SPIS MAP. Ugrupowanie wojsk polskich do natarcia na Kijów 7 maja

Transkrypt

1 SPIS MAP Ugrupowanie wojsk polskich do natarcia na Kijów 7 maja 1920 r. 74 Zamiar strony polskiej na pierwszą fazę operacji Zamiar strony rosyjskiej okrążenia i zniszczenia 3 Armii polskiej

2 SPIS TREŚCI Wstęp... 7 Miejsce Ukrainy w federacyjnych planach Piłsudskiego Sytuacja polityczno-militama poprzedzająca rozpoczęcie ofensywy na Ukrainie Pierwsza faza działań ofensywnych Wahania co do wyboru kolejnego wariantu natarcia Gen. Śmigły-Rydz rusza na Kijów Obrona czy odwrót z Kijowa? Wyprowadzenie 3. Armii z okrążenia i wałki odwrotowe Frontu Ukraińskiego Zakończenie O Aneksy Bibliografia Spis ilustracji Spis map

3 SPIS ILUSTRACJI Przemarsz oddziałów polskich przez wioskę ukraińską w pierwszym etapie operacji Przegląd wojsk ukraińskich wchodzących w skład Armii gen. Michaiła Omelianowicza-Pawlenki Józef Piłsudski i Symon Petlura w otoczeniu żołnierzy polskich przygotowujących się do operacji ukraińskiej Spotkanie Naczelnego Wodza Wojska Polskiego ze sztabem Grupy Operacyjnej gen. Edwarda Śmigłego-Rydza Transport samochodowy żołnierzy l. pp Leg. podczas natarcia na Żytomierz Kolumny żołnierzy l. pp Leg. na ulicach Żytomierza 27 kwietnia 1920 r. Rosyjski samochód pancerny zdobyty podczas zajmowania Żytomierza Grupajeńców rosyjskich wziętych do niewoli podczas opanowywania Żytomierza Kapelan wojskowy spowiadający rannego żołnierza polskiego Ataman Symon Petlura (drugi od lewej) i dowódca 2. Armii gen. Antoni Listewski (pierwszy od prawej) podczas przeglądu wojsk ukraińskich Artyleria l. DPLeg. w czasie marszu na Kijów Grupa żołnierzy 6. pp Leg. na zdobytym moście na Dnieprze Oddziały polskie przygotowujące się do defilady w Kijowie Gen. Edward Śmigły-Rydz

4 341 Ataman Symon Petlura (drugi od lewej) podczas przyjmowania defilady 6. Dywizji ukraińskiej. Kijów, 9 maja I 920 r. Ludność Kijowa zgromadzona na powitanie defilujących wojsk polskich Por. Bartoszewski w rozmowie z przełożonym Ławry Peczerskiej Grupa jeilców rosyjskich na dworcu kolejowym w Kijowie Grupa piechoty polskiej na ulicach Kijowa w maju I 920 r. Pogrzeb żołnierzy polskich poległych podczas walk na przedmościu kijowskim w pierwszej połowie maja I 920 r. Powitanie Józefa Piłsudskiego przed kościołem św. Aleksandra w Warszawie I 8 maja 1920 r. Manifestacja warszawiaków przed kościołem św. Aleksandra Polska placówka na zachodnim brzegu Dniepru. Maj I 920 r. Transport poległych żołnierzy polskich w czasie odwrotu spod Kijowa Transport rannego por. Bindara z 5. pp Leg. Msza polowa odprawiana przez kapelana 5. pp Leg. ks. Ziółkowskiego

5 WSTĘP W listopadzie 1918 r. odrodziła się niepodległa i suwerenna Polska. Nastąpiło to po 123 latach niewoli, w czasie których zaborcy tępili bezwzględnie polską tożsamość narodową, kulturę oraz język ojczysty. Wskrzeszenie Polski nastąpiło dzięki determinacji narodu wielokrotnie podejmującego próby zbrojnego zrzucenia obcego jarzma. Stało się to jednak możliwe dopiero w sprzyjających uwarunkowaniach międzynarodowych. Powstanie niepodległej Polski było zaledwie początkiem walki o ksztah terytorialny rodzącego się państwa. Prowadzona była ona środkami dyplomatycznymi w czasie konferencji pokojowej w Paryżu oraz militarnymi. Z orężem w ręku walczyć musiał żołnierz polski przede wszystkim o granicę wschodnią. Wojna z Rosją Radziecką była nie tylko starciem o Kresy Wschodnie, ale także o zachowanie suwerenności narodowej zagrożonej przez strategiczne plany bolszewików przerzutu fali rewolucyjnej na zachód Europy. W wojnie polsko-rosyjskiej lat wyodr~bnić można zarówno duże operacje, w których uczestniczyły wielosettysi~zne armie rozgrywające walne bitwy, ale także drobne potyczki i starcia. Niniejsze opracowanie poświęcone jest jednej z największych operacji prowadzonych przez Wojsko Polskie,

6 8 do której obie strony przygotowywały się dość długo i wielopłaszczyznowo. Operacja ta, nazywana czasem "operacj~ ukraińską", częściej zaś "wyprawą kijowską", zapoczątkowała działania wojenne prowadzone w 1920 roku. Przyznać trzeba. że trafniejsze wydaje się pierwsze określenie, bowiem "wyprawa kijowska" wieńczyła wcześniej rozpoczętą operację i zaplanowana została dopiero w trakcie prowadzonych działań. W polskiej polityce zagranicznej, od początku odzyskania niepodległości i w okresie walki o kształt terytorialny państwa. wylansowane zostały dwie koncepcje dotyczące wytyczenia granicy wschodniej. Koncepcja inkorporacyjna głoszona przez obóz narodowy i jego lidera Romana Dmowskiego zakładała włączenie do Polski tej części Kresów Wschodnich, na których przeważał żywioł polski lub była nadzieja na szybką polonizację ludności niepolskiej. Druga zaś - koncepcja federacyjna opracowana została przez obóz niepodległościowy skupiony wokół Józefa Piłsudskiego. Piłsudski dążył do wyodrębnienia z byłego imperium carskiego między innymi takich państw jak: Ukraina. Białoruś, Litwa, Łotwa i Estonia, które pod przewodnictwem Polski utworzyć miały federację na tyle silną, by oprzeć się zarówno Rosji, jak i Niemcom. W federacji tej dominować miała Polska, przez co w znaczny sposób ograniczona byłaby suwerenność pozostałych państw. Z racji wielkości terytorium i liczby ludności ważne miejsce przy tworzeniu powyższych federacji odegrać miała Ukraina. Świadomość narodowa Ukraińców ulegała rozbudzeniu w drugiej połowie XIX wieku. Wybuch I wojny światowej pobudzał ich aspiracje do utworzenia własnego państwa. Były one znacznie większe na obszarze Galicji Wschodniej. wchodzącej w skład monarchii austro-węgierskiej. gdzie Ukraińcy mieli własny samorząd i mogli prowadzić działalność polityczną. Do tego Austriacy, dążąc do zneutralizowania polskich aspiracji niepodległościowych, przeciwstawiali im podobne poczynania Ukraińców, faworyzując tych drugich.

7 Zanim jeszcze w nocy z 31 października na l listopada 1918 r. oficjalnie odrodziło się państwo polskie, Ukraińcy podstępnie opanowali Lwów i proklamowali powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Zapoczątkowało to wojnę polsko-ukraińską o kontrolę nad Galicją Wschodnią zakończoną dopiero w lipcu 1919 r. zwycięstwem Polaków i opanowaniem obszaru po Zbrucz. Na ziemiach ukraińskich wchodzących w skład imperium rosyjskiego, po rewolucji lutowej 1917 r., a następnie październikowej 1917 r., powstały sprzyjające warunki do podjęcia przez naród ukraiński walki o utworzenie własnego państwa. Było to jednak zadanie trudne do zrealizowania, bowiem zarówno rosyjskie rządy burżuazyjne, jak i bolszewickie nie zamierzały godzić się na wyjście Ukrainy ze składu państwa rosyjskiego. Bolszewicy kamuflowali to rzekomą zgodą na utworzenie bolszewickiej Ukraińskiej Republiki, która faktycznie pozostawałaby nadal pod ścisłą hegemonią Moskwy. W tej sytuacji na ziemiach ukraińskich rozgorzała wojna domowa między zwolennikami bolszewizmu a nacjonalistami dążącymi do utworzenia w pełni niepodległego państwa. Krótko, bo przez niecały rok do jesieni 1919 r., na przeważającym obszarze Ukrainy władzę sprawował ataman Symon Petlura, a rządzone przez niego państwo nosiło nazwę Ukraińska Republika Ludowa. Jesienią 1919 r. władzę na Ukrainie przejęli bolszewicy, proklamując powstanie Ukraińskiej Republiki Rad. Petlura zaś z rządem i resztkami wojska szukał schronienia w Polsce. Ukraińcy, zamieszkujący zarówno ziemie naddnieprzańskie, jak i Galicję Wschodnią, w swej zdecydowanej większości dążyli do utworzenia niepodległego, w pełni suwerennego państwa. Stąd z dużą rezerwą odnosili się do koncepcji federacyjnych Piłsudskiego, obawiając się zmiany dotychczasowej dominacji rosyjskiej na polską. Chciano uniknąć także dominacji kultury polskiej i jej wpływu na polonizację Kresów Wschodnich. Petlura zgodził się na federację w sy- 9

8 10 tuacji przymusowej dopiero w kwietniu 1920 roku. Nie zyskał dla niej poparcia własnego społeczeństwa i zmuszony został do pogodzenia się z porażką i utratą szans na nądzenie krajem. Operacja ukraińska, rozpoczęta przez wojsko polskie 25 kwietnia 1920 r., służyła pnede wszystkim realizacji założonego celu politycznego - doprowadzenia do utrzymania państwa ukraińskiego związanego więzami federacyjnymi z Polską. "Przy okazji" chciano zrealizować ważny cel militarny - rozbić znaczące siły Armii Czerwonej i umożliwić pokonanie kolejnych jej ugrupowań. Z kolei sam marsz na Kijów miał zmusić bolszewików do stoczenia walnej bitwy i w następstwie zwolnić wojska dla kolejnych operacji prowadzonych na Białorusi. Zajęcie Kijowa umożliwić miało także atamanowi Symonowi Petlurze utworzenie oderwanego od Rosji Radzieckiej państwa ukraińskiego. Wojna polsk<hosyjska rozpoczęła się w lutym 1919 r.. kiedy to doszło do pierwszych starć militarnych. Działania zbrojne trwały do 18 października 1920 r. Była to wojna prowadzona nie dla osiągnięcia celów pośrednich, lecz z myślą o zrealizowaniu założeń strategicznych. Dla Rosji Radzieckiej stanowiła ona nadzieję na ziszczenie najważniejszego celu strategicznego bolszewików - wywołania rewolucji światowej. Militarne pokonanie Polski umożliwiało eksport fali rewolucyjn~i na zachód Europy. Z kolei strona polska, zwłaszcza Józef Piłsudski, dążyła do oderwania od Rosji narodów zamieszkujących jej zachodnie i południowe pogranicza i połączenia ich ścisłymi więzami federacyjnymi z Polską. Wszystkie liczące się w Polsce siły polityczne, poza komunistami, niemal zgodnie dążyły do odepchnięcia Rosji od Europy i tym samym uniemożliwienia wywierania przez nią większego wpływu na wydarzenia zachodzące na tym kontynencie. Piłsudski po latach przyznał, że już w końcu 1918 r. wyrażnie sprecyzował ceł strategiczny, kt{xy strona polska miała realizować w konfiontacji z Rosją Radziecką. "Postawiłem też sobie, niezależ-

9 nie od nikogo, już w 1918 r. wyraźny cel dla wojny z Sowietami. Zdecydowałem mianowicie natężyć siły, aby możliwie daleko od miejsca, gdzie się nowe życie wykluwało i wykuwało, obalić wszelkie próby i zakusy narzucenia raz jeszcze życia obcego, życia nieporządkowanego przez nas samych" 1 Zderzenie tak diametralnie odmiennych celów strategicznych faktycznie uniemożliwiało zażegnanie sporu na płaszczyżnie dyplomatycznej. Co prawda próby takie były podejmowane, ale służyły bardziej maskowaniu przygotowań militarnych niż faktycznym wysiłkom czynionym dla poszukiwania sposobów rozwiązywania sporu. Dyplomacja bolszewicka zastosowała sprytny kamuflaż, deklarując rzekomą otwartość na prowadzenie negocjacji pokojowych, przez co zyskała w opinii światowej uznanie jako strona unikająca konfrontacji wojennej. Faktycznie zaś obie zwaśnione strony szukały rozstrzygnięcia na płaszczyżnie militarnej. Wojna polsko-rosyjska r. składała się z kilku faz, w których przewagę zyskiwała jedna z walczących stron. Wyodrębnić można w niej następujące okresy: - walki prowadzone w 1919 r., w których działania zaczepne inicjowała strona polska, do której należała wówczas inicjatywa strategiczna; - operacja ukraińska podjęta przez Polaków z myślą o poszukiwaniu rozstrzygnięcia strategicznego; - ofensywa rosyjska prowadzona na Ukrainie, zwłaszcza zaś na Białorusi; - bitwa na przedpolach Warszawy przywracająca inicjatywę strategiczną Polakom; - bitwa niemeńska wraz z polskimi działaniami zaczepnymi na Ukrainie kończąca działania militarne w tej wojnie. Niniejsze opracowanie poświęcone jest operacji ukraińskiej oraz odwrotowi wojsk polskich na froncie ukraińskim. l l 1 J. P i /s ud ski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, t. VII, s. 147.