Narażenie położnych na agresję w miejscu pracy doniesienie wstępne

Transkrypt

1 Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 5 PRACA ORYGINALNA Barbara Jankowiak 1, Krystyna Kowalczuk 1, Elżbieta Krajewska-Kułak 1, Krystyna Klimaszewska 1, Hanna Rolka 1, Katarzyna Krajewska 1, Anna Baranowska 1, Marek Sobolewski 2 1 Zakład Pielęgniarstwa Ogólnego Akademii Medycznej w Białymstoku 2 Politechnika Rzeszowska Narażenie położnych na agresję w miejscu pracy doniesienie wstępne Endangerment the nurses on aggression in place of work preliminary report ABSTRACT Background: Violence in the work place is a serious danger for individual workers and the whole organization. In case of individual victims of aggression, burn out syndrome with symptoms of psychophysical and emotional exhaustion, distance and withdrawal from interpersonal relationships is very often observed. The aim of the study was estimation of frequency, sources and types of aggression acts towards midwives depending on work place and position. Material and methods: Research were conducted among 100 midwives working in opened and closed health care in Podlaskie province. Questionnaire to opinion of degree and kind of aggression towards midwives in theirs place of work was used in research. Questionnaire for this research was modified questionnaire of frequency and consequence of exposing nurses at risk of aggression elaborated in Labour Medicine Institute in Lodz. Results/Conclusions: Culprits of aggression towards midwives can be patients and co-workers. Preventive programs should be implement in closed health care in field of dealing with situations of danger and violence. KEY WORDS: aggression, mobbing, stress, midwife STRESZCZENIE Wstęp: Przemoc w miejscu pracy stanowi poważne zagrożenie dla indywidualnego funkcjonowania pracowników i funkcjonowania całej organizacji. W zakresie funkcjonowania zawodowego u ofiar agresji obserwuje się często zespół wypalenia zawodowego objawiający się psychofizycznym i emocjonalnym wyczerpaniem, dystansowaniem się i wycofywaniem się z kontaktów międzyludzkich. Celem pracy było oszacowanie częstości występowania, źródeł i typu agresji wobec położnych w zależności od miejsca pracy i stanowiska. Materiał i metody: Badania przeprowadzono wśród 100 położnych pracujących w lecznictwie otwartym i zamkniętym województwa podlaskiego. W pracy wykorzystano kwestionariusz do oceny stopnia i rodzaju agresji wobec położnych w miejscu ich pracy, który przygotowano dla potrzeb niniejszych badań poprzez modyfikację kwestionariusza częstości i konsekwencji narażenia pielęgniarek na agresję w miejscu pracy opracowanego przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi. Wyniki/Wnioski: Sprawcami agresji wobec położnych mogą być zarówno pacjentki, jak i współpracownicy przejawiający różne jej formy. Należy wdrożyć programy prewencyjne w zakładach opieki zamkniętej w zakresie metod radzenia w sytuacji przemocy i zagrożenia. SŁOWA KLUCZOWE: agresja, mobbing, stres, położna Adres do korespondencji: Mgr Krystyna Kowalczuk Zakład Pielęgniarstwa Ogólnego AMB ul. Skłodowskiej 7a, Białystok Tel.: (+48 85) kkowalczuk@op.pl Annnales Academiae Medicae Silesiensis 2006, 60, 5, Copyright Śląska Akademia Medyczna ISSN

2 Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 5 Wstęp Przemoc, niezależnie od jej natężenia, stanowi jeden z poważniejszych stresorów zawodowych i może wywoływać u wielu osób negatywne konsekwencje w zakresie funkcjonowania fizycznego, psychicznego, społecznego i zawodowego. Przemoc w miejscu pracy może przybierać różne formy począwszy od najbardziej drastycznych i widocznych wyrażających się fizycznym atakowaniem, a skończywszy na bardzo subtelnych, przez co często niedostrzeganych i bagatelizowanych form dręczenia lub nękania psychicznego. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia zapobieganie czynnikom szkodliwym dla zdrowia, funkcjonowania pracowników i całej organizacji powinno obejmować następujące rodzaje działań [1]: prewencja pierwotna polega na ingerencji w wybrane właściwości zewnętrznego środowiska pracy i koncentruje się głównie na pewnych zmianach organizacyjnych, zwiększających poziom bezpieczeństwa zatrudnionych; prewencja wtórna są to wszystkie działania podnoszące kompetencje pracowników w zakresie radzenia sobie z sytuacjami, w których mogą się pojawiać zachowania agresywne. W zakres tego typu prewencji wchodzą również wszystkie działania zmierzające do łagodzenia negatywnych skutków narażenia na ten specyficzny stresor; prewencja trzeciorzędowa to przede wszystkim pomoc osobom, które doświadczyły agresji w miejscu pracy i z tego powodu uskarżają się na zły stan zdrowia psychicznego i fizycznego, utrudniający funkcjonowanie zawodowe czy pozawodowe. Pracodawcy oraz organizacje zajmujące się ochroną zdrowia pracowników zwracają uwagę na inne, poza fizycznymi, warunkami środowiska, które wpływają na produktywność, efektywność pracy i satysfakcję z wykonywanych zadań zawodowych. Pojawia się przekonanie, że różnego rodzaju zagrożenia pochodzące ze środowiska społecznego mogą w rozmaitym stopniu dezorganizować pracę człowieka [2]. Celem pracy było oszacowanie częstości występowania, źródeł i typu agresji wobec położnych w zależności od miejsca pracy i stanowiska. Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród 100 położnych pracujących w lecznictwie otwartym i zamkniętym województwa podlaskiego. W pracy wykorzystano kwestionariusz do oceny stopnia i rodzaju agresji wobec położnych w miejscu ich pracy, który przygotowano dla potrzeb niniejszych badań poprzez modyfikację kwestionariusza Częstości i konsekwencji narażenia pielęgniarek na agresję w miejscu pracy opracowanego przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi. Wyniki Analizie poddano ankiety wypełnione przez 100 położnych. Zdecydowana większość posiadała wykształcenie średnie (85%), średnie ze specjalizacją (12%), wyższe pielęgniarskie (3%). Ponad 70% położnych pracowało w zakładach opieki zamkniętej, a 30% w opiece otwartej. Średni staż pracy wynosił 14 lat, przy odchyleniu standardowym równym około 7 lat. Wśród ankietowanych stanowiły położne odcinkowe 80%, zabiegowe 15%, oddziałowe 5%. Badane położne podzielono na 3 grupy w zależności od miejsca pracy: grupa I pracująca na oddziale położniczym i sali porodowej (40%), grupa II pracownice izby przyjęć (30%), III grupa lecznictwo otwarte (30%). Pierwsza część badań dotyczyła oceny stopnia narażenia położnych na agresję ze strony pacjentek. Położne stosunkowo często mają do czynienia z agresją ze strony pacjentek, przy czym częstość ta zależy od reprezentowanej formy agresji. Spośród wszystkich ankietowanych 80% twierdziło, iż pacjentki mówią do nich podniesionym głosem, przy czym dla 3/4 jest to zjawisko codzienne lub prawie codzienne. Z szantażem miało do czynienia 75% położnych; tu warto zwrócić uwagę na fakt, że niemal co trzecia położna styka się z tą formą agresji kilka razy w tygodniu lub codziennie (tab. I). Z innymi formami agresji miało do czynienia co najmniej 50% respondentów. Również kilka razy w miesiącu położne stykają się z pacjentkami, które stosują wobec nich pogróżki (50%). Zaatakowanie lub uderzenie nie przytrafiło się żadnej położnej. Podopieczne położnych były też wulgarne przy innych współpracownikach (15%) oraz przy innych pacjentkach 20% (ryc. 1). Stosowanie pogróżek przez pacjentki przydarzyło się 28% osób pracujących w opiece zamkniętej oraz 33% w opiece otwartej. Odmienna była sytuacja w przypadku Tabela I. Częstość szantażowania położnych przez pacjentki Table I. Frequency of blackmail of midwives by patients Nigdy się nie zdarza Kilka razy w roku Kilka razy w miesiącu Kilka razy w tygodniu Codziennie Grupa I 0 (0%) 15 (35%) 10 (25%) 10 (25%) 5 (15%) Grupa II 0 (0%) 10 (33%) 3 (10%) 7 (24%) 10 (33%) Grupa III 0 (0%) 8 (27%) 4 (13%) 10 (33%) 8 (27%) 406

3 Barbara Jankowiak i wsp., Narażenie położnych na agresję w miejscu pracy Zaatakowali, uderzyli przy pacjentach przy współpracownikach Byli groźni Próbowali uderzyć Szantażowali Używali pogróżek Mówili podniesionym głosem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Kilka razy w roku Kilka razy w tygodniu Kilka razy w miesiącu Codziennie Rycina 1. Częstość agresji ze strony pacjentów Figure 1. Frequency of aggression received patient s Tabela II. Formy agresji ze strony pacjentów podział na opiekę otwartą i zamkniętą Table II. Forms of patients aggression in closed and opened healthcare Forma agresji Opieka zamknięta Opieka otwarta ze strony pacjentek Mówili podniesionym głosem 65 (93%) 15 (50%) Używali pogróżek 20 (28%) 10 (33%) Szantażowali 30 (43%) 10 (33%) Próbowali uderzyć, zaatakować 10 (14%) 2 (7%) Byli groźni 15 (21%) 5 (17%) przy współpracownikach 15 (21%) 10 (33%) w obecności pacjentów 10 (14%) 2 (7%) Zaatakowali, uderzyli 2 (3%) 0 (0%) mówienia podniesionym głosem 93% osób doświadczyło tego zjawiska, pracując w zamkniętej opiece zdrowotnej (tab. II). Postrzeganie zjawiska agresji było zmienne w zależności od oddziału, na którym pracowały położne. Najbardziej zagrożone oddziały to: neonatologia, izba przyjęć, a najmniej opieka otwarta (tab. III). Druga część badań dotyczyła analizy częstości i formy agresji występującej wobec położnych ze strony współpracowników szefów, lekarzy, podwładnych. W przypadku analizy agresji ze strony współpracowników jej przejawy były zmienne w zależności od formy, jak i osób, które je reprezentowały. Podniesionym głosem do położnych mówiło 40% lekarzy i 5% szefów, pogróżki stosowało 6% podwładnych i 2,5% szefów. Wulgaryzmów w obecności innych pracowników używało 10% podwładnych i 8,5% szefów. Analizę przedstawiono na rycinie 1. Wszystkie badane położne stwierdziły, iż zdarzyło się, że lekarz mówił do nich podniesionym głosem. Ciekawy Tabela III. Formy agresji ze strony pacjentek w zależności od miejsca pracy położnej Table III. Forms of patients aggression dependently of midwife work place Sala porodowa Neonatologia Izba przyjęć Opieka otwarta Mówili podniesionym głosem 15 (75%) 20 (100%) 30 (100%) 15 (50%) Używali pogróżek 10 (50%) 15 (75%) 20 (66%) 20 (66%) Szantażowali 10 (50%) 20 (100%) 15 (50%) 10 (33%) Próbowali uderzyć, zaatakować 5 (25%) 2 (10%) 10 (33%) 5 (17%) Byli groźni 2 (10%) 3 (15%) 5 (17%) 3 (10%) przy współpracownikach 10 (50%) 20 (100%) 20 (66%) 10 (33%) w obecności pacjentów 10 (50%) 20 (100%) 20 (66%) 10 (33%) Zaatakowali, uderzyli 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) 407

4 Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 5 Tabela IV. Forma agresji na sali porodowej wobec położnych ze strony lekarzy Table IV. Forms of doctor aggression to midwives Formy agresji ze strony lekarzy Mówili podniesionym głosem 20 (100%) Używali pogróżek 15 (75%) Szantażowali 15 (75%) Próbowali uderzyć, zaatakować 1 (5%) Byli groźni 10 (50%) przy współpracownikach 20 (100%) w obecności pacjentek 20 (100%) jest fakt, że wszystkie respondentki pracujące na sali porodowej (100%) uznały, że lekarze zwracają się do nich podniesionym głosem, a 75% zaznaczyło odpowiedź, że stosowali pogróżki lub wręcz szantażowali położne. Również w tym miejscu pracy zjawiskiem nader częstym jest wulgaryzm, zarówno przy innych współpracownikach, jak i samych rodzących (tab. IV). Dyskusja Zainteresowanie problemem agresji w Polsce wiąże się przede wszystkim ze zmieniającym się spojrzeniem na czynniki warunkujące sprawne funkcjonowanie człowieka w sferze zawodowej. W wielu miejscach panują niewłaściwe relacje w zespole terapeutycznym. Utarte stereotypy ról zawodowych bardzo często wyzwalają niewłaściwe relacje. Zaburzenia w relacjach interpersonalnych wyrażające się w pomniejszaniu, ośmieszaniu innych osób są charakterystyczne dla agresji werbalnej, natomiast wyrażające się w napadaniu, biciu są specyficzne dla agresji fizycznej. Występowaniu agresji sprzyjają niektóre schorzenia, ale także frustracje, poczucie krzywdy, niemożność spełnienia potrzeb. Podstawowe emocje, motywujące do zachowań agresywnych to: lęk, prowokacja, zniewaga, pobudzenie emocjonalne. Zdarza się także, że prowokacja nasila zwrotną agresję, przy czym agresor zwalnia się najczęściej z odpowiedzialności za swoje zachowanie, tłumacząc je poprzednią agresją. Często powodem agresywnego zachowania są tłumione emocje czy nawet zmęczenie pogodą, przeciążenie fizyczne [1, 2]. Badania prowadzone w różnych krajach świata wskazują na ogromną skalę zjawiska związanego z agresją. Najczęściej jednak badania te dotyczą wpływu agresji wobec pielęgniarek. Niestety, na gruncie polskim takich badań było niewiele. W związku z tym, że zawody pielęgniarki i położnej są zawodami bardzo pokrewnymi można odnieść się do nich jako do jednej wspólnej grupy zawodowej. Carroll i Morin [3] zaobserwowali, że aż 30% badanych pielęgniarek było ofiarą przemocy w ciągu roku pracy. W badaniach przeprowadzonych przez Jankowiak i wsp. [4] wykazano, że tylko z samą z formą agresji słownej codziennie styka się aż 20% pielęgniarek. Blisko 63% pielęgniarek z Nowej Szkocji podało, że w ciągu ostatniego roku doświadczyło obrażania słownego, a 35% prób ataku fizycznego [5]. W analizowanym przez autorów niniejszej pracy materiale również i położne były narażone na obrażanie słowne przez pacjentki (40%), a 21% respondentek stwierdziło, że próbowano je uderzyć lub zaatakować. O agresji w miejscu pracy można mówić nie tylko wówczas, gdy agresorami są osoby nienależące do społeczności zawodowej (pacjenci, ich rodziny), ale również w tych przypadkach, gdy ataki ujawniają się w wewnętrznych relacjach pomiędzy pracownikami i pochodzą ze strony ich szefów, współpracowników, podwładnych. O ile agresja obcych osób jest zauważana, o tyle agresja ze strony osób współpracujących jest często niedostrzegana, ignorowana, a wręcz niekiedy nawet wstydliwa. Z badań przeprowadzonych przez Quine [6] wynika, że 44% pielęgniarek było dręczonych przez swoich szefów i współpracowników. W badaniach Jankowiak i wsp. [4] wykazano, że 28% pielęgniarek doświadczyło słownego obrażania przez swoich szefów, a blisko 40% przez innych współpracowników. Ofiarą molestowania moralnego może być każdy. Nie tylko osoby słabe lub wyjątkowo wrażliwe. Nawet ludzie o silnej osobowości, sumienni, wyjątkowo zdolni lub kompetentni. Badania wykazują, że istnieje swego rodzaju profil psychosocjologiczny ofiar mobbingu. Ofiarami przemocy w służbie zdrowia padają osoby w wieku lat. Zarówno pracownicy ośrodków klinicznych, specjaliści, jak i pielęgniarki i położne. Bardziej narażone na mobbing są również kobiety niezamężne, rozwiedzione, w ciąży lub samotnie wychowujące dziecko. Ofiarami mobbingu często bywają ludzie młodzi o nieprzeciętnych zdolnościach: asystenci, lekarze, pielęgniarki, położne [7]. Badania Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi wykazały, że osoby, które doświadczają agresji w miejscu pracy, znacznie częściej skarżą się na różne dolegliwości fizyczne (bóle głowy, zmęczenie), psychiczne (brak satysfakcji pielęgniarek z wykonywanych zadań, złość, poczucie bezwartościowości) oraz problemy w zakresie funkcjonowania zawodowego (stres zawodowy, zespól wypalenia zawodowego) [2]. Zawód położnej należy do tak zwanej grupy helping professions i jako taki pojmowany jest w kategoriach pomagania, zaangażowania, poświęcenia. Jednocześnie położne, w znacznej większości kobiety, są niejako zawodowo i społecznie przygotowane do tłumienia uczuć i zachowań negatywnych, w tym gniewu i agresji. Pełniąc różne funkcje zawodowe, są uwikłane w różne stosunki i zależności międzyludzkie, które mogą być powodem konfliktów. W takich sytuacjach przyjmują określony typ zachowania (postawa podporządkowania, wycofywania, kompromisu, współdziałania, dominacji). Położna to zawód niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju samodzielny od zarania ludzkości. Zawód, w którym jedna kobieta dla drugiej i jej nienarodzonego dziecka gotowa jest ponieść ryzyko i odpowiedzialność. Dzięki swojej wiedzy zawodowej i miłości do drugiego człowieka podejmuje wyzwanie, jakim jest nowe, rodzące się życie [8]. 408

5 Barbara Jankowiak i wsp., Narażenie położnych na agresję w miejscu pracy Badania w prezentowanym zakresie stanowią jedynie wstępną część do zasadniczych badań związanych z poruszaną problematyką. Planowane jest zbadanie 500 położnych i przeanalizowanie uzyskanych wyników z wykorzystaniem metod statystycznych, w celu potwierdzenia występowania zjawiska agresji wobec położnych. Wnioski 1. Sprawcami agresji wobec położnych w ich miejscu pracy mogą być zarówno pacjentki, jak i współpracownicy. 2. Najczęściej agresję wobec położnych wykazują pacjentki; przybiera ona różne formy. PIŚMIENNICTWO 1. Merecz D., Mościska A. Przemoc w placówkach służby zdrowia i sposoby jej przeciwdziałania. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2003: Mościska A. Agresja w miejscu pracy źródła, formy, grupy ryzyka, konsekwencje. Med. Prakt. 2003; 4: Carroll V., Morin K.H. Workplace violence affects one-third of nurses. Am. Nurs. 1998; 5: Jankowiak B., Kowalczuk K., Krajewska-Kułak E., Sobolewski M., Sierakowska M., Lewko J. Narażenie pielęgniarek na agresję w miejscu pracy. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, 2006; Sectio D, 2: RNANS: Violence In the workplace. Registered Nurses Association of Nova Scotia, Halifax 1996: Quine L. Workplace bullying in NHS community trust: staff questonnaire survey. Br. Med. J. 1999; 318: Filipowicz A. Partnerstwo i antypartnerstwo w ochronie zdrowia. Antidotum 2006; 6: Lewicka M., Skórzak A., Iwanowicz-Palus G. Społeczny odbiór położnej. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2004; 8: