Ocena moŝliwości utworzenia geoparku w obszarze Łuku MuŜakowa, woj. lubuskie, powiat Ŝarski

Transkrypt

1 Jacek Koźma Ocena moŝliwości utworzenia geoparku w obszarze Łuku MuŜakowa, woj. lubuskie, powiat Ŝarski fot. Peter Radke Wrocław, 2009 r.

2 Spis treści9 1. Wprowadzenie Podstawowe pojęcia Ogólna charakterystyka obszaru Łuku MuŜakowa PołoŜenie geograficzne i stan zagospodarowania Obszar łuku MuŜakowa w strukturach polsko-niemieckiego geoparku Geonaukowa charakterystyka obszaru Łuku MuŜakowa Zarys historii badań Geomorfologia Charakter budowy geologicznej obszaru Wykaz i opis geotopów, stan ich ochrony Ochrona przyrody obszaru, status prawny Atrakcje turystyczne o charakterze niegeologicznym Zarządzanie dziedzictwem geologicznym obszaru Łuku MuŜakowa i jego zagospodarowanie Koncepcja edukacyjna i geoturystyczna geoparku, współpraca z ośrodkami naukowymi Dotychczasowe i planowane inicjatywy dotyczące promocji geoturystycznej obszaru Argumenty na rzecz uznania obszaru Łuku MuŜakowa za geopark Znaczenie dziedzictwa geologicznego Łuku MuŜakowa w skali krajowej i europejskiej Potencjały rozwoju geoturystycznego obszaru Podstawowe cechy wyłączności obszaru Łuku MuŜakowa predysponujące do utworzenia geoparku Wniosek końcowy Literatura

3 1. Wprowadzenie W związku z inspiracją UNESCO, kiedy to w 2001 roku Rada Wykonawcza tej organizacji wydała decyzję wyraŝającą wsparcie dla promocji geoparków, na świecie daje się zauwaŝyć bardzo dynamiczny ich rozwój, który przybiera róŝne postaci, zaleŝnie od rozwiązań prawnych i organizacyjnych przyjętych w danym kraju. NaleŜy od razu wskazać, Ŝe w Ŝadnym kraju geopark nie stanowi odrębnej nowej formy prawnej ochrony przyrody nieoŝywionej, a z organizacyjnego punktu widzenia, zazwyczaj jest zinstytucjonalizowanym porozumieniem podmiotów lokalnych wokół idei promocji dziedzictwa geologicznego, realizowanym według zasad zrównowaŝonego rozwoju. Najczęściej porozumienie to zawierane jest pomiędzy jednostkami administracji lokalnej, organami ochrony przyrody, jednostkami gospodarczymi oraz przedstawicielami świata nauki. Geoparki, dla których podstawą jest istnienie sieci geostanowisk, często podlegających ochronie prawnej, posiadają bardzo zróŝnicowaną rangę, poczynając od znaczenia lokalnego, państwowego (narodowego) do znaczenia europejskiego i światowego. Te ostanie z wymienionych, są stowarzyszone w Europejskiej Sieci Geopraków (EGN - European Geopark Network), posiadającej wsparcie UNESCO. W roku 2004 z moŝliwości posługiwania się znakiem UNESCO korzystało 17 geoparków europejskich, przynaleŝących, razem z 8 geoparkami chińskimi, do Światowej Sieci Geoparków UNESCO (GGN - Global Geoparks Network). Po raz pierwszy, włączenie geoparków europejskich do sieci światowej odbyło się na I Międzynarodowej Konferencji poświęconej geoparkom w Beijing (Chiny) w czerwcu 2004 r. Od tego momentu co dwa lata odbywają się kolejne międzynarodowe spotkania UNESCO, promujące na świecie nowe geoparki, z których drugie miało miejsce w roku 2006 w Belfast w Irlandii Północnej, a trzecie, w roku 2008, w Osnabrük w Niemczech (Koźma, 2008). Według stanu z maja 2008 roku, do sieci geoparków (EGN) naleŝą 33 geoparki połoŝone w: (w nawiasie - liczba geoparków w danym kraju) Wielkiej Brytanii (7), Niemczech (6), Hiszpanii (4), Włoszech (4), Austrii (2), Francji (2), Grecji (2), Chorwacji (1), Czechach (1), Irlandii (1), Norwegii (1), Portugalii (1) i Rumunii (1). Uznanie geoparku za członka sieci, wspieranej przez UNESCO odbywa się na podstawie ich weryfikacji odnośnie spełnienia odpowiednich kryteriów zawartych w instrukcji wydanej przez UNESCO (Operational Guideline..., 2004, Guidelines and Criteria, 2008). W odniesieniu do inicjatyw geoparków lokalnych, jeszcze nie stowarzyszonych, w sieci geoparków europejskich i światowych, istnieje moŝliwość ich weryfikacji w drodze nadawania im odpowiedniego statusu geoparku narodowego (krajowego). W tym wypadku zasady promocji geoparków lokalnych wypracowywane są odrębnie, jednak w nawiązaniu do dyrektyw UNESCO. Na przykład w Niemczech, certyfikacja inicjatywy budowy geoparku odbywa się w drodze wydania opinii przez Grupę Ekspertów działających w ramach pozarządowej fundacji GeoUnion/Alfred-Wegener-Stiftung (AWS) (zob. Grupa ekspercka działa w oparciu o opracowane wcześniej Wytyczne do działań odnośnie geoparków z punktu widzenia Państwowych SłuŜb Geologicznych, oraz Dyrektywy odnośnie aplikowania (Mattig i inn., 2003). Dzięki istnieniu Grupy Eksperckiej, Geoparki Narodowe, których jest obecnie w Niemczech 12 wchodzą w tym roku w siódmy rok działalności. W Polsce natomiast, która posiada bardzo duŝy potencjał zasobów przyrody nieoŝywionej, oraz wiele lokalnych inicjatyw budowy geoparków (Alexandrowicz, 2006), brak jest dotychczas wypracowanych mechanizmów ich promowania. Tym bardziej, Ŝe wiele istniejących obszarów ochrony przyrody Parków Krajobrazowych, pod względem wartości chronionych w ich granicach stanowisk geologicznych, w większości spełnia światowe 3

4 kryteria stawiane obszarom o specjalnym znaczeniu dla nauk o Ziemi. Parki Krajobrazowe są jednocześnie bardziej dostępne, do wykorzystania turystycznego i dydaktycznego, niŝ inne obszary o wyŝszej randze ochrony (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 2004). Celem zmiany tej sytuacji, z inicjatywy Głównego Geologa Kraju, dr Jacka Jezierskiego, powstała propozycja zainicjowania, w gronie ekspertów, działań zmierzających do wypracowania zasad i procedur wyłaniania geoparków w Polsce. Zaproponowano rozpoczęcie wdraŝania procedury certyfikacji geoparków poprzez wstępną weryfikacje obszaru Geoparku Łuk MuŜakowa (Badura i inn., 2002, Rascher, Meier, Kupetz, 2000). Wybór obszaru dokonany został z uwagi na to Ŝe Geopark Łuk MuŜakowa jest jedynym w Polsce, który w znacznym stopniu spełnia podstawowe kryteria stawiane geoparkom. Wynika to przede wszystkim z faktu, Ŝe polska część obszaru Łuku MuŜakowa wchodzi w skład transgranicznego polsko-niemieckiego Geoparku Muskauer Faltenbogen, posiadającego po niemieckiej stronie rangę Narodowego Geoparku Niemiec. Ponadto Geopark Łuk MuŜakowa, rozumiany jako obszar polski i niemiecki, aplikuje obecnie o przyznanie statusu stowarzyszonego w sieci Geoparków Europejskich. Niniejsze opracowanie, zostało wykonane na zlecenie Departamentu Geologii i Koncesji Geologicznych Ministerstwa Ochrony Środowiska. Jego celem jest ogólna prezentacja obszaru Łuku MuŜakowa, połoŝonego w granicach województwa lubuskiego, gmin Łęknica, Trzebiel i Tuplice, w zakresie walorów geologiczno-środowiskowych, stanu środowiska naturalnego, dziedzictwa kulturowego oraz sposobu ochrony i zagospodarowania, pod kątem oceny moŝliwości promowania jego polskiej części jako Geopark Krajowy. Mimo tego, Ŝe zasadniczo cel opracowania odnosi się do terytorium Polski, dotyczy ono równieŝ części niemieckiej. Ujęcie takie podyktowane jest połoŝeniem struktury geologicznej na obszarze obu państw, objętej projektem utworzenia geoparku transgranicznego. Opracowanie w swoim zamyśle nie stanowi kompendium naukowego, ani nie jest wzorem wniosku aplikacyjnego geoparku, w rozumieniu wytycznych UNESCO, a przedstawia jedynie przegląd podstawowych zsyntetyzowanych informacji, w zakresie znacznie zbliŝonym do dokumentacji aplikacyjnych przygotowywanych dla geoparków europejskich. Podstawą wykonania opracowania był szeroki przegląd i analiza wielu materiałów publikowanych i archiwalnych, dotyczących zagadnienia geoparków oraz obszaru Łuku MuŜakowa (zob. spis literatury), znanych autorowi w związku z wieloletnią pracą w polskoniemieckim Stowarzyszeniu Geopark Łuk MuŜakowa. Podstawowym celem opracowania jest dostarczenie niezbędnych informacji wspomagających podjęcie decyzji o sposobie wparcia dalszego rozwoju inicjatywy polskiego Geoparku Łuk MuŜakowa, w drodze nadania mu stosownego tytułu. Zdobyte w ten sposób doświadczenia mogą być pomocne dla promocji innych polskich projektów budowy geoparków Podstawowe pojęcia Ze względu na powtarzające się w opracowaniu podstawowe terminy, celem uniknięcia dalszych objaśnień i powtórzeń, na wstępie zestawiono ich definicje. Geotop jest to fragment geosfery, gdzie moŝliwa jest obserwacja elementów skorupy ziemskiej i które z punktu widzenia nauk o Ziemi są szczególnie charakterystyczne dla swego najbliŝszego otoczenia (Grube, Wiedenbein 1992; Wiedenbein, 1993). Według szeroko stosowanej definicji, zaproponowanej przez Ad-hoc Geotope Conservation Working Group w Niemczech, jest to element przyrody nieoŝywionej, który niesie czytelną informację 4

5 na temat rozwoju skorupy ziemskiej lub Ŝycia na Ziemi (Look, 1996). Termin, geotop jest analogiczny do wcześniej powstałego określenia biotop. Przez analogię, za geotop naleŝy uznać abiotyczny składnik ekotopu, będącego jednostką ekosystemu. Pokrewnym terminem do geotopu jest geostanowisko, stanowisko geologiczne. Geostanowisko - (stanowisko geologiczne) widoczny zewnętrzny przejaw naturalnych procesów geologicznych, Geopark jest to obszar o zdefiniowanych granicach, zawierający pojedyncze lub mozaikowo rozłoŝone obiekty o wybitnych walorach geologicznych (geotopy), wartościowe dla geoturystyki i edukacji, które zostały udokumentowane w drodze przeprowadzonej inwentaryzacji i oceny, wykonanej przez słuŝbę geologiczną. Geopark powinien stanowić narzędzie dla lepszego społecznego poznania i zrozumienia idei dziedzictwa geologicznego i uŝytkowania litosfery, zgodnie z zasadami ekorozwoju. Za utworzeniem na danym obszarze geoparku mogą przemawiać równieŝ dodatkowe jego atuty, takie jak: występowanie stanowisk archeologicznych, skupisk obiektów i obszarów o duŝym znaczeniu dla ochrony przyrody, wybitne wartości historyczne i kulturowe regionu. Geopark nie stanowi prawnej formy ochrony przyrody nieoŝywionej. Sposób zarządzania geoparkiem oraz zasady ochrony stanowisk geologicznych pozostawia się do uznania przez prawodawstwo danego kraju. (Patzak, 2000; Eder, Patzak, 2004; GeoróŜnorodność naturalne zróŝnicowanie powierzchni Ziemi, obejmujące formy i systemy geologiczne, geomorfologiczne, glebowe i wód powierzchniowych, powstałe w wyniku procesów naturalnych (endo- i egzogenicznych), miejscami o róŝnym wpływie antropogenicznym; Geoturystyka dział turystyki poznawczej i/lub nastawionej na przeŝycia bazujące na poznawaniu obiektów i procesów geologicznych. Geoturystyka wykorzystuje rezultaty badań geologii podstawowej do celów praktycznych i posiada związek z ochroną przyrody, zwłaszcza nieoŝywionej (Słomka i inn., 2006); Zagospodarowanie geoturystyczne stan infrastruktury turystycznej, czyli obiektów oraz urządzeń turystycznych, które słuŝą na potrzeby geoturystyki. W szczególności dotyczy to stanu sieci ścieŝek turystycznych pieszych, rowerowych konnych, samochodowych itp., punktów informacyjnych, tablic objaśniających, stanowisk widokowych. Obiekt dziedzictwa kulturowego obiekt wchodzący w zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi, uznawany za godny ochrony dla dobra społeczeństwa i jego rozwoju, oraz przekazania następnym pokoleniom. W nawiązaniu do niniejszego opracowania, w szczególności dotyczy to obiektów powstałych w związku z korzystaniem z geologicznych zasobów skorupy ziemskiej. Obszar ochrony przyrody obszarowa forma ochrony przyrody w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody (park narodowy; rezerwat przyrody; park krajobrazowy; obszar chronionego krajobrazu; obszary Natura 2000; stanowisko dokumentacyjne, uŝytek ekologiczny, zespół przyrodniczo-krajobrazowy); Obiekt ochrony przyrody punktowa forma ochrony przyrody w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody (pomnik przyrody, rezerwat przyrody, stanowisko dokumentacyjne); 5

6 2. Ogólna charakterystyka obszaru Łuk MuŜakowa 2.1. PołoŜenie geograficzne i stan zagospodarowania Łuk MuŜakowa jest unikalną w skali Europy Środkowej, ze względu na wielkość, kształt i stan zachowania strukturą glacitektoniczną. Rozciąga się ona, w kształcie otwartej ku północy podkowy, od miejscowości Tuplice, Trzebiel i Łęknica po stronie polskiej oraz Weißwasser, Dıbern po stronie niemieckiej. Całkowita powierzchnia łuku jako formy morfologicznej wynosi 170 km 2, z czego w Polsce znajduje się 75 km 2, w Brandenburgii 54 km 2, a w Saksonii 41 km 2. Dolina rzeki Nysy ŁuŜyckiej przecina Łuk MuŜakowa stanowiąc jednocześnie granicę między Niemcami a Polską. Z tego względu Łuk MuŜakowa, jako struktura geologiczna jest obiektem transgranicznym ryc. 1, co z kolei w ujęciu geoparku stanowi jego bardzo istotny wyróŝnik. Ryc. 1. PołoŜenie geograficzne Łuku MuŜakowa (niem. Muskauer Faltenbogen). 6

7 Jako jednostka podziału fizjograficznego omawiany obszar nazywany jest Wałem MuŜakowskim, naleŝącym do Wzniesień ŁuŜyckich. Na północy jednostka ta graniczy z Kotliną Zasiecką, na wschodzie zaś styka się z Wzniesieniami śarskimi. Na południu Łuk MuŜakowa graniczy z Borami MuŜakowskimi a dalej ku wschodowi z Borami Dolnośląskimi. W Niemczech Łuk MuŜakowa jest częścią Wzniesień ŁuŜyckich, gdzie regionem nadrzędnym są ŁuŜyce podzielone przez Wzniesienia ŁuŜyckie na Dolne i Górne. Pod względem charakteru zagospodarowania i uŝytkowania terenu, rejon Łuku MuŜakowa, jest stosunkowo jednolity tab. 1. Niewielkie róŝnice pomiędzy polskimi i niemieckimi częściami wynikają z faktu sąsiedztwa w części saksońskiej, duŝego obiekt przemysłowego, jakim jest odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego Nochten, wraz z elektrownią oraz wyraźnej przewagi po stronie polskiej udziału terenów objętych gospodarką leśną. Tab. 1 Zestawienie wybranych danych na temat zagospodarowania obszaru Łuku MuŜakowa Brandenburgia Saksonia Polska Udział w powierzchni 28 % 39 % 28 % Geoparku w proc. Liczba mieszkańców Gęstość zaludnienia 58 mieszkańców/km² 160 mieszkańców/km² 82 mieszkańców/km² Miasta i gminy miasto Döbern; gmina Felixsee Główne kierunki zagospodarowania, wybrane rodzaje podmiotów gospodarczych Szkolnictwo rolnictwo, uszlachetnianie wyrobów szklanych, uprawa owoców i warzyw, produkcja Ŝywności, róŝnego rodzaju zakłady rzemieślnicze, przetwórstwo drewna, zakłady przetwórstwa metalowego szkoły podstawowe w Döbern i Groß Kölzig, gimnazjum w Döbern, Szkolne Schronisko MłodzieŜowe w Jerischke miasto powiatowe Weißwasser; miasto Bad Muskau; gminy Gablenz, Kromlau, Krauschwitz, Schleife, Groß Düben górnictwo węgla brunatnego, energetyka w oparciu o węgiel brunatny, rolnictwo, produkcja Ŝywności, róŝnego rodzaju zakłady rzemieślnicze, przetwórstwo drewna, zakłady przetwórstwa metalowego, budowa aparatów elektrycznych, zakłady ceramiczne, uprawa owoców i warzyw szkoły podstawowe w Bad Muskau, Sagar, Schleife; Weißwasser; szkoły średnie w Schleife, Weißwasser, Krauschwitz; Liceum w Weißwasser, Zespół Szkół Zawodowych w miejscowości Boxberg i Weißwasser; miasto i gmina Łęknica; gminy Brody, Tuplice, Trzebiel gospodarka leśna, rolnictwo, zakłady budowlane, lokalne wydobycie kopalin (iłów ceramicznych, piasków i Ŝwirów), zakłady rzemieślnicze, niewielkie zakłady przemysłu szklarskiego, agroturystyka, ochrona przyrody szkoły podstawowe w Brodach, Tuplicach, Trzebielu, Łęknicy i we wsiach: Nowe Czaple, Niwica, śarki Wielkie; gimnazja w Łęknicy; Tuplicach i Trzebielu 7

8 W polskiej części Łuku MuŜakowa obok rozdrobnionej gospodarki rolnej, niewielkich obiektów handlowych i usługowych, dominuje gospodarka leśna (lesistość tego obszaru sięga ponad 50%), - tab. 2. Większym ośrodkiem regionu jest Łęknica (2686 mieszkańców), połączona przejściem granicznym z Bad Muskau. Natomiast największa pod względem powierzchni jest gmina Trzebiel. Środowisko naturalne polskiej część Łuku MuŜakowa objęte jest ochroną prawną w formie Parku Krajobrazowego, o tej samej nazwie. Tab. 2 Powierzchnia obszaru gmin polskiej części Łuku MuŜakowa według rodzajów uŝytkowania Gmina Powierzchnia (km 2) Ogółem uŝytki rolne lasy pozostałe Brody Łęknica** 16 1,6 10 5,4 Przewóz Trzebiel Tuplice ** - gmina miejska 2.2. Obszar Łuku MuŜakowa w strukturach polsko-niemieckiego geoparku Jak juŝ wspomniano na wstępie, z uwagi na połoŝenie struktury geologicznej łuku MuŜakowa, znaczącym wyróŝnikiem Geoparku Łuk MuŜakowa jest fakt, Ŝe obejmuje on obszary połoŝone na terenach dwóch państw, tj. Republiki Federalnej Niemiec i Rzeczypospolitej Polskiej. ryc. 2. W tej sytuacji podstawą funkcjonowania Geoparku jest ponadgraniczna współpraca między niemieckim i polskim Stowarzyszeniem. Ryc. 2. Granice polsko - niemieckiego Geoparku Łuk MuŜakowa na tle zasięgu struktury geologicznej Łuku MuŜakowa (B Brandenburgia, S Saksonia, WL województwo Lubuskie) 8

9 Brandenbursko-saksońskie "Stowarzyszenie Łuk MuŜakowa" powstało jednocześnie z polskim w roku Obydwa Stowarzyszenia łączy Umowa o współpracy. Z powodów prawnych nie było moŝliwości załoŝenia wspólnego niemiecko-polskiego stowarzyszenia. Dlatego załoŝono stowarzyszenia bliźniacze. W związku z realizacją zadań praktycznych postanowiono powołać we wrześniu 2005 r. Grupę Roboczą "Współpraca", w skład której wchodzi po 3 członków brandenburskiego, saksońskiego i polskiego Geoparku. Grupa Robocza jest waŝnym gremium w sprawie podejmowania uchwał. Obszar łuku MuŜakowa, po stronie niemieckiej, połoŝony jest równieŝ w regionie dawnego ŁuŜyckiego Zagłębia węglowego, gdzie w sytuacji zakończenia eksploatacji i likwidacji szeregu kopalń w okolicach Cottbus, zaprojektowano utworzenie miejsca ochrony i prezentacji obszarów pogórniczych. Program ten, jest intensywnie promowany przez Międzynarodową Wystawę Budowlaną ( Internationale Bauausstellung - IBA) zajmującą się rewitalizacją obszarów poprzemysłowych. Trwającą dekadę wystawę IBA naleŝy rozumieć jako otwarte krajobrazowe warsztaty architektoniczne. Siedzibą wystawy jest połoŝone na zachód od Łuku MuŜakowa Großräschen, koło Cottbus. ( W związku z tym, Ŝe jednym z projektów wystawy IBA jest zagospodarowanie turystyczne pogórniczego obszaru Łuku MuŜakowa, instytucja ta pełni rolę wspomagającą i realizującą w ograniczonym stopniu zadania geoparku w zakresie informacyjnym i prezentacyjnym. Siedziba niemieckiego Stowarzyszenia mieści się w Szkolnym Schronisku MłodzieŜowym w miejscowości Jerischke, gdzie wybudowano niewielki pawilon, pełniący rolę centrum informacyjnego geoparku. Geopark niemiecki posiada swoje biuro z jednym nieetatowym pracownikiem, które umieszczone jest w Forst. Siedziba polskiego Stowarzyszenia Geopark Łuk MuŜakowa znajduje się w Ośrodku Kultury Sportu i Rekreacji w Łęknicy. Istniejące róŝnice w systemach prawnych, administracyjnych oraz odmienne warunki polityczne, jakie występują praktycznie w trzech częściach geoparku (brandenburskiej, saksońskiej i polskiej) stanowią bardzo wielkie wyzwanie dla dalszego rozwoju jednolitej struktury organizacyjnej. Mimo tych trudności transgraniczny geopark Łuk MuŜakowa w Niemczech, w dniu r., uzyskał status Narodowego Geoparku Niemiec. Fakt ten, został podkreślony nadaniem dyplomów ryc. 4 9

10 a/ b) Ryc. 4. Dyplomy komisji GeoUnion Alfred-Wegener-Stiftung przyznające geoparkowi Łuk MuŜakowa tytuł Geopark Nrodowy wręczone: a/ w Berlinie, b/ w Osnabrük na The 3rd International UNESCO-Conference on Geoparks. Tytuł ten został niejako powtórzony na III międzynarodowej konferencji UNESCO poświęconej geoparkom, gdzie wręczony został kolejny dyplom opatrzony sygnaturą Federalnego Ministerstwa Edukacji i Badań oraz logo UNESCO. Obecnie oba stowarzyszenia wspólnie czynią starania celem wstąpieniem Geoparku Łuk MuŜakowa do sieci geoparków europejskich EGN. NaleŜy w tym miejscu podkreślić, Ŝe mimo braku w Polsce rozwiązań systemowych uznających geoparki, we wszystkich dokumentach informacyjnych oraz wnioskach aplikacyjnych, polsko-niemiecki Geopark Łuk MuŜakowa, traktowany jest jako całość. Jego wielonarodowy i transgraniczny charakter jest w tym wypadku wyraźnie cechą promującą i wyróŝniającą, takŝe na tle innych geoparków europejskich. Geopark Łuk MuŜakowa posiada swoją dwujęzyczną nazwę Muskauer Faltenbogen/Łuk MuŜakowa widniejącą na jego logo.- ryc. 5. Ryc. 5. Logo polsko-niemieckiego Geoparku Łuk MuŜakowa 10

11 3. Geonaukowa charakterystyka obszaru Łuk MuŜakowa Do podstawowych wyróŝników obszaru uznawanego za geopark, naleŝą wysokie walory świata abiotycznego, posiadającego specjalne wartości naukowe. Są one trudne do oceny, którą w wypadku geoparków przeprowadza się najczęściej w drodze określenia takich cech obszaru jak: stopień reprezentatywności stanowisk dla róŝnych dziedzin Nauk o Ziemi (często uwarunkowany stopniem georóŝnorodności obszaru), stopień udokumentowania naukowego, wyraŝony zakresem dotychczasowych i prowadzonych badań, wyjątkowość budowy geologicznej i geomorfologii, z uwzględnieniem cech odróŝniających go od innych podobnych miejsc. Pod uwagę brany jest takŝe stan ochrony przyrody oŝywionej oraz występowanie chronionych obiektów dziedzictwa kulturowego. PoniŜej przedstawiono ogólną charakterystykę obszaru z uwzględnieniem wymienionych elementów oceny jego walorów Zarys historii badań Zadaniem prezentacji historii badań jest podkreślenie wysokiego poziomu udokumentowania geonaukowego obszaru geoparku. Postęp badań geologicznych w rejonie Łuku MuŜakowa związany jest ściśle z rozwojem górnictwa węgla brunatnego, datowanym na tym terenie od 1843 roku. W roku 1852 opublikowana została praca Plettnera, która była pierwszym opracowaniem naukowym złoŝa węgla brunatnego w rejonie Łuku MuŜakowa. Autor tej pracy określił rejon występowania eksploatowanych pokładów węgla jako strefę zaburzeń fałdowych. Podobnie w pracy Glockera (1857) znajdujemy opis zaburzonych pokładów węgla brunatnego w rejonie MuŜakowa, a Gibelhausen (1871) stwierdził, Ŝe eksploatowane pokłady węgla brunatnego występują w formie równoległych, wąskopromiennych fałdów. ZłoŜami węgla brunatnego w rejonie Łuku MuŜakowa zajmowali się równieŝ Jentsch, Berg (1913), Illner (1929), Weber (1928). Termin łuk MuŜakowa został po raz pierwszy wprowadzony przez Priemella (1907). Dalszych informacji na temat budowy geologicznej obszaru dostarczają prace kartograficzne, które prowadzili: Cramer (1928), Kaunhowen, Issel (1928), Keilhack (1921), Heinick (1904). W okresie powojennym ukazało się szereg waŝnych opracowań omawiających geologię badanego obszaru, w znacznym stopniu, podobnie jak wcześniej, związanych z kolejnym etapem rozwoju górnictwa obszaru. W okresie powojennym w polskiej części Łuku MuŜakowa zaczęto prowadzić złoŝowe prace geologiczno-rozpoznawcze, dzięki którym rozpoznano równieŝ utwory trzeciorzędowe pod względem palinologicznym (Doktorowicz- Hrebnicka, 1956). W części niemieckiej obszaru litostratygrafia trzeciorzędu na obszarze Dolnych ŁuŜyc została opracowana przez Alexovskyego i in. (1989). W polskiej części obszaru Łuku MuŜakowa schemat litostratygraficzny utworów trzeciorzędowych i czwartorzędowych został przedstawiony w pracy Dyjora, Chlebowskiego (1973). Ponadto na podstawie przekrojów geologicznych, wykonanych w oparciu o dane górnicze, autorzy przedstawili model glacitektoniczny Łuku MuŜakowa. W budowie tej struktury, ich zdaniem dominują fałdy wąskopromienne. W obrębie struktury glacitektonicznej wyróŝniono strefę zewnętrzną i wewnętrzną o największej intensywności zaburzeń oraz strefę centralną, gdzie zaburzenia są mniej intensywne. W uzupełnieniu tych badań, Olszewski (1978) przedstawił charakterystykę litologiczną utworów czwartorzędowych. Omawiany teren objęty był równieŝ polskimi pracami kartograficznymi, gdzie w ramach realizacji Szczegółowej Mapy 11

12 Geologicznej Polski w skali 1: wykonane zostały arkusze Łęknica, Trzebiel, (Bartczak, Gancarz, 1997) i Zasieki, Lubsko (Bartczak, 2001). Szczególny przełom w rozpoznaniu budowy geologicznej omawianej struktury geologicznej nastąpił w wyniku badań niemieckiego autora Kupetza (1996, 1997, 2001), który opierając się na nowych danych geofizycznych, wiertniczych oraz analizie zdjęć satelitarnych, przedstawił spójny model glacitektoniczny całego polskiego i niemieckiego obszaru Łuku MuŜakowa. Zaletą tych prac było wykorzystanie, zachowanych w Niemczech, danych archiwalnych pozostałych z najwcześniejszych okresów eksploatacji węgla brunatnego. Dzięki pracom tego autora ugruntowany został pogląd o powstaniu struktury glacitektonicznej Łuku MuŜakowa w okresie zlodowaceń południowopolskich, której morfologia w czasie zlodowaceń środkowopolskich została zniwelowana z jednoczesnym powstaniem dodatkowych zaburzeń. Ostatnie prace geologiczne prowadzone na obszarze Łuku MuŜakowa związane są z wprowadzeniem nowych metod badawczych. Dzięki zastosowaniu metody lotniczego skaningu laserowego, w południowo-zachodniej części obszaru Łuku MuŜakowa, rozpoznano szczegółowo makrostruktury glacitektoniczne, z dokładnością mapy w skali 1: (Mőnch, Nestler, 2003; Kupetz, 2003; Stackebrandt, Jany, 2003). Podobne analizy przeprowadzone zostały dla całej polskiej części Łuku MuŜakowa, w oparciu o numeryczny model terenu, wykonany na podstawie digitalizacji izolinii map topograficznych w skali 1: Wyniki tych prac przedstawiono w opracowaniach Urbański, Koźma, Kasiński 2005 i Koźma, Geomorfologia Łuk MuŜakowa (Wał MuŜakowski) jest dobrze zaznaczającą się w morfologii terenu formą moreny czołowej, rozciętą doliną Nysy ŁuŜyckiej. Pod względem hipsometrii nie jest to forma szczególnie wysoka, jednak jej dobrze zachowany kształt jest modelowym przykładem łuku moreny spiętrzonej. Pierwotnie struktura ta osiągała wg Kupetza (1997) wysokość od 300 do 350 m n.p.m. W wyniku niszczącego oddziaływania lądolodu w czasie kolejnej transgresji oraz późniejszych procesów denudacji doszło do znacznej redukcji wysokości tej formy. Łuk MuŜakowa leŝy obecnie około 30 metrów ponad powierzchnią akumulacji osadów wodnolodowcowych. Jego maksymalna bezwzględna wysokość dochodzi do 178,8 m n.p.m. na północnywschód od śarek Wielkich i 182,8 m n.p.m. na północ od Nowych Czapli. Po stronie niemieckiej wzniesienia osiągają 184,0 m n.p.m. w rejonie Döbern, 175,8 m n.p.m. w pobliŝu Reuthen i 160 m n.p.m. blisko Kromlau. Średnia wysokość najwyŝszych partii moreny spiętrzonej waha się od 140 do 160 m n.p.m. Rzeźba terenu w obrębie Łuku MuŜakowa jest bardzo urozmaicona. Najbardziej widoczną i charakterystyczną cechą reliefu tego obszaru są równolegle do siebie ułoŝone obniŝenia i grzbiety. Wąskie na m dolinki o róŝnej głębokości (2-20 m) najczęściej ułoŝone są równolegle względem siebie. Rozdzielone są one wąskimi grzbietami, które często spełniają rolę lokalnych działów wodnych. Kierunek rozciągnięcia tych form jest zgodny z przebiegiem całej struktury. W polskiej części Łuku MuŜakowa rozciągają się one od SW-NE w rejonie Łęknicy a w kierunku północnym, w rejonie Tuplic, zmieniają swą orientacje na południkową. 12

13 Opisane obniŝenia często są wypełnione wodą. Część z nich to tzw. gizery (Kupetz, 1997). Nazwa pochodzi od określenia giser lub gjeser, co było związane ze słowiańskim określeniem obecnych w tych zagłębieniach jeziorek. Te charakterystyczne dla Łuku MuŜakowa formy powstały w wyniku powolnego utleniania się odsłaniającego się na powierzchni terenu pokładu węgla brunatnego ryc. 6. Ryc. 6. Przekrój zapadliska nad pokładem węgla brunatnego tzw. gizer. Na ogół szerokość gizerów dochodzi do 30 metrów, maksymalna głębokość wynosi około 20 metrów, średnio zaś od 3 do 5 metrów. Formy te zostały dobrze rozpoznane na podstawie zdjęć lotniczych i satelitarnych. Ich kształt zaleŝny jest od wykształcenie, pokładu węgla w obrębie mikrostruktury glacitektonicznej. Najczęściej gizery występują jako liniowo rozciągające się, wzdłuŝ struktur łuskowych obniŝenia, o długości od 1 do 2 km. Cześć z nich, powstała w obrębie diapirów, ma kształt nieregularny lub elipsoidowaty. Średnica ich w tych miejscach na ogół nie przekracza 1 km. Wzniesienia stanowiące kulminacje pomiędzy opisanymi formami obniŝeń, zbudowane są z piaszczysto-ŝwirowych osadów lodowcowych, które wchodzą w skład struktur glacitektonicznych, a ich przebieg dopasowany jest do kierunku rozciągnięcia zaburzonych pokładów węgla. Innym typem form pozytywnych, są ciągi wzniesień rozciągające się niezgodnie z kierunkiem głównych struktur glacitektonicznych. Przebiegają one w formie łuków o kierunku od N-E do E-W. NaleŜą do nich formy akumulacyjne wyznaczające etapy wycofywania się lądolodu w młodszym zlodowaceniu. (ryc. 7). Morfologia wału muŝakowskiego urozmaicona jest równieŝ przez rozcinającą go, w części środkowej, dolinę Nysy ŁuŜyckiej, która posiada w tym miejscu charakter doliny przełomowej. RóŜnica wysokości pomiędzy dnem doliny a najwyŝszymi wzniesieniami wynosi ponad 40 m. W obrębie doliny rzecznej występują 4 poziomy terasowe: 13 m n.p. rzeki z okresu zlodowacenia Warty, 9,0-16,0 m n.p. rzeki, przechodząca ku północy w stoŝek napływowy Nysy ŁuŜyckiej, 4,0-7,0 m n.p. rzeki, oraz 1,5-3,0 m n.p. rzeki. 13

14 Ryc. 7. UłoŜenie starszych i młodszych struktur morenowych widoczne w obrazie cyfrowego modelu rzeźby terenu. Za istotny element morfologii obszaru uznać naleŝy licznie występujące formy antropogeniczne, do których naleŝą hałdy i wyrobiska kopalniane, pochodzące z okresu eksploatacji węgla brunatnego i kopalin towarzyszących. Zajmują one znaczne powierzchnie obszaru Łuku MuŜakowa Charakter budowy geologicznej obszaru Struktura geologiczna łuku MuŜakowa powstała w czasie zlodowaceń południowopolskich (Kupetz, 1997). W czasie transgresji lob lądolodu na swoim przedpolu uformował wał zbudowany z zaburzonych glacitektonicznie osadów miocenu środkowego i górnego oraz osadów zlodowaceń południowopolskich. W omawianym rejonie zjawiska glacitektoniczne widoczne są w zróŝnicowanej skali. Poza łukowatym kształtem całej struktury, jej najbardziej charakterystyczną cechą jest silnie zróŝnicowana erozyjna rzeźba powierzchni terenu. W wyniku wyciśnięcia osadów plastycznych oraz podatnych na ścinanie uformowały się łuski, fałdy złuskowane oraz fałdy o róŝnej symetrii (ryc. 8). Głębokość zaburzeń glacitektonicznych dochodzi do 150 m. Wyciśnięte osady miocenu moŝna obserwować w nielicznych odsłonięciach naturalnych oraz w miejscach dawnych kopalni odkrywkowych. Największe łuski i fałdy złuskowane w rzeźbie terenu widoczne są jako wąskie wały, o orientacji zbliŝonej do południkowej. 14

15 Ryc. 8. Powstanie deformacji glacitektonicznych Łuku MuŜakowa ( Rascher, Meier, Kupetz, 2000) Generalnie struktura Łuku MuŜakowa, naśladująca kształt lobu lodowcowego, składa się z trzech, czterech, zazębiających się ze sobą łuków, przy czym dwa północne, nie widoczne w morfologii, zostały zerodowane w okresie zlodowaceń południowopolskich, ryc. 9. Obecnie Łuk MuŜakowa jest optycznie najładniejszą na świecie formą odzwierciedlającą zarys stosunkowo małego lobu lądolodu. Inne znane na świecie formy wielkoskalowych zaburzeń glacitektonicznych tworzą jedynie wały kilkukilometrowej długości lub nie w pełni wykształcone łuki charakteryzujące się duŝym promieniem. Obok wzniesień morenowych, w miejscach gdzie dominuje erozyjny charakter rzeźby, występują równolegle ukierunkowane, opisane wyŝej strefy obniŝeń, związane z procesem wietrzenia pokładów węgli - tak zwane gizery. Analiza rozmieszczenia tych obniŝeń dostarcza waŝnych informacji na temat budowy wewnętrznej całej struktury. W mniejszej skali, rozmieszczenie gizerów, widoczne doskonale na szczegółowych cyfrowych modelach rzeźby terenu, pozwala na odtworzenie charakteru pojedynczych struktur glacitektonicznych. Poza naturalnymi negatywnymi formami morfologicznymi na badanym obszarze występuje szereg obniŝeń antropogenicznych, równieŝ oddających styl budowy geologicznej, a związanych z górnictwem węgla brunatnego, piasków szklarskich i iłów ceramicznych. Eksploatacja węgla brunatnego, początkowo metodą podziemną, a później odkrywkową odbywała się wzdłuŝ wychodni pokładu węgla. Iły i piaski szklarskie stanowiły kopalinę towarzyszącą, eksploatowaną w wyrobiskach odkrywkowych. Obecnie wyrobiska odkrywkowe lub zapadliska podziemnych chodników są często zalane wodą, a zbiorniki te dodatkowo podkreślają przebieg pokładów i wyznaczają główne osie struktur glacitektonicznych. W związku z kwaśnym charakterem wód i wytrącających się w nich związków Ŝelaza, zbiorniki mają bardzo zróŝnicowane barwy. 15

16 Ryc. 9. Wykształcenie struktury łuku MuŜakowa, (na podstawie Kupetz,1997). 1 zewnętrzna granica zaburzeń glacitektonicznych widocznych w morfologii terenu, 2 łuki morenowe nie widoczne w morfologii terenu lub zerodowane, 3 przypuszczalne granice pozostałych łuków, 4 granica obszaru zaburzeń glacitektonicznych zaznaczających się w morfologii terenu, 5 główne struktury glacitektoniczne widoczne na zdjęciach lotniczych, 6 wielkoskalowe deformacje glacitektoniczne znane z badań wgłębnych, 7 część struktury Łuku MuŜakowa zerodowana przez wody subglacjalne, 8 obszar depresji glacitektonicznej Wymienione cechy budowy geologicznej, często podkreślone przez róŝnie zachowane wyrobiska górnicze wraz z właściwościami świata biotycznego składają się na specyficzny charakter obszaru Łuku MuŜakowa. 16

17 3.4. Wykaz i opis geotopów, stan ich ochrony W ramach prac nad planem ochrony geotopów zbadano i oceniono potencjały regionu krajobrazowego Łuk MuŜakowa, najpierw w niemieckiej jego części (Hübner, Meier, Rascher, 1999), a następnie polskiej (Koźma, Gawlikowska, Kasiński, Badura, W całym obszarze geoparku w jednolity metodologicznie sposób zostało zinwentaryzowanych i ocenionych 95 stanowisk, z czego w polskiej części geoparku 34, w brandenburskiej 34 i saksońskiej 27 stanowisk ryc. 11. Podzielone one zostały na 10 grup (typów tematycznych), co ilustruje zestawienie tab. 3 (wyróŝnione grupy tematyczne geotopów zaznaczono szarym kolorem). Wyznaczają one jednocześnie rodzaje zagadnień moŝliwych do prezentacji w geoparku. Tab. 3. Zestawienie typów geotopów Geoparku Łuk MuŜakowa w podziale na tematy wiodące Lp. Termin Symbol Definicja STRATYGRAFIA I TEKTONIKA 1.1 struktury glacitektoniczne gllst strome fałdy i łuski tektoniczne związane z wyciskaniem materiału sprzed czoła nasuwającego się lądolodu 1.2 granice litologiczne widoczne w geomorfologii geog granice geologiczne odpreparowane w wyniku przyspieszonego wietrzenia słabiej odpornych ogniw litologicznych 2 ELEMENTY RZEŹBY GLACJALNEJ I PERYGLACJALNEJ 2.1 morena czołowa Em wzgórza morenowe zbudowane z materiału składanego przed czołem lądolodu: glin zwałowych ze znaczną domieszką głazów i rumoszu 2.2 gliny zwałowe Gm klastyczny, słabo wysortowany materiał moreny dennej, głównie ilastowapnisty 2.3 zagłębienie wytopiskowe So zagłębienie bezodpływowe w powierzchni moreny dennej, powstałe w wyniku stopienia bryły martwego lodu, często wypełnione wodą 2.4 głaz narzutowy Fi allochtoniczny głaz (przewaŝnie pochodzenia skandynawskiego) przyniesiony przez lądolód 2.5 głazowisko Bl pole głazów narzutowych powstałe w wyniku rozmycia utworów moreny czołowej 2.6 rów wietrzeniowy Gie wydłuŝone zapadlisko utworzone na wychodni stromo stojącego pokładu węgla brunatnego, którego część połoŝona powyŝej zwierciadła wód gruntowych (w strefie aeracji) uległa zwietrzeniu 3 FORMY EOLICZNE 3.1 wydma Dü pozytywna forma morfologiczna o genezie eolicznej i charakterystycznym kształcie, zbudowana z piasku drobnoziarnistego do średnioziarnistego 3.2 graniak Stso głaz z kilkoma powierzchniami wygładzonymi przez wiatr, zbiegającymi się w ostrych krawędziach 4 STRUKTURY FLUWIALNE 4.1 starorzecze Aa odcięty fragment koryta rzeki meandrującej 4.2 taras rzeczny Ft płaska powierzchnia w dnie doliny rzecznej powstała w wyniku erozji wód płynących (taras erozyjny) lub akumulacji materiału klastycznego (taras akumulacyjny) 4.3 dolina rzeczna T, S dolina rzeczna o profilu V-kształtnym, utworzona przez działalność erozyjną wód płynących 4.4 przełomowa dolina rzeczna Dt dolina rzeczna przecinająca prostopadle do rozciągłości pasmo górskie lub inną pozytywną formę morfologiczną, np. morenę czołową 5 BAGNA I TORFOWISKA 5.1 torfowisko w rowie wietrzeniowym MoG torfowisko niskie (zasilane wodami przepływowymi) w zabagnionym dnie rowu wietrzeniowego 5.2 torfowisko wysokie GMo torfowisko wysokie (zasilane wodami opadowymi) zawieszone na stoku doliny i odcięte od sieci drenaŝu 5.3 torfowisko niskie Fmo torfowisko niskie (zasilane wodami przepływowymi) w rozległym obniŝeniu (np. równia aluwialna 6 ŹRÓDŁA 6.1 źródło Qu miejsce naturalnego lub sztucznego wypływu wód gruntowych na powierzchnię 6.2 dział wodny pomiędzy zatopionymi wyrobiskami górniczymi Wü linia rozdziału odpływu wód gruntowych do sąsiadujących jezior, zajmujących opuszczone wyrobiska odkrywkowe 7 SUROWCE MINERALNE 7.1 rudy darniowe Ra chemogeniczna Ŝelazista skała osadowa 17

18 Lp. Termin Symbol Definicja kruszywo naturalne K, S luźne skały klastyczne, głównie kwarcowe, o rozmiarach ziaren od 0,063 do 2 mm (piasek) i od 2 do 63 mm (Ŝwir) 7.3 torf To skała biogeniczna (kaustobiolit), utworzona w wyniku nagromadzenia i częściowego przeobraŝenia materii fitogenicznej (szczątków roślinnych) w warunkach beztlenowych 7.4 węgiel brunatny Brk skała biogeniczna (kaustobiolit), utworzona w wyniku dalszego przeobraŝenia (uwęglenia) torfu 7.5 ił ałunowy At ciemnoszary ił, którego głównym składnikiem jest siarczan glinowopotasowy (ałun), bogaty w materię organiczną 7.6 ił T drobnoziarnista luźna skała klastyczna o rozmiarach ziaren poniŝej 0,002 mm, obok kwarcu zawiera minerały ilaste 8. WODY W WYROBISKACH POGÓRNICZYCH 8.1 kwaśne jeziora w wyrobiskach pogórniczych węgla brunatnego 8.2 oligotroficzne jeziora w wyrobiskach pogórniczych węgla brunatnego i Ŝwiru srg org wypełnione wodą wyrobiska poeksploatacyjne po węglu brunatnym, zakwaszone w wyniku obniŝenia ph przez siarczki zawarte w węglu i skale płonnej wypełnione wodą wyrobiska poeksploatacyjne po węglu brunatnym i eksploatacji Ŝwiru, gdzie ze względu na chemizm kopaliny nie nastąpiło zakwaszenie wody 8.3 jeziora w wyrobiskach pogórniczych iłu TRG 9. BUDOWLE Z GŁAZÓW NARZUTOWYCH 9.1 Budynki z kamienia Fh polnego wypełnione wodą wyrobiska poeksploatacyjne po eksploatacji iłów ceramicznych (glinianki) domy mieszkalne (lub ich fragmenty) oraz budynki gospodarcze wzniesione z kamienia polnego; takŝe kamień polny jako materiał brukarski 10. GEOLOGICZNE OBIEKTY KRAJOBRAZOWE 10.1 głazy narzutowe w gaf architekturze ogrodowej elementy wykonane z głazów narzutowych w zagospodarowaniu parków i ogrodów Na uwagę zasługuje wydzielenie, obok zespołu geotopów ilustrujących naturalne zjawiska geologiczne, równieŝ trzech grup geotopów sztucznych, których geneza jest bezpośrednio lub pośrednio związana z działalnością człowieka. Ilustrują one następującą wyjątkową tematykę: charakter zbiorników wodnych powstałych w wyrobiskach poeksploatacyjnych, architektoniczne budowle z głazów narzutowych oraz geologiczne obiekty w krajobrazie ogrodowym. 18

19 Ryc. 10. Rozmieszczenie geotopów obszaru łuku MuŜakowa (na podstawie Rascher, Meier, Kupetz, 2000) (objaśnienia symbol oznaczającego typ geotopu zob. tab. 3) Wyniki udokumentowania geotopów polskiej części łuku MuŜakowa Zweryfikowane geotopy połoŝone w polskiej części Łuku MuŜakowa ilustrują zagadnienia dotyczące: form rzeźby glacjalnej i peryglacjalnej - 13 geotopów oraz dawnej eksploatacji kopalin - 11 geotopów, źródła, wysięki wód 5 geotopów, budowle z głazów narzutowych i głazy narzutowe wykorzystane w architekturze ogrodów 5 geotopów. Zostały one zidentyfikowane i zweryfikowane w terenie na podstawie współczesnych i dawnych map topograficznych, map geologicznych, zdjęć lotniczych i satelitarnych oraz dokumentacji górniczych (Koźma, Gawlikowska, Kasiński, Badura, 2001). Są to dotychczas jedyne prace tego typu prowadzone na omawianym obszarze, które z uwagi na nowe doświadczenia i obserwacje wymagają kontynuacji, a miejscami weryfikacji. Planowana dalsza analiza budowy geologicznej łuku MuŜakowa (np. Brose, Koźma, 2009), w oparciu o archiwalne przekroje górnicze oraz szczegółowe kartowanie terenowe zapewne pozwoli na rozszerzenie katalogu geotopów oraz ich dalszą weryfikację. 19

20 W polskiej części łuku MuŜakowa geotopy zgrupowane są w trzech obszarach: Tuplic na północy, Trzebiela w centralnej części łuku i Łęknicy na południu. Część środkowa pomiędzy śarkami Wielkimi a Niwicą jest trudno dostępna, ze względu na znaczne zalesienie terenu, oraz rzadką sieć dróg. Brak tu jest równieŝ reprezentatywnych geologicznych odsłonięć sztucznych lub naturalnych. KaŜdy z wymienionych obszarów grupuje określone rodzaje obiektów i posiada przez to swój wyróŝnik. Na północy, specyfikę okolic Tuplic stanowią zalane wodą zbiorniki po eksploatacji węgli brunatnych oraz iłów ceramiki budowlanej. W centrum Tuplic, w obrębie ruin cegielni, znajduje się jeszcze dobrze zachowany piec do wypału cegieł, nadający się w przyszłości na miejsce ekspozycji centrum turystycznego i muzeum górnictwa. Jest to rejon najstarszej eksploatacji węgli. MoŜliwa jest obserwacja zalanych zapadlisk XIX w kopalni podziemnej, suchych zapadlisk szybów udostępniających oraz występujących na ich przedłuŝeniu naturalnych gizerów. W drugim obszarze, połoŝonym w kierunku południowym, w okolicy Trzebiela, za geotopy uznano liczne pozostałości (hałdy, zapadnięte korytarze) po podziemnej eksploatacji węgla brunatnego dawnej kopalni Viktor, dwie zabytkowe budowle z głazów narzutowych: basztę z fragmentem murów obronnych i zamek w Trzebielu, pomnikowy głaz narzutowy przy drodze prowadzącej z Trzebiela do Siedlec oraz wyrobisko po eksploatacji kruszywa naturalnego w Królowie. Natomiast za najbardziej interesujący, wskazano obszar w okolicy Łęknicy, który charakteryzuje się występowaniem wielu zbiorników kwaśnych wód, w miejscach wyrobisk po dawnej podziemnej i odkrywkowej eksploatacji węgli brunatnych, sztucznych i naturalnych odsłonięć węgli brunatnych, źródła z naskorupieniami związków Ŝelaza oraz zbiorników wodnych w wyrobiskach po eksploatacji iłów ceramiki budowlanej. W ramach prac nad dokumentacją inwentaryzacyjną, wykonano ocenę geotopów pod względem ich szacunkowej wartości naukowej i prezentacyjnej. Zbiorcze wyniki tej oceny w całym obszarze geoparku przedstawiono w tabeli 2. Wyniki klasyfikacji zostały wykorzystane dla opracowania koncepcji ochrony i prezentacji stanowisk geologicznych. Tab. 4 Zestawienie wyników oceny wartości naukowej geotopów rozkład w poszczególnych przedziałach oceny (wg Urbański, Koźma, 2005) Polska Brandenburgia Saksonia Razem w obszarze geoparku Lp. wg Zespół geotopów mw zn w sw mw zn w sw mw zn w sw mw zn w sw Tab. 3 1 stratygrafia i tektonika elementy rzeźby glacjalnej i peryglacjalnej 3 formy eoliczne struktury fluwilne bagna i torfowiska źródła surowce mineralne wody w wyrobiskach pogórniczych 9 budowle z głazów narzutowych 10 geologiczne obiekty krajobrazowe (głazy narzutowe w ogrodach) Razem: Objaśnienia skrótów: mw mało wartościowy, zn znaczący, w wartościowy, sw szczególnie wartościowy, - nie występuje 20

21 Charakterystykę i wyniki oceny oraz klasyfikacji geotopów, polskiej części geoparku przedstawiono równieŝ w opracowaniach Koźma i inni, 2001; Koźma, Gawlikowska, 2003 oraz Kasiński, Gawlikowska, Koźma, Na ich podstawie naleŝy uznać, Ŝe największe znaczenie dla geoturystycznego zagospodarowania polskiej części obszaru posiadają wyrobiska poeksploatacyjne, w większości wypełnione kwaśnymi wodami gruntowymi i opadowymi oraz sztuczne odsłonięcia formacji skalnych, będących w przeszłości przedmiotem eksploatacji górniczej, jak i wszelkie, róŝnie zachowane, obiekty dawnego górnictwa (np. szyby, zapadliska, fragmenty dawnych obiektów kopalnianych). Przestrzenna analiza rozmieszczenia stanowisk, przedstawiona na ryc. 10, stanowiła podstawę do dalszej delimitacji obszaru i wskazania miejsc, które powinny być zagospodarowane w pierwszej kolejności. Na tej podstawie w granicach geoparku wydzielono tzw. obszary 1-dniowego zwiedzania (BTE, 2001), które mogą być uwzględniane w dalszych pracach nad zagospodarowaniem geoturystycznym obszaru (ryc. 11). Ryc. 11. Obszary jednodniowego zwiedzania w obrębie geoparku, na podstawie BTE,

22 Za najbardziej atrakcyjny pod względem geoturystycznym uznano rejon odkrywki C, dawnej kopalni Przyjaźń Narodów, połoŝonej w okolicy Łęknicy, dla którego został opracowany wstępny projekt ścieŝki geoturystycznej ryc. 12, 13. Ryc. 12: Przykład skrócona wersja karty informacyjnej geotopu (Koźma, 2009) Ryc. 13: Wybrane stanowiska w obrębie projektowanej ścieŝki geoturystycznej dawnej kopalni Babina, A profil węgla brunatnego, B formy erozyjne w skałach nadkładu, C źródło z naskorupieniami minerałów, D zapadlisko nad chodnikiem kopalni podziemnej, E bieg pokładu węgla, F odsłonięcie serii MuŜakowa 22

23 Stan ochrony geotopów Wyznaczone stanowiska geologiczne, będące równieŝ jednym z waŝniejszych elementów geoparku, w polskiej części Łuku MuŜakowa w całości połoŝone są w granicach utworzonego Parku Krajobrazowego Łuk MuŜakowa (zob. rozdział 3.5). Według dokumentacji projektowych PK (Jerzak, 2000) oraz jego Planu Ochrony (operat abiotyczny, SuchoŜebrski, Koźma i inni, 2007) stanowiska te zasadniczo nie są zagroŝone. W duŝym stopniu geotopy połoŝone są w obszarze silnie przekształconym przez dawne górnictwo. Z punktu widzenia ochrony krajobrazu obszar pogórniczy stanowi powaŝne naruszenie ładu przestrzennego i celem ponownego zagospodarowania wymaga znacznych nakładów na przywrócenie jego pierwotnych walorów. Jednak w wypadku Łuku MuŜakowa teren pogórniczy nie podlegał nigdy Ŝadnej presji kolejnych przekształceń, a z uwagi na połoŝenie w rejonie silnie zalesionym dochodziło do rozwoju procesów renaturyzacyjnych, które modyfikowane były jedynie pracami rekultywacyjnymi róŝnej skali. Tym samym mamy tutaj do czynienia z paradoksalną sytuacją, Ŝe zachowanie krajobrazu przekształconego stanowi najlepszą ochronę przed zniszczeniem geotopów. Jedynym zagroŝeniem moŝe być tutaj niekontrolowany rozwój turystyki i nieprawidłowe wykorzystania obszaru do celów rekreacyjnych. Przykładem tego są nielegalne w PK wyścigi motokrosowe Ochrona przyrody obszaru, status prawny Polska część obszaru Łuk MuŜakowa objęta jest prawną ochroną przyrody jaką jest Park Krajobrazowy, o tej samej nazwie - ryc. 14. Został on powołany Rozporządzeniem nr 20 Wojewody Lubuskiego z dnia r., a swoją działalność rozpoczął z dniem 1 października 2002 r. Jest to siódmy, najmłodszy, park krajobrazowy znajdujący się na terenie województwa lubuskiego. Park połoŝony w południowo-zachodniej części powiatu Ŝarskiego posiada powierzchnię ha i obejmuje swoimi granicami obszary pięciu gmin. Biuro parku znajduje się w Trzebielu. W granicach parku znajduje się 29 miejscowości, posiadających potencjalne warunki do rozwoju agroturystyki. Zgodnie z dokumentami projektowymi PK (Jerzak, 2000) oraz jego planem ochrony (SuchoŜrebski, Koźma i inni., 2007) głównym elementem przyrodniczym objętym ochroną jest powstały w wyniku wieloetapowej działalności lodowca system moren czołowych, oraz szczególny krajobraz glacjalny i poprzemysłowy. Najbardziej charakterystyczne dla tego krajobrazu są zbiorniki wodne powstałe w wyniku wypełnienia przez wodę podziemną i opadową zapadlisk i wyrobisk górniczych. Na terenie parku znajduje się ok. 100 takich zbiorników, o łącznej powierzchni ponad 150 ha, które tworzą największe w Polsce tzw. pojezierze antropogeniczne. NaleŜy podkreślić, Ŝe obszar Parku jest niespotykanym nigdzie indziej miejscem dla obserwacji procesów renaturyzacji obszarów poprzemysłowych. Kolejną funkcją PK jest ochrona przyrody oŝywionej. W parku połoŝony jest rezerwat leśny: Nad Młyńska Strugą o powierzchni 132,56 ha, który znajduje się w zachodniej części Borów Dolnośląskich, w dolnym biegu rzeki Skrody. Występuje tutaj drzewostan liściasty, liczący ok lat, z przewagą buka pochodzenia naturalnego oraz dębu. Rosną tu równieŝ pojedyncze okazy jodły pospolitej a takŝe sosny, lipy, wiązy, modrzewie, graby, klony i świerki. 23

24 Ryc. 14: PołoŜenie Łuku MuŜakowa w obrębie granic Parku Krajobrazowego Łuk MuŜakowa Oprócz rezerwatu na terenie PK znajdują się trzy uŝytki ekologiczne: Bagna nad Nysą, Leśne bagno i Dolina. Na terenie Parku Krajobrazowego Łuk MuŜakowa występuje ponadto 19 pomników przyrody oŝywionej (są to drzewa: buki, dęby i cyprysik groszkowy) oraz 1 pomnik przyrody nieoŝywionej - głaz narzutowy Diabelski Kamień znany równieŝ pod nazwą Kamień Krabata, który został równieŝ wyróŝniony jako geotop. Znajduje się on na zachód od Trzebiela, w dolinie rzeki Lenki. Flora roślin naczyniowych w parku liczy 591 gatunków, wśród których do szczególnie interesujących naleŝą rośliny, które osiągają tu wschodnią granicę zasięgu. Do szczególnie cennych roślin tego typu naleŝą: seler węzłobaldachowy - jedyne stanowisko w Polsce w okolicy Królowa oraz nawodnik sześciopręcikowy - jedno z nielicznych stanowisk w Polsce czy wrzosiec bagienny. Drugą ciekawą grupę stanowią gatunki górskie takie jak: widłak wroniec, przytulia okrągłolistna, świerzbek kosmaty i jaskier gajowy. Na obszarze Łuku MuŜakowa kończy się północny naturalny zasięg jodły i świerka. Botanicy wyróŝniają tutaj odmianę świerka łuŝyckiego. Dno doliny Nysy ŁuŜyckiej poszyte jest lasami o charakterze łęgowym, dominuje tu wierzba krucha, siwa oraz pojedynczo występuje dąb szypułkowy. Do najrzadszych gatunków płazów znajdujących się na terenie parku naleŝą: kumak nizinny, traszka górska, rzekotka drzewna. W jego obszarze potwierdzono równieŝ 24

25 występowanie 146 gatunków ptaków, w tym z tzw. Czerwonej Księgi Zwierząt : bąk, gągoł i kania ruda. Z ssaków drapieŝnych, rzadko spotykanych i zagroŝonych wyginięciem stwierdza się występowanie wilka, wydry, borsuka i jenota, z parzystokopytnych daniela, z nietoperzy - nocka łydkowłosego i mopka, z owadoŝernych - rzęsorka rzeczka. Kolejnym walorem PK obok jego fenomenu geologicznego i urozmaiconego świata przyrody oŝywionej są wartości historyczno-kulturowe. Z wielu ciekawych obiektów tego typu, które naleŝy wymienić, zdecydowanie wyróŝnia się połoŝony w Łęknicy rezerwat kulturowy Park MuŜakowski, będący jednym z najznakomitszych przykładów sztuki ogrodowej XIX wieku w Europie. Ten wybitny obiekt został w 2004 r. wpisany na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i jednocześnie Rozporządzeniem Prezydenta RP uznany za pomnik historii. Jako klasyczny park krajobrazowy, połoŝony jest na zróŝnicowanym wysokościowo terasowym obszarze doliny granicznej Nysy ŁuŜyckiej. Posiada powierzchnię 728 ha, w tym wschodnia jego część o powierzchni 522 ha znajduje się w Polsce, w gminie Łęknica. Do głównych obiektów historycznych polskiej części parku naleŝy: Kamień Pücklera, Most Królewski, Wiadukt, Taras Mauzoleum, ruiny folwarku oraz dąb Klementyny, dąb Hermana i Jezioro Skowronków. Wśród innych wartości historyczno-kulturowych parku naleŝy wymienić skansen drewnianego budownictwa łuŝyckiego w Buczynach, ośrodek promujący kulturę ŁuŜyc Wschodnich. Ponadto barokowy kościół z końca XVII wieku, ruiny mieszkalnej wieŝy rycerskiej z XIV wieku w śarkach Wielkich oraz pozostałości dawnego kompleksu pałacowo - folwarcznego w Czernej. Na marginesie opisu Parku Krajobrazowego, dla pełnej orientacji odbiorcy - naleŝy zwrócić uwagę, Ŝe w regionie łuku MuŜakowa, rozumianym jako jednostka fizjograficzna, występują trzy rodzaje wzajemnie uzupełniających się obiektów ochrony o zbliŝonym nazewnictwie (przez co bardzo często mylonych), lecz o róŝnej funkcji, mianowicie: omawiany tutaj Geopark Łuk MuŜakowa - będący znaną i promowaną na międzynarodowym forum formą ochrony i systemowej prezentacji stanowisk dziedzictwa geologicznego (geotopów), następnie - rezerwat kulturowy Park MuŜakowski (obiekt UNESCO), oraz prawna forma ochrony przyrody - Park Krajobrazowy Łuk MuŜakowa. Zgodnie z wymogami ustawy o ochronie przyrody w roku 2007 opracowano Plan Ochrony parku krajobrazowego (Weigle, 2007). W jego dokumentacji projektowej sformułowano dwa wnioski istotne z punktu widzenia zagospodarowania geoparku: 1. z uwagi na uzupełniające się nawzajem funkcje PK i geoparku, wnioskuje się zmianę nazwy parku krajobrazowego z Park Krajobrazowy Łuk MuŜakowa na Park Krajobrazowy Geopark Łuk MuŜakowa 2. ze względu na bardzo wybitne walory geoturystyczne obszaru zaproponowano zatwierdzenie dwóch rezerwatów geologicznych połoŝonych w południowej części PK Obecnie trwają prace legislacyjne związane z zatwierdzaniem planu ochrony PK Łuk MuŜakowa. 25