KLASYFIKACJA TEORII I KRYTYKI KARY

Transkrypt

1 Jarosław Utrat-Milecki 1 KLASYFIKACJA TEORII I KRYTYKI KARY [ ] pięć jest [trwałych dyspozycji], dzięki którym dusza poznaje prawdę, twierdząc coś lub przecząc. Są to: sprawność techniczna, wiedza naukowa, rozsądek, czyli mądrość praktyczna, mądrość teoretyczna czyli filozoficzna i myślenie intuicyjne; co się bowiem tyczy przekonania i mniemania, to jedno i drugie może zmylić. Arystoteles, Etyka Nikomachejska (tłum., wstęp i komentarz Daniela Gromska), Warszawa, PWN 2007, s. 195 Streszczenie Rozwój nowoczesnej klasyfikacji teorii kary może mieć wpływ nie tylko na studia penologiczne kary, ale także na interpretację instytucji prawa karnego materialnego, 1 Dr hab. Prof. UW Jarosław Utrat-Milecki jest Kierownikiem Zakładu Społecznych i Prawnych Badań Integralnokulturowych Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego oraz Kierownikiem Europejskiego Ośrodka Studiów Penologicznych IPSiR UW. Adres j.utrat-milecki@uw.edu.pl Tekst stanowi wstęp do wykładów penologicznych prowadzonych w IPSiR UW, jest fragmentem książki: J. Utrat-Milecki, Kara. Teoria i kultura i penalna: perspektywa integralnokulturowa, Warszawa, Wyd. UW 2010.

2 276 Jarosław Utrat-Milecki którego przepisy regulują stosowanie kary. Kryteria nowej klasyfikacji myśli penalnej przyjęte w wykładzie można określić jako poznawcze. Wprowadza się kategorie teorii imperatywnych, instrumentalnych, imperatywno-instrumentalnych, negacjonizmu penalnego, humanistycznej krytyki praktyk penalnych, punitywności populistycznej i teorii deskryptywnych. Classification of Punishment Theory and Critique Abstract The developments in the modern classification of the punishment theory may influence both penological research on punishment and the interpretation of the institutions of substantive criminal law which regulates its implementation. The criteria adopted for a new classification of the penal thinking may be defined as cognitive. The following categories of theories are introduced: imperative, instrumental, imperative and instrumental, penal negationism, humanist critique of penal practices, punitive populism and descriptive theories. Znaczenie klasyfikacji teorii i krytyki kary Idea kary swoje najstarsze źródła odnajduje w mitach, wierzeniach i religii, ogólnych wyobrażeniach o porządku świata i sprawiedliwości, dotyczy to też w szczególności europejskiej tradycji kulturowej 2. Karanie sprawców przestępstw jest od dawna przedmiotem refleksji filozoficznej i teoretycznej. Nauka prawa karnego kontynuowała filozoficzne rozważania na temat kary łącząc je z analizą pojęć języka prawnego i prawniczego oraz złożonych kwestii społecznych wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Kompleksowe, penologiczne badania integralnokulturowe 3 prowadzone są w ramach meta analiz filozoficzno prawnych i dogmatycznej egzegezy prawniczej w nawiązaniu do metod i koncepcji socjologii, antropologii, politologii, psychologii, historii, kryminologii oraz edukacji, a w pewnym stopniu 2 Por. J. Utrat-Milecki, Kara,[w:]Leksykon socjologii religii. Zjawiska-badania-teorie, red. Maria Libiszowska-Żółtkowska, Janusz Mariański, Warszawa, Verbinum 2004; J. Utrat-Milecki, Kontekst kulturowy koncepcji penologicznych,[w:]system penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce, red. Teodor Bulenda, Ryszard Musidłowski, Warszawa, Instytut Spraw Publicznych 2003, s W sprawie ogólnego zarysu programu badań integralnokulturowych por. J. Utrat- -Milecki, Jadwiga Królikowska, Badania integralnokulturowe, [w:]europejski Ośrodek Studiów Penologicznych. Uniwersytet Warszawski. Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji. Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji. Zakład Prawnych i Społecznych Badań Integralnokulturowych, Warszawa, Wyd. IPSiR UW 2010, s

3 Klasyfikacja teorii i krytyki kary 277 pośrednio też ekonomii i zarządzania, tworząc ogólny obszar zainteresowania współczesnej penologii rozumianej jako dyscyplina pokrewna nauce prawa karnego 4. W tak rozumianej penologii pojawia się też ze względów poznawczych w prowadzonych w jej ramach badaniach jak i opartej na jej założeniach dydaktyce potrzeba klasyfikacji teorii kary, które stanowią podstawę rozwoju określonych modeli polityki kryminalnej. Pisał już o tym Bronisław Wróblewski, którego zdaniem penologia, stanowi jedną z podstaw dla teoretycznej polityki karnej i kryminalnej oraz praktycznego znawstwa w tej dziedzinie 5. Krótko znaczenie teorii kary dla prawa karnego i dla wymiaru sprawiedliwości podsumowuje Leszek Lernell: Więź między teoriami penologicznymi a praktyką karania jest oczywista, ale także i złożona, przebiega przez różne filtry i ogniwa. 6. Niejasność pojęć naukowych prowadzi do wielu nieporozumień w rozważaniach teoretycznych, które powinny być podstawą określania dyrektyw praktycznego działania na poziomie stanowienia i stosowania prawa. Niespójność terminologiczna związana z nieadekwatnością tradycyjnych klasyfikacji teorii kary do stanu obecnej wiedzy utrudnia naukową analizę, co w konsekwencji wpływa negatywnie na politykę kryminalną. Leszek Lernell tak pisał o tym zagadnieniu: W ewolucji myśli naukowej nagromadziły się liczne czy nawet niezliczone teorie kary. Stąd i konieczność ich uszeregowania, klasyfikacji, systematyzacji. W doktrynie skonstruowano wiele systemów klasyfikacji, które opierają się na różnych kryteriach podziału. [ ] Uporządkowanie teorii kary napotyka poważne, niemal niepokonalne przeszkody 7. Niestety w ostatnich latach dodatkowym wyzwaniem dla nauki prawa karnego stało się zjawisko punitywnego populizmu prowadzące do dalszej marginalizacji teoretycznej podbudowy nauk 4 Por. J. Utrat-Milecki, Przedmiot, miejsce i rola penologii jako dyscypliny pokrewnej nauce prawa karnego, [w:]gaudium in Litteris est. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Genowefie Rejman z okazji osiemdziesiątych urodzin, red. Lech Gardocki, Michał Królikowski, Anna Walczak-Żochowska, Warszawa, Liber Por. B. Wróblewski, Penologja, Socjologja kar, Wilno, Księgarnia Kazimierza Rutskiego 1926, t. I, s L. Lernell, Podstawowe zagadnienia penologii, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze 1977, s L. Lernell, Podstawowe zagadnienia penologii,s.39.

4 278 Jarosław Utrat-Milecki prawa karnego i penologii 8. Zjawisko to jest współodpowiedzialne za chaotyczny charakter polityki kryminalnej w wielu krajach Zachodu. W studiach teoretycznych kary prowadzonych w ramach penologii opracowano nową, odpowiednią do dzisiejszego stanu badań teorię integralnokulturową kary 9 i związaną z nią klasyfikację teorii penologicznych 10, co w zamierzeniu ma przyczyniać się do racjonalizacji dyskusji w nauce prawa karnego i polityce kryminalnej, a więc także zapobiegać niekorzystnym tendencjom punitywno populistycznym. W innym znaczeniu używa się słowa penologia z odpowiednim predykatem na określenie poglądów na karę danego autora, prawnika, filozofa, socjologa czy antropologa lub pewnego nurtu badawczego czy szkoły naukowej. W wykładzie penologii, przedstawiającym węzłowe zagadnienia teoretyczne kary i ich praktyczne implikacje nie ma miejsca na omawianie klasyfikacji teorii kary proponowanych przez poszczególnych autorów. Natomiast wybrane ze względu na potrzeby wykładu klasyfikacje refleksji penologicznej danego autora czy innych nurtów są omawiane zgodnie z wcześniej przyjętymi w wykładzie 8 Por. na temat kategorii punitywnego populizmu: J. Utrat-Milecki, Penologiczne pojęcie punitywności populistycznej, [w:] Prace IPSiR, tom 13, red. Jerzy Kwaśniewski, Warszawa 2008, oraz szerzej o jego społeczno-kulturowym uwarunkowaniu: J. Utrat- -Milecki, Penologia integralnokulturowa. Zarys problematyki,[w:]kara w nauce i kulturze, red. J. Utrat-Milecki, Warszawa, Wyd. UW, s Podobną diagnozę słabości penologii anglosaskiego kręgu kulturowego i negatywnego wpływu tego stanu rzeczy na politykę kryminalną przestawiają David Garland, The Culture of Control. Crime and Social Order in Contemporary Society, Oxford-New York, Oxford University Press 2001, s. 4 5; Michael Tonry, Punishment and Politics. Evidence and emulation in the making of English crime control policy, Cullompton, Willan 2004; Richard Sparks, Penology, [w:] The Sage Dictionary of Criminology, compiled and edited by Eugene McLaughlin, John Muncie, Sage, London Thousand Oaks New Delhi 2005, s. 207; John Pratt, Penal Populism, London New York, Routledge 2007; a na kontynencie europejskim, Günther Kaiser, Kriminologie. 10. Auflage, Heildelberg, C. F. Müller 1997, s O fatalnej polityce kryminalnej państw będących głównymi eksporterami naukowych koncepcji penologicznych, por. np. Joe Sim, Punishment and Prisons. Power and the Carceral State, Sage, Los Angeles London New Delhi Singapore Washington DC, 2009; Jonathan Simon, Governing Through Crime. How the War on Crime Transformed American Democracy and Created a Culture of Fear, New York Oxford, Oxford University Press 2007; Vivien Stern, Creating Criminals. Prisons and people in a market society, Zed Books, London New York Por. na temat jej ogólnych założeń, J. Utrat-Milecki, Podstawy penologii. Teoria kary, Warszawa, Wyd. UW Por. J. Utrat-Milecki, Kara. Teoria i kultura penalna, s

5 Klasyfikacja teorii i krytyki kary 279 penologii jasno uargumentowanymi kryteriami 11. Analizę problemową historycznie ukształtowanych klasyfikacji teorii kary i związanych z nimi poglądów poszczególnych autorów i nurtów należy zostawić specjalistycznym wykładom monograficznym z zakresu historii myśli penologicznej 12. O potrzebie nowej klasyfikacji teorii i krytyki kary Lech Gardocki w swoim podręczniku prawa karnego materialnego stwierdza, że obowiązujące w Polsce prawo karne nie wypowiada się wprost na temat sensu kary 13. Marian Cieślak rozpoczyna natomiast swój wykład polskiego prawa karnego materialnego od stwierdzenia, że nazwa «prawo karne» wiąże ten rodzaj prawa ściśle z pojęciem kary. Nasuwałoby się więc określenie, że prawo karne w znaczeniu najogólniejszym to przepisy prawne regulujące stosowanie kary 14. Lech Gardocki podsumowuje podrozdział o pojęciu i teorii kary powołując się na zdanie Franza von Lista, uznawanego za najwybitniejszego przedstawiciela socjologicznej szkoły prawa karnego, który argumentował, że spór między karą odwetową a celową jest pozorny. Cytowany List pytał retorycznie: Biorę lekarstwo, ponieważ jestem chory, czy też po to, aby wyzdrowieć? Pływam, ponieważ wpadłem do wody, czy też po to, żeby nie utonąć? 15. Gdyby uznać, że spory ogólne w teorii kary zostały wyczerpane wraz z ośmieszeniem stanowiska naukowego popularnego w XIX wieku, to kara, zdaniem Cieślaka centralna kategoria prawa karnego, nie powinna być już badana od strony ogólno teoretycznej, tylko od strony szczegółów. Jest bardzo 11 Por. też na temat trudności klasyfikacji teoretycznych kierunków racjonalizacji kary,j. Utrat-Milecki,Podstawy penologii. Teoria kary, s ; a ogólnie o potrzebie i trudnościach klasyfikacji teorii kary, L. Lernell, Podstawowe zagadnienia penologii, s Por. J. Utrat-Milecki, Penologia, [w:]europejski Ośrodek Studiów Penologicznych, J. Utrat-Milecki, Teoria kary,[w:] Encyklopedia Pedagogiczna XXI w., tom II, red. Tadeusz Pilch, Warszawa, Żak 2003, s L. Gardocki, Prawo karne, 12. wydanie, Warszawa, Beck 2006, s Por. M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa, PWN 1994, s Por. L. Gardocki, Prawo karne, s. 157.

6 280 Jarosław Utrat-Milecki prawdopodobne, że na szersze przedstawienie zagadnień ogólnoteoretycznych związanych z karą i karaniem nie ma miejsca w wykładzie prawa karnego materialnego. Jednak wydaje się, że na pewno powinno być miejsce na teoretyczne studia podstawowej kategorii prawa karnego w nauce, która tym prawem się zajmuje. Nawet pewne osłabienie refleksji na temat teorii kary w wielu krajach zachodnich w XX wieku paradoksalnie było też związane właśnie z najogólniejszą krytyką podstaw teoretycznych karania. A więc krytyką teorii kary, czyli pewnych koncepcji teoretycznych, przez zwolenników innych teorii kary, lub wręcz zwolenników krytycznych teorii karania. Jeśli bowiem ktoś w nauce zajmuje stanowisko krytyczne wobec posługiwania się karą, to chyba najskuteczniej może działać, jeśli zaprezentuje krytyczną teorię karania, czyli poważne, dobrze uzasadnione argumenty na rzecz swojego stanowiska, a nie wyłącznie uwagi do szczegółów orzekania czy wykonywania poszczególnych form kary. Reformy współczesnych systemów karnych są powiązane ze zmianami w poglądach na karę i to tych najogólniejszych, o charakterze teoretycznym, z których wynika cały szereg praktycznych rozwiązań szczegółowych. Dotyczą te reformy, tak jak to było nie tak dawno w Anglii zmiany podstaw sądowego wymiaru kary, zmiany nazw wielu instytucji prawa karnego, powołania nowych form kar, po zmianę programu kształcenia służb wymiaru sprawiedliwości. Te zmiany często mają głębokie uwarunkowania związane z przyjęciem innej, mówiąc potocznie, filozofii karania, może ideologii, ale też dokonują się w ogniu ostrych sporów teoretycznych, są przedmiotem rozważań opartych na szczegółowych analizach najbardziej ogólnych teorii. Wyniki tych sporów teoretycznych mogą potencjalnie mieć ogromne znaczenie społeczne, w tym dla praw i wolności człowieka, oraz dla wielu zagadnień szczegółowych prawa karnego, zarówno teoretycznych jak i praktycznych. Oczywiście pozostaje otwarta kwestia na ile w ogóle nauka rozumiana podmiotowo i przedmiotowo może mieć wpływ na stanowienie i stosowanie prawa karnego. To zagadnienie powinno być oprócz narzekania przedmiotem studiów, także studiów penologicznych. Nie można przecież pominąć milczeniem oddziaływania czynników widzianych z perspektywy nauki jako fałszujących rzeczywistość, które w realiach życia społecznego kształtują system karny i rozmawiać o teorii kary udając, że ich nie ma. Sama wiedza na temat rodzajów oraz dróg oddziaływania tych różnych czynników,

7 Klasyfikacja teorii i krytyki kary 281 a więc ich diagnoza penologiczna jest ważna, bowiem odsłonięcie problemu, może być pierwszym krokiem w kierunku pozytywnych zmian porządku prawno-społecznego. Wielu współczesnych uczonych zwraca uwagę, że dawne klasyfikacje kary budzą wątpliwości. Biorąc pod uwagę różnorodność nurtów myśli penalnej i wielką debatę jaka toczy się w literaturze penologicznej na temat teoretycznych podstaw karania, to stwierdzenie może być dla penologii jedynie zachętą do poszukiwania nowych form przedstawienia zagadnień teoretycznych, w tym klasyfikacji rozlicznych koncepcji kary i koncepcji alternatyw karania.w wykładzie penologicznym rodzi się potrzeba ogólnej klasyfikacji różnych ważnych nurtów penologicznych i koncepcji oddziałujących na wiele praktycznych, szczegółowych kwestii związanych z funkcjonowaniem jednej z podstawowych kategorii prawa karnego- kary. Rozwój nowoczesnej klasyfikacji teorii kary może mieć wpływ nie tylko na studia penologiczne kary, ale także na interpretację instytucji prawa karnego materialnego, którego przepisy regulują stosowanie kary 16. Założenia nowoczesnej penologicznej klasyfikacji teorii kary Kryteria nowej klasyfikacji myśli penalnej przyjęte w wykładzie można określić jako poznawcze. Klasyfikacja jest dokonywana w ramach penologii czyli interdyscyplinarnych, prawno-społecznych studiów kary. Są one prowadzone przede wszystkim na potrzeby nauki prawa karnego i szerzej prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Klasyfikacja jest wprowadzana jako narzędzie ułatwiające pozyskiwanie i systematyzację wiedzy. W nauce prawa karnego i penologii wyróżnia się bardzo różne koncepcje kary; liczy się je, co najmniej, w dziesiątkach. Grupuje się je na użytek wykładu w pewne kategorie. Jest to ważne dla kształcenia, ale także w procesie badawczym, bo pozwala zdefiniować ważne zagadnienia problemowe. Kontekst w jakim mówimy o danej koncepcji kary jest bardzo ważny. Odniesienie do kontekstu pozwala w ramach analizy hermeneutycznej odczytać znaczenia zdarzeń i tekstów, które poza szerszym 16 Por. na ten temat od strony teoretycznej, J. Utrat-Milecki, Kara. Teoria i kultura penalna, s

8 282 Jarosław Utrat-Milecki odniesieniem do wiedzy o badanych kwestiach nie mogłyby być odczytane. Czasami więcej mówi nam o pewnych zagadnieniach nie to co jest analizowane w przytaczanych wynikach badań, ale to jak prowadzona jest w tych badaniach interpretacja poszczególnych zagadnień. Czytając dzisiaj interpretację filozofii kary Kanta u Edmunda Krzymuskiego 17 więcej dowiemy się o poglądach Krzymuskiego i jego epoce niż o samym Kancie, którego poglądy analizujemy współcześnie w innym zestawie systemowych odniesień. Trudno nie zauważyć, że w wielu poglądach na karę i praktycznie wszystkich ustawodawstwach oraz praktyce sądowej odnajdziemy ślady różnych, często odmiennych koncepcji kary. Jak to dla ilustracji ujmował Juliusz Makarewicz problem odpłaty i celowości snują się jak nić czerwona przez dzieje ludzkiej cywilizacji 18. Wszelka klasyfikacja teorii kary jest tylko pewnym narzędziem porządkującym wykład, myśl ludzką. Zaliczenie określonej koncepcji kary do pewnej kategorii klasyfikacyjnej jest z jednej strony umowne, co nie znaczy arbitralne lub dowolne, z drugiej ma ogromne znaczenie interpretacyjne. Kategoria klasyfikacyjna tworzy kontekst, dla dalszej analizy określonej koncepcji, a więc w pewnym sensie określa nam skalę odniesień, swoiste pole hermeneutyczne stwarzając nowe możliwości interpretacyjne. Kiedy jednak jest nietrafna, te możliwości blokuje. Świadomość tego stanu rzeczy jest szczególnie ważna w studiach teorii kary, w których podstawowym zadaniem jest wykorzystanie dotychczasowego dorobku naukowego do dalszych badań i prezentacji najnowszej wiedzy penologicznej. Dla realizacji tego zadania w wykładzie teorii kary nawiązuje się do podstawowych epistemologicznych kategorii klasyfikacyjnych teorii kary, tworzących adekwatną do potrzeb nauki prawa karnego i penologii nowoczesną systematyzację nurtów myśli penalnej. Przedstawia się syntetycznie, ale w miarę możliwości wyczerpująco zagadnienie kary z perspektywy wszystkich kategorii nowoczesnej klasyfikacji teorii kary. To znaczy, że podaje się uzasadnienie dla przyjęcia perspektywy i charakterystykę kategorii teorii imperatywnych, instrumental- 17 Por. E. Krzymuski, Teorya karna Kanta ze stanowiska jego ogólnej nauki o rozumie praktycznym, [w:]rozprawy i Sprawozdania z posiedzeń Wydziału Historyczno-filozoficznego Akademii Umiejętności, t. XVI, nakładem akademii w drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem Ign. Stelela, Kraków Por. J. Makarewicz, Prawo karne ogólne, Kraków, Frommer 1914, s. 23.

9 Klasyfikacja teorii i krytyki kary 283 nych, imperatywno-instrumentalnych, negacjonizmu penalnego, humanistycznej krytyki praktyk penalnych, punitywności populistycznej i teorii deskryptywnych 19. W wykładzie teorii kary w naturalny sposób nawiązuje się do dotychczasowych tradycyjnych kategorii klasyfikacyjnych i wyjaśnia różnice między nimi. Pokazuje się korzyści naukowe i praktyczne płynące z odejścia w wykładzie od często opracowanych jeszcze w XIX wieku tradycyjnych kategorii klasyfikacyjnych kary. Nie przystają one bowiem do stopnia rozwoju nauki prawa karnego i wiedzy penologicznej w XXI wieku. Powinny być dzisiaj przede wszystkim przedmiotem krytycznych studiów historii myśli penalnej. Mimo wszystko ich znajomość i sygnalne przedstawienie w wykładzie teorii kary ma pewne znaczenie dla zrozumienia procesu rozwoju nowoczesnej nauki. Jednak podstawę teoretyczną umożliwiającą kompleksową analizę aktualnych poglądów na karę, ich rozwoju i ich właściwej nowoczesnej klasyfikacji stanowi w wykładzie integralnokulturowa teoria kary wyprowadzana z jej rozszerzonej, integralnokulturowej definicji Na temat charakterystyki nowej klasyfikacji teorii kary por. J. Utrat-Milecki, Kara. Teoria i kultura penalna, s Por. na temat podstawowych założeń integralnokulturowej teorii kary, J. Utrat- -Milecki, Podstawy penologii, Teoria kary