Trans for ma cja de mo gra ficz na na œwie cie, czy li o tym, jak zmie nia ³o siê y cie lu dzi na prze strze ni wie k w

Transkrypt

1 Trans for ma cja de mo gra ficz na na œwie cie, czy li o tym, jak zmie nia ³o siê y cie lu dzi na prze strze ni wie k w Termin wydaje siê byو doœو skomplikowany, lecz jego wyt³umaczenie jest niezbêdne, aby zrozumieو wszelkie zmiany spo³eczne, kt rym podlega³y populacje w kolejnych wiekach. Nauczanie historii, bez objaœnienia podstawowych proces w ludnoœciowych, by³oby na pewno niepe³ne, wszak historia, kt rej siê uczymy, jest histori¹ ludzi. n AGNIESZ KA ZIE LIر SKA (To ru ) Tras for ma cja de mo gra ficz na a co to ta kie go? De fi ni cja trans for ma cji de mo gra ficz nej m wi, i jest to pro ces zwi¹ za ny z roz wo jem cy wi li za cyj nym cz³o wie ka w na stêp stwie pro ce su in du stria li za cji, urba ni za cji, kom - pleks prze mian w za kre sie kul tu ry ma te rial - nej, prze kszta³ ce kul tu ry du cho wej i men - tal no œci 1. To doœو og l ne wy ja œnie nie te go wa ne go pro ce su wy ma ga dal sze go uszcze - g ³o wie nia, a przede wszyst kim przed sta - wie nia je go aspek tu ilo œcio we go. Za tw r c w teo rii trans for ma cji de mo gra - ficz nej (kon cep cji czte ro fa zo wej) uwa a siê Wil lia ma Thomp so na i Fran ka No te ste ina 2. Przed sta wio na w sche ma cie 1. kon cep - cja czte ro fa zo wa w do k³ad ny spo s b ob ra - zu je oma wia ne zja wi sko. Sche mat jest bar - dzo czy tel ny, co na pew no u³a twi ob ja œnie nie te go pro ce su uczniom. Na po - cz¹t ku ko rzy sta my z czê œci dol nej sche ma - tu, uka zu j¹ cej sto su nek po zio mu rod no œci do umie ral no œci. Fa za pierw sza cha rak te ry zo wa ³a siê na - tu ral nym pro ce sem od twa rzal no œci po ko - le. Na tê e nie uro dze jak i zgo n w w tej fa zie utrzy my wa ³o siê na bar dzo wy so kim po zio mie z za cho wa niem wzglêd nej r w no - wa gi. W tej fa zie spo ³e cze stwo w nie wiel - kim stop niu zdol ne by ³o kon tro lo waو stan œro do wi ska i na ra o ne by ³o na ka ta stro fy umie ral no œci (woj ny, za tru cia, epi de mie, klê ski g³o du) to wy mu sza ³o wy so k¹ roz - rod czoœو 3. Mo na po wie dzieو, i pierw sza fa za trans for ma cji obej mo wa ³a spo ³e cze - stwa eu ro pej skie do ko ca okre su œre dnio - wie cza i cha rak te ry zo wa ³a lud noœو y j¹ c¹ na ni skim po zio mie roz wo ju. Wfa zie dru giej na st¹ pi³ wi docz ny na wy - kre sie spa dek umie ral no œci przy za cho wa niu rod no œci na dal na wy so kim po zio mie. Sk¹d wzi¹³ siê spa dek licz by zgo n w? By³ to efekt stop nio we go roz wo ju me dy cy ny oraz po pra wy wa run k w y cia. Sy tu acja ta ka wy st¹ pi ³a w Eu - ro pie w okre sie no wo yt nym i do pro wa dzi ³a do znacz ne go wzro stu licz by lud no œci na sku - 1 De fi ni cja na pod sta wie: K. Za mor ski, Trans for ma cja de mo gra ficz na w Eu ro pie Œrod ko wej w XIX wie - ku. We wnêtrz ne po do bie stwa i r ni ce, Prze sz³oœو De mo gra ficz na Pol ski, t. 19, War sza wa 1994, s M. Kê del ski, J. Pa ra dysz, De mo gra fia, Po zna 2006, s M. Ok l ski, De mo gra fia. Pod sta wo we po jê cia, pro ce sy i teo rie w en cy klo pe dycz nym za ry sie, War sza wa 2005, s

2 Schemat 1. Model 4-fazowy transformacji demograficznej ڈr d³o: (ze stycznia 2011 roku) tek nad wy ki uro dze nad zgo na mi. Tem - po spad ku zgo n w by ³o wy sze w po r w na niu z tem pem re duk cji licz by uro dze, ze wzglê du na na dal funk cjo nu j¹ cy tra dy cyj ny mo del ro - dzi ny wie lo dziet nej oraz po wol ne zmia ny oby - cza j w. Na prze ³o mie fa zy dru giej i trze ciej przy rost na tu ral ny 4 osi¹ ga³ naj wy szy po ziom. Fa za trze cia cha rak te ry zo wa ³a siê du ym ob ni e niem po zio mu rod no œci w sto sun ku do ob ni a j¹ ce go siê r w nie po zio mu umie ral - no œci. By ³o to efek tem wy ³a nia nia siê miej skie - go sty lu y cia w wy ni ku urba ni za cji, uza wo do - wie nia ko biet w wy ni ku uprze my s³owie nia, po ja wie nia siê no wych roz ry wek, pod nie sie nia za mo no œci spo ³e cze stw, za po cz¹t ko wa nia re - gu la cji uro dze. Te wszyst kie wa ne prze mia ny wy st¹ pi ³y w pa stwach eu ro pej skich w XIX i po - cz¹t ku XX wie ku i do pro wa dzi ³y do znacz ne go ob ni e nia p³od no œci oraz po wol ne go za ni ku ro - dzi ny wie lo dziet nej. Przed przej œciem de mo gra - ficz nym (fa z¹ trze ci¹) prze ciêt na licz ba dzie ci uro dzo nych przez jed n¹ ko bie tê w ci¹ gu jej kr t kie go w w czas y cia prze kra cza ³a 5. Po przej œciu de mo gra ficz nym na jed n¹ ko bie tê w ci¹ gu jej znacz nie d³u sze go y cia przy pa da oko ³o 2 uro dze. Bar dzo wa ne zmia ny za sz³y r w nie w umie ral no œci. W wy ni ku dal sze go po - stê pu me dy cy ny jak i wy raں nej po pra wy ja ko œci y cia, dal sze trwa nie y cia no wo na ro dzo ne go cz³o wie ka wy d³u y ³o siê z do lat 5. 4 Przy rost na tu ral ny to r ni ca miê dzy licz b¹ uro dze i zgo n w. 5 M. Ok l ski, De mo gra fia, s /

3 zu je sche mat 2. Wy raں nie wi docz ne jest tu - taj prze ciê cie siê dw ch cien kich li nii, z kt rych g r na to war toœو wsp ³ czyn ni ka uro dze 7 zaœ dol na to war toœو wsp ³ czyn ni - ka zgo n w 8. Po prze ciê ciu li nii na tê e nie zgo n w jest wiêk sze od na tê e nia uro dze. W przy pad ku d³u go ter mi no we go utrzy my - wa nia siê ta kie go sta nu, li czeb noœو po pu la - cji mo e siê zmniej szaو, co za zna czo ne jest na wy kre sie gru b¹ li ni¹, kt ra w okre sie dru gie go przej œcia de mo gra ficz ne go osi¹ ga po ziom po ni ej ze ra. Sche mat 2. Dru gie przej œcie de mo gra ficz ne (prze bieg wy g³a dzo ny). ڈr d³o: M. Ok l ski, De mo gra fia. Pod sta wo we po jê cia, pro ce sy i teo rie w en - cy klo pe dycz nym za ry sie, War sza wa 2005, s Wfa zie czwar tej cha rak te ry zu j¹ cej po - pu la cjê XX wie ku na wy kre sie za r w no po - ziom na tê e nia uro dze jak i po ziom umie - ral no œci jest ni ski z za cho wa niem wzglêd nej r w no wa gi miê dzy ni mi. Na tê e nie zgo n w jest bli skie mi ni mal nych war to œci, co wy ni - ka g³ w nie z osi¹ gniê te go wy so kie go po zio - mu wie dzy me dycz nej oraz wy d³u a nia siê y cia lu dzi. Na tê e nie uro dze z ko lei jest r w nie ni skie, co jest wy ni kiem zmian kul - tu ro wych i men tal no œcio wych we wsp ³ cze - snym œwie cie. G r na czêœو sche ma tu ob ra - zu je roz w j licz bo wy po pu la cji ludz kiej na prze strze ni ca ³e go pro ce su trans for ma - cji. Ma ³a licz ba lud no œci na œwie cie z pierw - szej fa zy wzra sta szcze g l nie na prze ³o mie fa zy dru giej i trze ciej, aby w fa zie czwar tej utrzy my waو siê na wy so kim, lecz wy r w na - nym po zio mie. Ko lej nym eta pem jest obec nie wy stê pu - j¹ ca w kra jach roz wi niê tych fa za pi¹ ta lub tzw. dru gie przej œcie de mo gra ficz ne 6, pod - czas kt re go na tê e nie uro dze jest ni sze od na tê e nia zgo n w. Sy tu acjê ta k¹ ob ra - Od faz do sfer Dru gie przej œcie de mo gra ficz ne wy ni ka z wie lu jed no kie run ko wych zja wisk w sfe - rze ma ³ e sko œci i roz rod czo œci, zmian wie lu do tych cza so wych za cho wa de mo - gra ficz nych. Prze mia ny w ma ³ e sko œci to m.in., upo wszech nie nie przed ma ³ e skich sto - sun k w sek su al nych, op ں nie nie ty po we go wie ku za wie ra nia ma ³ e stwa, upo wszech - nie nie zwi¹z k w part ner skich, po za ma ³ e - skich, wzrost licz by roz wo d w, upo wszech - nie nie ro dzin nie pe³ nych. Prze mia ny w roz rod czo œci to g³ w nie zmniej sze nie licz by dzie ci w ro dzi nie, za nik wie lo dziet no œci, zmia na po jê cia wie lo dziet - no œci, wzrost do bro wol nej bez dziet no œci, upo wszech nie nie nie za wod nych i ta nich œrod k w an ty kon cep cyj nych, op ں nie nie ty po we go wie ku pro kre acji, ale ta k e rzecz naj wa niej sza zmia na mo ty wa cji pro kre - acyj nych. Do tych czas ogra ni cza nie licz by po tom stwa by ³o g³ w nie spo wo do wa ne wzglê da mi fi nan so wy mi. Dzi siaj po sia da - nie i przy sz³oœو dzie ci nie jest ce lem nad - rzêd nym ro dzi c w, a je dy nie jed nym z ce - l w wspo ma ga j¹ cych w ich sa mo re ali za cji spo ³ecz nej 9. Trze ba jed nak pa miê taو, i szcze g l nie w kra jach Eu ro py Œrod ko wej i Wschod niej, np. w pa stwach po wsta ³ych po roz pa dzie ZSRR, zmia na mo ty wa cji pro kre acyj nych wy ni ka ³a r w nie z wy raں - 6 Na zwa ta zo sta ³a wpro wa dzo na w 1986 ro ku. 7 Wsp ³ czyn nik uro dze : (licz ba uro dze /licz ba lud no œci) 1000; wy nik otrzy mu je my w. 8 Wsp ³ czyn nik zgo n w: (licz ba zgo n w/licz ba lud no œci) 1000; wy nik otrzy mu je my w. 9 M. Ok l ski, De mo gra fia, s

4 Ta be la 1. Sto pa uro dze i zgo n w w po szcze g l nych kra jach i te re nach Eu ro py na prze strze ni okre - su (war to œci w ) Stopa urodze Kraje i tereny Dania 32,1 30, ,2 Francja 25,3 22,4 21,3 20,2 W³ochy 37,0 35,9 32,4 32,6 Pomorze 42,7 40,3 37,9 34,9 Galicja 43,5 44,9 43,3 41,2 Stopa zgon w Kraje i tereny Dania 19,4 18,7 16,4 13,7 Francja 22,5 22,0 20,6 19,1 W³ochy 29,5 27,0 22,9 21,1 Pomorze 28,6 27,1 24,5 20,2 Galicja 33,9 31,4 28,0 25,0 ڈr d³o: Na pod sta wie da nych za war tych w ta be li nr 2A, 3A i 3C po cho dz¹ cych z: K. Za mor ski, Trans for ma cja de mo gra ficz na w Eu ro pie Œrod ko wej w XIX wie - ku. We wnêtrz ne po do bie stwa i r ni ce, Prze sz³oœو De mo gra ficz na Pol ski, t. 19, War sza wa 1994, s ne go ob ni e nia ja ko œci y cia spo ³e cze stwa i pro ble m w go spo dar czych pa stwa. Co z te go wy ni ka? Wwy ni ku tych za sy gna li zo wa nych prze - mian pa stwa roz wi niê te XXI wie ku, w tym szcze g l nie Eu ro pa, sta nê ³a przed po wa - nym pro ble mem nie tyl ko de mo gra ficz nym, ale r w nie eko no micz nym sta rze niem siê lud no œci. Wy ni ka ono z dw ch tren d w de - mo gra ficz nych: wy d³u a nia y cia i spad ku licz by uro dze. Usta wo daw cy za czy na j¹ bo - ry kaو siê z po dob ny mi kwe stia mi: spa da j¹ ce wsp ³ czyn ni ki dziet no œci, hoj ne sys te my œwiad cze, wcze sny wiek eme ry tal ny, ze ro - wy wzrost licz by miejsc pra cy oraz ro sn¹ ce bez ro bo cie wœr d m³o dzie y 10. Ma ni fe sta cje i pro te sty lud no œci prze ciw ko no wym usta - wom eme ry tal nym, oszczêd no œciom wpro - wa dza nym przez rz¹ dz¹ cych mie li œmy oka - zjê na prze strze ni 2010 ro ku ogl¹ daو czê sto wme diach. W ob li czu tych pro ble m w po - wsta je py ta nie o ro lê ro dzi ny w dzi siej szym œwie cie. Czy ro dzi ny we zm¹ na sie bie przy - naj mniej czêœو obo wi¹z k w (w tym r w nie fi nan so wych) zwi¹ za nych z d³u go trwa ³¹ opie k¹ nad oso ba mi star szy mi. Czy oso by star sze s¹ w ro dzi nie uzna wa ne za ob ci¹ e - nie czy te za ka pi ta³ spo ³ecz ny, z kt re go wie dzy i do œwiad cze nia y cio we go czer paو mo g¹ ko lej ne po ko le nia? Ja k¹ ro lê do ode - gra nia ma j¹ rz¹ dz¹ cy prze cie to przed ni - mi stoi wy zwa nie od wr ce nia tren du nie do - sta tecz nej p³od no œci. Czy mo e my li czyو na prze my œla n¹ i d³u go fa lo w¹ po li ty kê pro - ro dzin n¹? Kie dy to siê za czê ³o? WEu ro pie i Ame ry ce P ³ noc nej pro ces trans for ma cji roz po cz¹³ siê w 19. i 20. wie - ku zaœ w kra jach mniej roz wi niê tych w po - ³o wie mi nio ne go stu le cia. Ana li zu j¹c da ne 10 P. G. Pe ter son, Kszta³t przy sz³o œci: sta rze nie siê po pu la cji œwia ta w XXI wie ku, Miê dzy na ro do wy Prze - gl¹d Po li tycz ny, 5(10)/2004/2005, s /

5 do ty cz¹ ce po szcze g l nych pa stw eu ro pej - skich (ta be la 1.) do cho dzi my do wnio sku, e naj wa niej sze symp to my przej œcia de - mo gra ficz ne go czy li spa dek licz by uro dze oraz zde cy do wa ny spa dek licz by zgo n w na te re nach Eu ro py Œrod ko wej po ja wia j¹ siê ze znacz nym op ں nie niem w cza sie w sto sun ku do pa stw Eu ro py Za chod niej. Zwy mie nio nych w ta be li pa stw, naj szyb - ciej pro ces przej œcia de mo gra ficz ne go roz - po cz¹³ siê we Fran cji i Da nii (Eu ro pa Za - chod nia i P ³ noc na), w dru giej ko lej no œci we W³o szech (Eu ro pa Po ³u dnio wa), zaœ na ko cu na te re nach ziem pol skich. Na le - y r w nie wspo mnieو, i sto pa zgo n w dla Ro sji Eu ro pej skiej w la tach wy - no si ³a 27,1 11, a wiêc by ³a wy sza ni wszyst kie pre zen to wa ne w ta be li 1. Mo na wiêc po wie dzieو, i w Eu ro pie Œrod ko wej i Wschod niej wy st¹ pi³ roz w j po le ga j¹ cy bar dziej na ad op to wa niu wzor c w wy two - rzo nych na za cho dzie Eu ro py, ni na kre - owa niu w³a snych za cho wa. Te zmia ny de mo gra ficz ne by ³y r w nie zmia na mi w œwia do mo œci cz³o wie ka wiêc s¹ o ty le wa ne, e za ni mi sz³y wszel kie zmia ny go spo dar cze, kul tu ro we i men tal no œcio we. Dla nas, ja ko miesz ka c w Eu ro py Œrod ko - wej, na su wa siê wiêc je den wa ny wnio sek, kt ry na pew no war to uœwia do miو uczniom na by wa j¹ cym do pie ro umie jêt noœو ³¹ cze nia fak t w hi sto rycz nych czy opi nio wa nia wy da - rze : w sto sun ku do wy so ko roz wi niê tych kra j w Eu ro py Za chod niej nasz ob szar cha - rak te ry zu je siê za sz³o œcia mi, kt re wy ni ka j¹ nie tyl ko z czter dzie stu lat funk cjo no wa nia w blo ku ko mu ni stycz nym, ale siê ga j¹ znacz - nie g³ê biej i wy wo dz¹ siê z od mien nej dro gi roz wo ju, kt rej symp to my upa try waو mo na ju w okre sie œre dnio wie cza K. Za mor ski, Trans for ma cja de mo gra ficz na, s. 41, tab. 3C. 12 Ta m e, s Agnieszka Zieli ska Demographic transformation in the world: a brief account of human life changes through the centuries Defining demographic transformation as a process connected with general human development in its numerous dimensions is too vague and needs precision. That is why the conception of a four-stage process, invented by W. Thompson and F. Notestein, is very useful. According to this theory the first phase lasted to the end of the Middle Ages and its traits were high mortality rate and low reproductive rate. The second stage was connected with progress in medicine and improvement of living conditions, which meant that mortality decreased while the number of births was preserved because of the popularity of the traditional family model. The third phase describes the 19th century when both rates were lowered, as the result of mass urbanization processes. The fourth phase is the time when both rates are low and kept in balance. The fifth and current stage, the so called second demographic transition, characterizes the situation in developed countries, where more people die than are born. Such a situation, caused by various social and biological factors, is a serious threat to the governments that have to cope with the problem of ageing societies. T³umaczy³a: Magdalena Œnieو 14