na starożytny zwyczaj powoływania wybranych ludzi na służbę Bogu. W większości prawosławnych świątyń po przeciwległej stronie od ikonostasu, nad drzwiami wejściowymi znajduje się miejsce dla chóru. Każda świątynia posiada stałe elementy wyposażenia. W środkowej części świątyni należą do nich: Chorągwie, czyli sztandary cerkiewne, płócienne, metalowe lub inne używane do procesji. [ ] Świeczniki (podświeczniki) umieszczane przed św. ikonami i służące do zapalania świec. Świątynie prócz światła słonecznego oświetlane są żyrandolem (panikadiłem) zawieszonym u sklepienia. Do czytania ksiąg lub umieszczania ikon służą pulpity (anałoje) z pochylonym blatem. W cerkwiach, gdzie nabożeństwo odprawia biskup, umieszcza się tzw. katedry, podwyższenia dla biskupa 10. Tekst II [ ] Wierni, którzy przychodzą do świątyni, żegnają się i po nabyciu świec, podchodzą do anałoja, ponownie żegnają się, całują ikony leżące na pulpitach i wstawiają zapaloną świecę do stojącego w pobliżu świecznika. W nawie głównej po prawej lub lewej stronie znajduje się stolik do odprawiania nabożeństwa za zmarłych - panichidy, na którym jest umieszczone naczynie na koliwo - specjalnie przygotowaną pszenicę, kaszę lub ryż z miodem. Potrawy te są spożywane na znak jedności ze zmarłymi. Panichidy odprawia się codziennie od dnia śmierci aż do pogrzebu, a później na 3, 9 i 40 dzień po pogrzebie oraz w dni specjalnej pamięci o zmarłym - urodziny, imieniny, rocznica śmierci i dni specjalne wyznaczone przez Kościół Bondaruk M., Nauka o nabożeństwach prawosławnych, Białystok 1987, s źródło: [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

16 Strona16 Grupa V Instrukcja: 1. Przyjrzyjcie się uważnie schematowi przedstawiającemu widok wewnętrzny świątyni prawosławnej. Odnajdźcie na nim ołtarz- prestoł, żertwiennik oraz tzw. górne miejsce. 2. Przeczytajcie tekst. Na jego podstawie opracujcie najważniejsze informacje na temat wyglądu i funkcji ołtarza - prestołu, żertwiennika oraz tzw. górnego miejsca. 3. Zaprezentujcie opracowane materiały (w krótkiej formie) na forum klasy. Tekst I Ołtarz to najważniejsza część świątyni. Nazwa pochodzi od łac. altaare i oznacza wysoki stół ofiarny żertwiennik. Ołtarz odpowiada świętemu świętych w świątyni jerozolimskiej, gdzie wchodzić mógł tylko arcykapłan jeden raz w roku. Jest to ta część świątyni, która uświęca pozostałe części. Symbolizuje on niebo na ziemi, mieszkanie Boga oraz miejsce, gdzie na tronie zasiada w otoczeniu Apostołów sam Chrystus. Do ołtarza wchodzić mogą jedynie kapłani oraz osoby płci męskiej asystujące przy nabożeństwie. W ołtarzu znajdują się prestoł, żertwiennik oraz górne miejsce. Prestoł, czyli tron Boży to najważniejsza część wyposażenia świątyni i najświętsze miejsce. [ ] W związku z tym, że pierwsi chrześcijanie często odprawiali nabożeństwa na grobach męczenników w prestole umieszcza się św. relikwie. Prestoł jako symbol grobu Pańskiego okrywa się białą narzutą przypominającą całun (płaszczanica), w którą owinięte było ciało Chrystusa. [ ] Narzutę przykrywa się błyszczącą, jasną tkaniną, jak odzież Chrystusa podczas Przemienienia. Na wierzch kładzie się jeszcze jednoczęściową narzutę, która symbolizuje wstęgę przykrywającą czoło Zbawiciela. Św. prestoł jest nieodzowny do sprawowania św. Sakramentu Eucharystii. Jego poświęcenia dokonuje biskup. Bez poświęconego prestołu świątynia nie jest świątynią w pełnym tego słowa znaczeniu. Prestołów może być w cerkwi prawosławnej kilka, jeżeli świątynia posiada tzw. pridieły, czyli boczne ołtarze. Prestoły zawsze otoczone były wielką czcią, dotykać je mogą z bojaźnią Bożą tylko kapłani Bondaruk M., Nauka o nabożeństwach prawosławnych, Białystok 1987, s

17 Strona17 Tekst II Górne miejsce - to podwyższenie z tronem dla biskupa i miejscami dla prezbiterów znajdujące się za prestołem. Na tronie biskupim w górnym miejscu nie wolno zasiadać nikomu prócz biskupa. Żertwiennik - stół ofiarny, który symbolizuje betlejemską stajenkę i Golgotę, zwykle znajduje się po lewej stronie części ołtarzowej. Tu przygotowuje się dary eucharystyczne - chleb i wino. Stół ten tak jak prestoł okryty jest trzema warstwami tkanin o podobnej symbolice. Na żertwienniku stoją naczynia używane podczas liturgii. [ ] Na stole ofiarnym znajdują się też kartki z imionami osób żywych i zmarłych, za które kapłan podczas Liturgii wyjmuje cząstki prosfor, a po Komunii zanurzy je w kielichu, wypowiadając określone słowa: Obmyj, Ojcze, krwią Twoją grzechy tych, których tu wspominamy źródło: [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

18 Strona18 ZAŁĄCZNIK NR 5 Materiał dla nauczyciela nr 2 Ikonostas Soboru metropolitalnego Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie źródło: Marek i Ewa Wojciechowscy,Trips over Poland, Wikimedia, CC BY-SA 3.0, %B3wnej_Aposto%C5%82om_Marii_Magdaleny_w_Warszawie

19 Strona19 ZAŁĄCZNIK NR 6 Materiał dla nauczyciela nr 3 Układ ikonostasu źródło: [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

20 Strona20 ZAŁĄCZNIK NR 7 Materiał dla ucznia nr 4 Tekst Jerzego Skrodzkiego pt. W cerkwi [ ] wejście do cerkwi to wejście w tajemniczy świat. W tradycyjnej, bogatej cerkwi uderza nas obfitość złota, migocących płomieni świec. Otaczają nas ikony, z których patrzą postaci w długich, fałdowanych szatach, sztywne i surowe, na tłach złotych lub neutralnych. Przedstawiają one świat pozazmysłowy, święty, mistyczny. Wchodzący wierni żegnają się nieco inaczej: trzema palcami (na cześć Trójcy Świętej) i wpierw dotykają prawego ramienia, a potem lewego. Krzyż prawosławny jest inny niż nasz - ma dodane dwa ramiona: górne - poziome i krótkie (oznacza tabliczkę na krzyżu Chrystusa) oraz dolne - ukośne (oznacza podpórkę pod nogi, która, według legendy, przechyliła się w górę w stronę dobrego łotra, a w dół - w stronę złego). Kształty cerkwi bywają różne; przeważają na planie krzyża greckiego (równoramiennego) o pięciu kopułach na cześć pięciu ran Jezusa. We wnętrzu zauważamy zupełny brak rzeźb (poza dekoracją). Jest to wierność starotestamentowemu zakazowi figuracji (malarstwa jeszcze wtedy nie było). Krucyfiks prawosławny jest tylko malowany. Nie ma także konfesjonałów. Ksiądz prawosławny nakrywa kapą klęczącego penitenta i tak słucha spowiedzi. Nie ma też organów. Liturgii prawosławnej towarzyszy wyłącznie chór. Wspaniałe i uduchowione są śpiewy cerkiewne. W czasie Liturgii stale używa się kadzideł, wierni trzymają długie i cienkie, zapalone świece. Świece takie palą się również na specjalnych stojakach. Językiem liturgicznym w krajach wschodnio- i południowosłowiańskich jest język starocerkiewno-słowiański, wprowadzony w IX wieku przez świętych Cyryla i Metodego. Jest to już język martwy - odpowiednik naszej łaciny. Ostatnio pojawiają się nieśmiałe próby wprowadzania języków narodowych (np. polskiego). Prawosławie w wolnej Polsce, zarówno dawnej, jak i tej dwudziestowiecznej, cieszyło się akceptacją i wolnością. Było wręcz jednym ze składników życia polskiego. Niektórzy magnaci polscy byli wyznania prawosławnego (lub unickiego). Przed laty nieżyjący już metropolita Bazyli w czasie nabożeństwa ekumenicznego w warszawskim kościele św. Anny przypomniał, że co piąty, a w pewnych okresach nawet co trzeci żołnierz broniący Polski był prawosławnym. W Kościele prawosławnym przeważają inni święci i ojcowie Kościoła, co wynika z odmiennej tradycji Wschodu. W prawosławiu jest tylko jeden zakon - Bazylianie (i Bazylianki), ustanowiony przez św. Bazylego Wielkiego. Uderza również bogactwo,

21 Strona21 odmienność i różnorodność szat liturgicznych o nazwach greckich. Często spotykamy w cerkwiach tzw. mandylion - ikonę przedstawiającą twarz Chrystusa odbitą na płótnie. Najbardziej charakterystycznym elementem w cerkwi jest ikonostas - ściana pokryta ikonami, oddzielająca nawę od prezbiterium (części świętej). Ukrywa ona przed oczyma wiernych tajemnicę Eucharystii. W ikonostasie znajduje się troje drzwi: środkowe (zwane królewskimi wrotami lub świętymi) zastrzeżone są dla kapłana, prawe są dla diakonów, lewe - dla innych duchownych. Ikonostas ma określony program ideowy i ikonograficzny. Nad środkowymi drzwiami znajduje się kompozycja Deesis (Wstawiennictwo), przedstawiająca Matkę Bożą i św. Jana Chrzciciela, wstawiających się do Chrystusa za grzeszną ludzkością. Po obu stronach przedstawione są wielkie święta roku liturgicznego i epizody z życia świętych. W myśli prawosławnej bardzo rozwinięta jest teologia ikonostasu. Liturgia prawosławna odprawiana jest tylko raz w ciągu dnia i trwa bardzo długo. Cały czas wszyscy stoją; nie można mieć na rękach rękawiczek. Struktura Liturgii podobna jest do [katolickiej] Mszy św. Jej poszczególne części mają nazwy greckie. Kanon eucharystyczny nazywa się anaforą. Przeistoczenie odbywa się za zamkniętymi drzwiami jako największa Tajemnica. Komunia św. przyjmowana jest pod dwiema postaciami. Do konsekracji używany jest pszeniczny okrągły chleb kwaszony: prosfora (z gr. - dar, ofiara). Jest on w całości rozdzielany między komunikujących; nie przechowuje się chleba konsekrowanego. Kapłan dzieli Ciało Chrystusa na tyle części, ilu jest przystępujących do Komunii św. Niekiedy są one maleńkie. Wino podawane jest łyżeczką. [ ] źródło: [online], [dostęp 15 grudnia 2013],

22 Strona22 ZAŁĄCZNIK NR 8 Materiał dla nauczyciela nr 4 Zachowanie się w świątyni Parafia Prawosławna w Siemiatyczach Prawosławna świątynia to miejsce szczególnej obecności Boga na Ziemi. Postępować w świątyni trzeba z uwielbieniem, czcią, tak, żeby nie znieważyć majestatu świątyni, nie ściągnąć na siebie gniewu Bożego. Przychodzić na służby trzeba zawczasu, na 5-10 minut przed rozpoczęciem. Wchodząc, przeżegnać się i zrobić pokłon do pasa. Mężczyźni przy wejściu ściągają nakrycie głowy. Kobiety wchodzą do świątyni z przykrytą głową i ubrane odpowiednio dla swojej płci, wytarłszy szminkę z ust. Odzież powinna być przyzwoita i schludna. W świątyni nie można mówić głośno, trzymać ręce w kieszeniach, żuć gumę itp. Bez potrzeby nie należy chodzić po świątyni. Stawiać świece i prikładywat'sa do ikon trzeba tak, żeby nie przeszkadzać innym modlącym się. Rozmowę w świątyni trzeba ograniczyć do minimum Znajomych powitać krótko, odłożywszy rozmowy na potem. Przyszedłszy do świątyni z dziećmi, nie można pozwalać im biegać, wygłupiać się i śmiać się. Płaczące dziecko trzeba postarać się uspokoić, jeśli to nie udaje się, należy wyjść z dzieckiem ze świątyni. Wtórować chórowi można tylko bardzo cicho. Przy ogólnym śpiewie nie dopuszczać niegodnych zawodzeń" (biesczynnych woplej). Siedzieć w świątyni pozwala się tylko z powodu choroby albo silnego zmęczenia. Nie wolno siedzieć, zarzuciwszy nogę na nogę. Jeśli wszyscy modlący się stają na kolana, trzeba przyłączyć się do nich. Na cerkiewnym placu nie wolno palić. Nie wolno wchodzić do świątyni ze zwierzętami albo ptakami. Niedopuszczalne jest chodzić i rozmawiać podczas czytania Ewangelii, śpiewu Chieruwimskoj" i Jewcharisticzeskoho Kanonu na Liturgii (od Symbolu Wiary do "Ojcze nasz"). W tym czasie także niepożądanym jest stawiać świece i prikładywat'sa do ikon. Nie można przechodzić przed anałojem (między stojącym na środku cerkwi pulpitem z ikoną a Rajskimi (Carskimi) Wrotami). Jeśli zachodzi taka konieczność trzeba przejść za anałojem (między pulpitem a drzwiami wejściowymi). W żadnym wypadku nie można przechodzić przed Płaszczanicą, wyniesionym do adoracji krzyżem, przed służącym kapłanem a tym bardziej biskupem. Nie staje się na kolana w dniu po przyjęciu Św. Pryczastija za wyjątkiem pokłonów przed Płaszczanicą w Wielką Sobotę i kolenopriekłonnych modlitw w dzień Trójcy Świętej. Zwrócić uwagę bliskiemu, który złamał zasady dobrego zachowania się, trzeba po cichu i delikatnie. Lepiej w ogóle wstrzymać się od uwag, jeśli, oczywiście, nie ma miejsca bezczelne, chuligańskie działanie. Wreszcie, trzeba pozostawać w cerkwi do ostatecznego zakończenia nabożeństwa. Wychodzić przed czasem można tylko z powodu niemocy albo poważnej konieczności źródło: [online], [dostęp 15 grudnia 2013],