Aktywność ekonomiczna ludzi starszych a budżet gospodarstwa domowego

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 817 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2010 Barbara Podolec Katedra Statystyki Paweł Ulman Katedra Statystyki Aktywność ekonomiczna ludzi starszych a budżet gospodarstwa domowego 1. Wstęp Podstawowym kryterium podziału na aktywnych zawodowo (pracujących i bezrobotnych) oraz biernych zawodowo jest praca jej wykonywanie, posiadanie, poszukiwanie bądź zaniechanie. Nie mniej ważnym kryterium klasyfikacji jest wiek. Niezależnie od szczegółowych przedziałów wiekowych w badaniach aktywności ekonomicznej ludności uwzględnia się podział na ekonomiczne grupy wiekowe. Wyróżnia się wiek przedprodukcyjny, produkcyjny oraz poprodukcyjny. Proces starzenia się ludności powoduje zmiany ich zachowań konsumpcyjnych, objawiające się m.in. w określonych fazach funkcjonowania gospodarstwa domowego, sprzyja stabilizacji wydatków, powoduje zmniejszanie się niektórych potrzeb i pojawianie nowych (np. w zakresie ochrony zdrowia). Może także prowadzić do ponownego odczuwania wcześniejszych potrzeb (np. w zakresie kultury i wypoczynku). Chęć zaspokojenia potrzeb znajduje odzwierciedlenie w kształtowaniu się budżetu gospodarstwa domowego, szczególnie zaś w poziomie i strukturze wydatków. Opracowanie zostało przygotowane w celu opisania aktywności ekonomicznej ludzi starszych oraz weryfikacji hipotezy, że ich aktywny udział na rynku pracy

2 26 Barbara Podolec, Paweł Ulman istotnie przyczynia się do kształtowania dochodów oraz wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych Dane statystyczne i metoda badania Podstawą wyników analizy aktywności ekonomicznej starszych ludzi są dane statystyczne z 2006 r. W pracy skorzystano z danych uzyskanych przez GUS w ramach badania budżetów gospodarstw domowych. Dostarczyły one informacji zarówno na temat dochodów i wydatków gospodarstw domowych oraz ich charakterystyk, jak i charakterystyk dotyczących członków tych gospodarstw. Należy podkreślić, że informacje o aktywności ekonomicznej starszych ludzi pozwalają na wyznaczenie wartości odpowiednich miar aktywności zawodowej zgodnie z definicjami stosowanymi w badaniu aktywności ekonomicznej ludności 2. Badanie budżetów gospodarstw domowych objęło w 2006 r gospodarstw domowych, w których żyło osób, co daje średnią liczbę osób w gospodarstwie 3,048. Badaniem aktywności ekonomicznej objęto osób w wieku co najmniej 15 lat, co stanowiło 81,23% ogólnej liczby osób. Na podstawie opisanego zbioru danych wyselekcjonowano do analizy tylko osoby mające nie mniej niż 60 lat. Zbiór tych danych liczył obserwacji osób, tworzących gospodarstw domowych. Analizę aktywności ekonomicznej ludności najczęściej przeprowadza się, stosując następujące mierniki: współczynnik aktywności zawodowej, wskaźniki pracujących, bezrobocia oraz bierności zawodowej oraz stopę bezrobocia. Wartość wskaźnika pracujących można poddać analizie ze względu na rodzaj wykonywanej pracy, a wartość wskaźnika bierności ze względu na jej powód 3. W badaniach wpływu aktywności ekonomicznej ludzi starszych na kształtowanie się dochodów, wydatków czy ogólnie sytuację materialną ich gospodarstw domowych można zastosować modele regresyjne. Poddano analizie regresji zmienną dychotomiczną oznaczającą posiadanie pracy przez osobę starszą (względnie stan aktywności lub bezrobocia osoby starszej) ze względu na zespół zmiennych objaśniających, wynikających z charakterystyk tych osób i ich gospodarstw domowych. W tym ujęciu stosuje się modele prawdopodobieństwa, spośród których najpopularniejsze są modele logitowe lub probitowe. Zostanie także zbudowany model dla określonej grupy wydatków na towary i usługi w gospodarstwie 1 Demograficzny i ekonomiczny aspekt starzenia się ludności ujmowany na poziomie gospodarstwa domowego omówiono w [3]. 2 Opis metodologii BAEL można znaleźć w [1, s ]. 3 Odpowiednie wzory można znaleźć w [8, s ].

3 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 27 domowym z uwzględnieniem zmiennych objaśniających określających aktywność ekonomiczną starszych ludzi Wyniki pomiaru aktywności ekonomicznej ludzi starszych W 2006 r. wskaźnik aktywności zawodowej ogółu badanych osób (w wieku 15 lat i starszych) wyniósł 53,58%. Na wartość tę złożył się poziom wskaźnika pracujących, wynoszący 47,77%, oraz wskaźnika bezrobocia 5,81%. Wynika z tego, że wskaźnik bierności zawodowej osiągnął wartość 46,42%. W porównaniu do wcześniejszych lat stopa bezrobocia ukształtowała się na niskim poziomie 10,84%. Przyjmując wyniki za punkt odniesienia, przedstawiono analizę kształtowania się aktywności zawodowej starszych ludzi ze względu na: grupę społeczno- -ekonomiczną członków gospodarstwa domowego, subiektywną ocenę ich sytuacji materialnej, klasę miejsca zamieszkania oraz wykształcenie starszej osoby. Aktywność ekonomiczna starszych ludzi wyniosła ogólnie 10,99% i prawie w całości wiązała się z wykonywaną przez nich pracą. Problem bezrobocia w tym wypadku prawie nie występował, chociaż wartość 0,15% statystycznie istotnie różni się od zera (przy poziomie istotności równym 0,05 i liczebności próby osób). W związku z tym bierność zawodowa była na wysokim poziomie 89,01%, co wynikało przede wszystkim z pobierania świadczeń emerytalnych lub rentowych (por. tabela 3). W tabeli 1 przedstawiono wyniki estymacji poszczególnych wskaźników opisujących sytuację starszych ludzi na rynku pracy ze względu na główne źródło utrzymania ich rodzin, co jest równoznaczne z podziałem gospodarstw domowych na grupy społeczno-ekonomiczne. Okazuje się, że powoduje to znaczne zróżnicowanie aktywności ekonomicznej starszych ludzi. Jej najwyższym poziomem charakteryzują się osoby starsze z gospodarstw, które są utrzymywane przede wszystkim z pracy na własny oraz pracy na stanowiskach nierobotniczych. Najniższą aktywność wykazują osoby starsze w gospodarstwach utrzymywanych z emerytury. Znamienny jest wysoki poziom stopy bezrobocia w gospodarstwach utrzymywanych przede wszystkim ze źródeł niezarobkowych. Gospodarstwa te charakteryzują się najniższymi przeciętnymi wartościami dochodów i wydatków 4 Autorzy świadomie opuścili szczegółowe przedstawienie zagadnień modelowania regresyj- Autorzy świadomie opuścili szczegółowe przedstawienie zagadnień modelowania regresyjnego, wiedząc, że literatura dotycząca modeli regresyjnych i ich wykorzystania w tym także w prawdopodobieństwie jest wyczerpująca. W opracowaniu odwołano się do treści zawartych w [2, 4, 5, 6, 7].

4 28 Barbara Podolec, Paweł Ulman Tabela 1. Wskaźniki aktywności ekonomicznej starszych ludzi w 2006 r. według grup społeczno-ekonomicznych (w %) Gospodarstwa domowe pracujących Wskaźniki aktywności bezrobocia zawodowej bierności zawodowej Stopa bezrobocia Pracowników na stanowiskach robotniczych 15,45 0,22 15,67 84,33 1,40 Pracowników na stanowiskach nierobotniczych 27,33 0,12 27,45 72,55 0,44 Rolników 14,84 0,00 14,84 85,16 0,00 Pracujących na własny 37,35 0,00 37,35 62,65 0,00 Emerytów 8,77 0,10 8,87 91,13 1,13 Rencistów 8,94 0,13 9,07 90,93 1,43 Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych 8,17 3,36 11,53 88,47 29,14 Ogółem 10,84 0,15 10,99 89,01 1,36 na osobę 5, co może powodować większą chęć pozyskania pracy przez osoby starsze. Bezrobocie tych osób może być przyczyną klasyfikowania ich gospodarstw do grupy społeczno-ekonomicznej utrzymującej się ze źródeł niezarobkowych. Wynik ten jest pierwszą przesłanką, na podstawie której można stwierdzić, że aktywność ekonomiczna starszych ludzi wpływa na sytuację ekonomiczną ich gospodarstwa domowego. W tabelach 2 i 3 przedstawiono frakcję pracujących ludzi starszych ze względu na rodzaj wykonywanej pracy oraz frakcję biernych zawodowo ze względu na powód bierności w układzie społeczno-ekonomicznych grup gospodarstw. Wyniki są zgodne z oczekiwaniami. Starsi ludzie podejmują najczęściej pracę na własny (48,83%). Jedynie w wypadku gospodarstw, których członkami są pracownicy, a w szczególności pracujący na stanowiskach nierobotniczych, najbardziej popularna jest praca najemna. Prawie 47% starszych osób w gospodarstwach rolniczych pomaga w pracy na własny. Ten rodzaj 5 GUS nie publikuje informacji liczbowych na temat tej grupy społeczno-ekonomicznej w opracowaniach serii Budżety Gospodarstw Domowych. Informacje i Opracowania Statystyczne (m.in. za 2006 r.). Z obliczeń wynika, że w 2006 r. przeciętne wydatki ogółem przypadające na osobę w gospodarstwach utrzymywanych ze źródeł niezarobkowych kształtowały się na poziomie 644,70 zł, podczas gdy w gospodarstwach np. emerytów wynosiły średnio 923,53 zł, rencistów 742,99 zł, a pracujących na własny 1070,86 zł.

5 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 29 aktywności przyczynia się do wzrostu poziomu dochodu gospodarstwa domowego, ale osoby te prawdopodobnie nie otrzymują wynagrodzenia. Tabela 2. Frakcja pracujących ludzi starszych (w %) według rodzaju wykonywanej pracy oraz grupy społeczno-ekonomicznej (w liczbie pracujących osób starszych) Gospodarstwa domowe pracownik najemny Rodzaj wykonywanej pracy uczeń zawodu pracujący na własny pracodawca pomagający w pracy na własny Pracowników na stanowiskach robotniczych 50,71 0,00 0,00 30,09 19,20 Pracowników na stanowiskach nierobotniczych 80,73 0,00 0,73 12,21 6,33 Rolników 2,63 0,00 0,71 50,05 46,62 Pracujących na własny 9,39 0,00 10,99 72,22 7,41 Emerytów 24,63 0,07 0,28 56,07 18,95 Rencistów 22,19 0,00 1,01 60,87 15,93 Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych 45,52 0,00 0,00 46,91 7,57 Ogółem 32,40 0,04 0,96 48,83 17,77 Tabela 3. Frakcja biernych zawodowo ludzi starszych (w %) według powodów bierności oraz grupy społeczno-ekonomicznej (w liczbie osób starszych biernych zawodowo) Gospodarstwa domowe Powody bierności zawodowej (wśród biernych zawodowo) emeryt/ rencista uczeń/ wojsko dom/ rodzina choroba/ niesprawność Pracowników na stanowiskach robotniczych 76,87 0,00 0,80 16,32 6,01 Pracowników na stanowiskach nierobotniczych 80,55 0,00 0,24 12,81 6,40 Rolników 87,13 0,00 0,00 11,57 1,30 Pracujących na własny 76,80 0,00 0,00 14,35 8,85 Emerytów 94,40 0,00 0,76 3,47 1,37 Rencistów 43,13 0,00 0,86 39,18 16,83 Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych 37,60 0,00 1,64 24,13 36,63 Ogółem 84,94 0,00 0,73 9,95 4,38 inne

6 30 Barbara Podolec, Paweł Ulman Powodem bierności zawodowej starszych ludzi jest najczęściej emerytura lub renta (84,94%). Duży wpływ na bierność zawodową ma również choroba lub niepełnosprawność (szczególnie w gospodarstwach utrzymywanych z renty) oraz inne powody, zwłaszcza w gospodarstwach utrzymywanych ze źródeł niezarobkowych. Można przypuszczać, że na dużą liczbę osób biernych składają się te zniechęcone poszukiwaniem pracy. W tabelach 4 6 przedstawiono wyniki badań aktywności zawodowej starszych ludzi ze względu na poziom wykształcenia. Wzięto pod uwagę trzy poziomy wykształcenia: co najwyżej gimnazjalne, średnie (średnie ogólnokształcące, średnie zawodowe i policealne) oraz wyższe. Najbardziej aktywne są osoby z wyższym wykształceniem. Być może jest to spowodowane najbardziej korzystnymi warunkami pracy tych osób, co skłania ich do kontynuacji życia zawodowego. Okazuje się także, że im wyższy jest poziom wykształcenia, tym większy jest udział pracowników najemnych i mniejszy pracujących lub pomagających w pracy na własny. Wyższy poziom wykształcenia sprzyja również podejmowaniu lub kontynuowaniu pracy w charakterze pracodawcy. Poziom wykształcenia różnicuje także zbiorowość starszych osób biernych zawodowo ze względu na powód tej bierności. Im wyższy poziom wykształcenia, tym więcej osób jest biernych zawodowo z powodu emerytury lub renty. Osoby z niższym poziomem wykształcenia częściej podają jako powód bierności chorobę, niepełnosprawność lub inne przyczyny. Można doszukiwać się uzasadnienia tych wyników we wcześniej rozpoczynanej pracy zawodowej, w której osoby słabiej wykształcone częściej zajmowały stanowiska przyczyniające się do utraty zdrowia. Należy także podkreślić, że podczas zatrudniania osób o niskim wykształceniu brana jest często pod uwagę sprawność fizyczna. Tabela 4. Wskaźniki aktywności ekonomicznej starszych ludzi w 2006 r. według poziomu wykształcenia (w %) Poziom wykształcenia pracujących bezrobocia Wskaźniki aktywności zawodowej bierności zawodowej Stopa bezrobocia Wyższe 19,32 0,11 19,43 80,57 0,57 Średnie 9,75 0,16 9,91 90,09 1,61 Co najwyżej gimnazjalne 9,88 0,08 9,96 90,04 0,80 Ogółem 10,84 0,15 10,99 89,01 1,36

7 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 31 Tabela 5. Frakcja pracujących ludzi starszych (w %) według rodzaju wykonywanej pracy oraz poziomu wykształcenia (w liczbie pracujących osób starszych) Poziom wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego pracownik najemny Rodzaj wykonywanej pracy uczeń zawodu pracodawca pracujący na własny pomagający w pracy na własny Wyższe 72,36 0,00 1,77 24,84 1,02 Średnie 48,39 0,00 1,73 39,51 10,37 Co najwyżej gimnazjalne 10,19 0,09 0,00 60,62 29,10 Ogółem 32,40 0,04 0,96 48,83 17,77 Tabela 6. Frakcja starszych ludzi biernych zawodowo (w %) według poziomu wykształcenia oraz powodów bierności (w liczbie biernych osób starszych) Poziom wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego Powody bierności zawodowej (wśród biernych zawodowo) emeryt/ rencista uczeń/ wojsko dom/ rodzina choroba/ niesprawność Wyższe 94,96 0,00 0,00 3,28 1,76 Średnie 89,56 0,00 0,55 5,87 4,02 Co najwyżej gimnazjalne 80,96 0,00 0,97 13,02 5,04 Ogółem 84,94 0,00 0,73 9,95 4,38 inne Najwyższym poziomem aktywności ekonomicznej charakteryzują się osoby mieszkające na wsi (tabela 7). Ich aktywność jest jednak związana przede wszystkim z pracą na własny lub pomocą w takich obowiązkach (tabela 8). W Polsce ciągle istnieje dużo małorolnych gospodarstw wiejskich, które często są podstawowym źródłem utrzymania pracujących w nich osób. W dobie transformacji gospodarczej znaczna część ludności wiejskiej porzuciła ponadto pracę na roli na rzecz innych form zarobkowania. Z powodu mniejszych możliwości podjęcia pracy najemnej na terenach wiejskich niż w mieście wiele osób podjęło pracę na własny, korzystając z pomocy innych członków gospodarstwa, dlatego ponad 90% starszych osób pracujących na wsi to pracujący na własny lub pomagający w takiej pracy. Ma na to również wpływ definicja osoby uznanej za pracującą (zgodnie z BAEL) pracującym jest m.in. pomagający (nieotrzymujący wynagrodzenia) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej działalności gospodarczej poza rolnictwem [1, s. 14]. Osoby starsze mieszkające na

8 32 Barbara Podolec, Paweł Ulman wsi (jeśli pozwala im na to wiek i stan zdrowia) nie są więc bezczynne zawodowo. Podobnie jak w wypadku wyników analizy ze względu na wykształcenie można zauważyć, że najczęściej powodem bierności jest przejście na emeryturę lub rentę (tabela 9), tendencja ta jednak maleje wraz ze wzrostem wielkości miejscowości w większych miejscowościach więcej osób jest biernych zawodowo ze względu na chorobę lub niepełnosprawność. Tabela 7. Wskaźniki aktywności ekonomicznej ludzi starszych w 2006 r. według klasy miejscowości (w %) Klasa miejscowości Miasta powyżej 100 tys. mieszkańców Miasta poniżej 100 tys. mieszkańców pracujących bezrobocia Wskaźniki aktywności zawodowej bierności zawodowej Stopa bezrobocia 8,12 0,32 8,44 91,56 3,79 6,24 0,06 6,30 93,70 0,95 Wieś 16,65 0,08 16,72 83,28 0,48 Ogółem 10,84 0,15 10,99 89,01 1,36 Tabela 8. Frakcja pracujących ludzi starszych (w %) według rodzaju wykonywanej pracy oraz klasy miejscowości (w liczbie pracujących starszych osób) Klasa miejscowości Miasta powyżej 100 tys. mieszkańców Miasta poniżej 100 tys. mieszkańców pracownik najemny Rodzaj wykonywanej pracy (wśród pracujących) uczeń zawodu pracodawca pracujący na własny pomagający w pracy na własny 74,38 0,00 2,64 21,63 1,35 56,72 0,00 1,23 35,36 6,69 Wieś 8,43 0,07 0,20 63,69 27,61 Ogółem 32,40 0,04 0,96 48,83 17,77

9 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 33 Tabela 9. Frakcja biernych zawodowo ludzi starszych (w %) według powodów bierności oraz klasy miejscowości (w liczbie starszych osób biernych zawodowo) Klasa miejscowości Miasta powyżej 100 tys. mieszkańców Miasta poniżej 100 tys. mieszkańców Powody bierności zawodowej (wśród biernych zawodowo) emeryt/ rencista uczeń/ wojsko dom/ rodzina choroba/ niesprawność inne 88,52 0,00 0,71 6,95 3,81 84,37 0,00 0,76 9,37 5,50 Wieś 82,19 0,00 0,71 13,18 3,93 Ogółem 84,94 0,00 0,73 9,95 4,38 W tabelach przedstawiono wyniki oszacowań poszczególnych parametrów aktywności ekonomicznej osób starszych w kontekście oceny sytuacji materialnej gospodarstwa domowego, którego są członkami. Subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego jest także funkcją poziomu aktywności ekonomicznej jego starszych członków. Wiąże się ona przede wszystkim z pracą najemną lub byciem pracodawcą, a praca starszych osób na własny lub pomoc w tego typu pracy jest charakterystyczna przede wszystkim w gospodarstwach o niskim poziomie zamożności. Gorsza ocena sytuacji materialnej gospodarstwa wiąże się z rosnącym odsetkiem osób biernych zawodowo z powodu choroby lub niepełnosprawności oraz z innych przyczyn. Z jednej strony, osoby niepełnosprawne ponoszą koszty związane z niepełnosprawnością (w tym także koszty opieki), z drugiej zaś, nie mają zazwyczaj możliwości podjęcia pracy, co pogarsza sytuację materialną ich gospodarstw domowych. Tabela 10. Wskaźniki aktywności ekonomicznej starszych ludzi w 2006 r. według subiektywnej oceny sytuacji materialnej w gospodarstwach (w %) Wskaźniki Ocena ogólnej sytuacji Stopa w gospodarstwie domowym pracujących zawodowej zawodowej bezrobocia aktywności bierności bezrobocia Bardzo dobra 27,37 0,37 27,74 72,26 1,33 Raczej dobra 13,52 0,03 13,55 86,45 0,22 Przeciętna 10,73 0,09 10,82 89,18 0,83 Raczej zła 8,53 0,15 8,68 91,32 1,73 Zła 7,91 0,88 8,79 91,21 10,01 Ogółem 10,84 0,15 10,99 89,01 1,36

10 34 Barbara Podolec, Paweł Ulman Tabela 11. Frakcja pracujących ludzi starszych (w %) według rodzaju wykonywanej pracy oraz subiektywnej oceny sytuacji materialnej gospodarstw (w liczbie pracujących osób starszych) Ocena ogólnej sytuacji w gospodarstwie domowym pracownik najemny Rodzaj wykonywanej pracy uczeń zawodu pracodawca pracujący na własny pomagający w pracy na własny Bardzo dobra 70,10 0,00 2,86 25,75 1,29 Raczej dobra 46,26 0,19 1,86 40,48 11,22 Przeciętna 28,37 0,00 0,84 50,60 20,19 Raczej zła 22,02 0,00 0,00 56,36 21,62 Zła 27,73 0,00 0,00 56,43 15,84 Ogółem 32,40 0,04 0,96 48,83 17,77 Tabela 12. Frakcja starszych ludzi biernych zawodowo (w %) według powodów bierności oraz subiektywnej oceny sytuacji materialnej gospodarstw (w liczbie starszych osób biernych zawodowo) Ocena ogólnej sytuacji w gospodarstwie domowym Powody bierności zawodowej (wśród biernych zawodowo) emeryt/ rencista uczeń/ wojsko dom/ rodzina choroba/ niesprawność Bardzo dobra 86,52 0,00 1,28 8,69 3,50 Raczej dobra 88,52 0,00 0,25 6,75 4,47 Przeciętna 85,95 0,00 0,69 9,15 4,20 Raczej zła 80,78 0,00 1,26 13,35 4,61 Zła 77,42 0,00 0,85 16,40 5,34 Ogółem 84,94 0,00 0,73 9,95 4,38 inne 4. Aktywność ekonomiczna osób starszych a sytuacja materialna ich gospodarstw Na podstawie analiz wyników przedstawionych w tabelach stwierdzono, że aktywność ekonomiczna starszych osób w gospodarstwie domowym sprzyja poprawie sytuacji materialnej tego gospodarstwa. Nie jest ona jednak warunkiem

11 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 35 koniecznym dobrej sytuacji materialnej, zwłaszcza w wypadku rodzin wielopokoleniowych, w których aktywni są młodsi członkowie. Sytuacja materialna zależy od dochodów gospodarstwa domowego. Wiążą się z nią także wydatki ogółem i wydatki na żywność. Uzyskane wyniki dotyczące średnich wartości tych kategorii (w przeliczeniu na osobę) dla gospodarstw różniących się ze względu na aktywność zawodową ich starszych członków zaprezentowano w tabeli 13. Tabela 13. Przeciętne dochody, wydatki ogółem oraz wydatki na żywność w 2006 r. gospodarstw, których członkami są osoby starsze Gospodarstwa według aktywności zawodowej starszych osób Średni dochód na osobę (w zł) Średnie wydatki ogółem na osobę (w zł) Średnie wydatki na żywność na osobę (w zł) Udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem (w %) Bez pracujących 995,69 890,42 256,23 28,78 Z pracującymi 1191, ,90 283,40 26,97 Bez bezrobotnych 1023,23 912,76 260,17 28,50 Z bezrobotnymi 634,49 628,17 185,17 29,48 Ogółem 1022,48 912,21 260,02 28,50 Podjęcie pracy przez starszą osobę w zasadniczy sposób podnosi średnią wartość kategorii z budżetów gospodarstw domowych uwzględnionych w analizie. W wypadku gospodarstw, w których starsze osoby poszukują pracy, omawiane średnie są na niskim poziomie. Jest to m.in. skutkiem bezrobocia starszych członków gospodarstwa. Jest to także powodem poszukiwania pracy w wieku emerytalnym. W ostatniej kolumnie tabeli 13 zaprezentowano wyniki obliczeń prostej miary zamożności gospodarstwa domowego, jaką jest udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem (im jest niższy, tym bogatsze jest gospodarstwo). Zastosowanie tego miernika pozwoliło na potwierdzenie dotychczasowych spostrzeżeń. W kolejnym etapie analizy zbudowano model regresyjny w celu powiązania aktywności starszych członków gospodarstwa domowego z jego sytuacją materialną, proponując dwa rozwiązania. Pierwsze polega na zidentyfikowaniu czynników wpływających na prawdopodobieństwo podjęcia pracy przez starszego członka gospodarstwa domowego, a drugie pozwoli na określenie wpływu różnych czynników (w tym aktywności zawodowej starszych osób) na kształtowanie się dochodu rozporządzalnego oraz wybranych grup wydatków gospodarstwa domowego. W pierwszym przypadku jako zmienną zależną przyjęto zmienną binarną identyfikującą pracującą osobę starszą w gospodarstwie domowym. Wykorzystano model logitowy. W pomiarze sytuacji materialnej można uwzględnić

12 36 Barbara Podolec, Paweł Ulman dochód na osobę, wydatki ogółem na osobę lub subiektywną ocenę sytuacji materialnej gospodarstwa. Ze względu na rotacyjny charakter badania budżetów gospodarstw domowych dochód na osobę podlega losowym fluktuacjom, wynikającym z krótkiego (miesięcznego) okresu badania. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa uwzględnia nie tylko aspekt dochodowy, chociaż jej subiektywność uznana może być za wadę. Jednak to, że najlepiej sytuację materialną gospodarstwa znają jego członkowie, przemawia za przyjęciem tej oceny w budowanym modelu regresyjnym 6. W celu określenia prawdopodobieństwa wykonywania pracy zawodowej przez starszego członka gospodarstwa domowego przyjęto następujące zmienne objaśniające: liczbę osób w wieku 15 lat i starszych w gospodarstwie domowym, subiektywną ocenę sytuacji materialnej gospodarstwa domowego (1 bardzo dobra, 2 raczej dobra, 3 przeciętna, 4 raczej zła, 5 zła), ZUT zestaw zmiennych zero-jedynkowych identyfikujących grupę społeczno-ekonomiczną gospodarstwa domowego (grupą odniesienia są gospodarstwa utrzymywane przede wszystkim z pracy na stanowisku robotniczym; por. tabela 1), miasto grupę zmiennych zero-jedynkowych identyfikujących typ miejscowości, w której znajduje się gospodarstwo domowe (grupą odniesienia są gospodarstwa wiejskie), wiek starszej osoby w latach, płeć starszej osoby: 0 kobiety, 1 mężczyźni, wykształcenie grupę zmiennych zero-jedynkowych identyfikujących poziom wykształcenia starszej osoby (grupą odniesienia są osoby o wykształceniu co najwyżej gimnazjalnym). Wyniki estymacji parametrów modelu zawarto w tabeli 14. W całej zbiorowości starszych osób 1921 to osoby pracujące. Pozostała część, stanowiąca 89,16% (15 806), nie podjęła pracy. Najczęściej były to osoby bierne zawodowo, rzadziej bezrobotne. Hipoteza dotycząca tego, że wprowadzone do modelu zmienne objaśniające nie wnoszą istotnych informacji poza tymi, które określa wyraz wolny, została odrzucona. Wartość statystyki testowej χ 2 wyniosła 2234,88, prawdopodobieństwo testowe było więc bardzo małe. Wszystkie oceny parametrów dla poszczególnych zmiennych okazały się istotnie różne od zera na rozsądnie ustalonym, dowolnie małym poziomie istotności. 6 B. Podolec przeprowadziła badanie mające na celu weryfikację poprawności sądu wydanego przez gospodarstwa domowe o ich sytuacji materialnej i uzyskała pozytywne rezultaty. Przedstawiła je na konferencji naukowej Statystyka społeczna. Dokonania szanse perspektywy, zorganizowanej w dniach stycznia 2008 r. w Krakowie z okazji jubileuszu 90-lecia GUS, w referacie Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania sytuacji materialnej gospodarstw domowych.

13 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 37 Tabela 14. Wyniki estymacji modelu logitowego dla zmiennej identyfikującej wykonywanie pracy zawodowej przez starszą osobę Wyszczególnienie Ocena Błąd standardowy Statystyka Walda Poziom p Wyraz wolny 7,0769 0, ,07 0,0000 Liczba osób w wieku 15 lat i starszych w gospodarstwie domowym 0,1909 0, ,01 0,0000 Subiektywna ocena sytuacji materialnej w gospodarstwie domowym 0,1280 0, ,13 0,0002 ZUT praca na stanowisku nierobotniczym 0,5944 0, ,24 0,0000 ZUT rolnictwo 0,2690 0,1274 4,46 0,0348 ZUT praca na własny 0,9689 0, ,13 0,0000 ZUT emerytura 0,6296 0, ,88 0,0000 ZUT renta 0,4495 0, ,57 0,0001 ZUT źródło niezarobkowe 1,2155 0, ,63 0,0000 Miasto powyżej 500 tys. mieszkańców 1,2210 0, ,43 0,0000 Miasto tys. mieszkańców 1,4560 0, ,66 0,0000 Miasto poniżej 100 tys. mieszkańców 1,5041 0, ,95 0,0000 Wiek starszej osoby 0,1118 0, ,05 0,0000 Płeć starszej osoby 0,8017 0, ,37 0,0000 Wykształcenie zasadnicze zawodowe starszej osoby 0,2940 0, ,65 0,0001 Wykształcenie średnie starszej osoby 0,1391 0,0707 3,87 0,0490 Wykształcenie wyższe starszej osoby 0,8741 0, ,05 0,0000 Oceny parametrów są albo dodatnie, albo ujemne. Ujemna wartość sugeruje spadek prawdopodobieństwa podjęcia pracy przez starszą osobę wraz ze wzrostem wartości liczbowej danej zmiennej objaśniającej, natomiast dodatnia wartość stymuluje to prawdopodobieństwo. Najistotniejszy w analizie jest parametr opisujący związek między podjęciem pracy a sytuacją materialną. Jego wartość wynosi 0,128. Kolejne wartości liczbowe zmiennej dotyczącej oceny sytuacji materialnej gospodarstwa domowego określają coraz gorszą sytuację materialną. W związku z tym prawdopodobieństwo, że członek gospodarstwa domowego jest pracującą osobą starszą wzrasta wraz z poprawą sytuacji materialnej gospodarstwa. Kontynuowanie pracy zawodowej przez starsze osoby jest ponadto spowodowane:

14 38 Barbara Podolec, Paweł Ulman mieszkaniem przez nie w gospodarstwie domowym o małej liczbie osób w wieku co najmniej 15 lat, zamieszkiwaniem w gospodarstwie domowym utrzymywanym przede wszystkim z pracy na stanowisku nierobotniczym lub z pracy na własny (najmniejsze prawdopodobieństwo posiadania pracy przez starsze osoby istnieje w gospodarstwach utrzymywanych ze źródeł niezarobkowych), mieszkaniem na wsi najmniej prawdopodobne jest znalezienie osoby starszej pracującej w gospodarstwach miejskich, w miastach o liczbie ludności do 100 tys. osób, stosunkowo niskim wiekiem, płcią pracę w starszym wieku częściej podejmują mężczyźni, posiadaniem wykształcenia średniego lub wyższego. Wnioski te są analogiczne do tych uzyskanych z analizy wyników przedstawionych w tabelach 1, 4, 7 i 10. Na podstawie wyników testu ilorazu wiarygodności stwierdzono, że największy wpływ na badane prawdopodobieństwo ma: wiek starszej osoby, mieszkanie w mieście o liczbie ludności do 100 tys., płeć, przynależność do gospodarstwa domowego utrzymywanego z emerytury albo pracy na własny, a także wyższe wykształcenie starszej osoby i liczba osób w wieku co najmniej 15 lat w gospodarstwie domowym. Wyniki estymacji modeli ekonometrycznych zastosowanych w drugim rozwiązaniu zostały zaprezentowane w tabelach W tabeli 15 przedstawiono oceny parametrów wykładniczego modelu dochodów rozporządzalnych, w którym zmiennymi objaśniającymi są zmienne charakteryzujące zarówno osoby starsze, jak i ich gospodarstwa domowe. Zmienne te zostały dobrane do modelu metodą regresji krokowej z szerszego zbioru potencjalnych zmiennych. Część z nich to zmienne zero-jedynkowe uwzględnione wcześniej w modelu logitowym. W modelu dochodów znajdują się także zmienne określające liczbę osób starszych (S) w gospodarstwie domowym, liczbę pracujących osób starszych (S), liczbę bezrobotnych osób starszych (S). Poziom wykształcenia (S) oznacza zmienną przyjmującą wartość 1 w wypadku wykształcenia wyższego, 2 średniego, 3 zawodowego. Ponadto na oznaczenie każdego poziomu wykształcenia zaproponowano zmienne zero-jedynkowe, spośród których w modelu pozostała tylko zmienna wykształcenia wyższego (S). Oszacowania parametrów modelu dochodów oraz modeli wydatków dokonano klasyczną MNK. Wszystkie zmienne wprowadzone do modelu istotnie wpływają na kształtowanie się dochodu rozporządzalnego. Kolejność siły oddziaływania na zróżnicowanie dochodów określają wartości standaryzowanych ocen szacowanych parametrów (alfa). Z danych przedstawionych w tabeli 15 wynika, że najsilniej na zmienność dochodu oddziałuje wykształcenie, liczba starszych osób w rodzinie oraz mieszkanie na wsi. Wartości ocen szacowanych parametrów przy tych zmiennych

15 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 39 mają znak ujemny, co w wypadku wykształcenia oznacza, że wraz ze wzrostem stopnia wykształcenia starszej osoby wzrasta poziom dochodu rozporządzalnego. Tabela 15. Oceny parametrów wykładniczego modelu dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych w 2006 r. Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(17 591) Poziom p Wyraz wolny 7, , ,401 0,0000 Poziom wykształcenia (S) 0, , , , ,139 0,0000 Liczba osób starszych (S) 0, , , , ,518 0,0000 Wykształcenie wyższe (S) 0, , , , ,495 0,0126 Liczba pracujących (S) 0, , , , ,297 0,0000 Liczba bezrobotnych (S) 0, , , , ,613 0,0000 ZUT praca na stanowisku nierobotniczym 0, , , , ,220 0,0000 ZUT praca na własny 0, , , , ,332 0,0000 ZUT źródło niezarobkowe 0, , , , ,891 0,0000 Miasto powyżej 500 tys. mieszkańców 0, , , ,0127 8,389 0,0000 Miasto tys. mieszkańców 0, , , , ,108 0,0000 Wieś 0, , , , ,203 0,0000 Płeć osoby będącej głową gospodarstwa 0, , , , ,737 0,0000 Płeć osoby starszej (S) 0, , , , ,519 0,0000 Pracodawca (S) 0, , , , ,712 0,0067 Emerytura (S) 0, , , , ,357 0,0000 Praca najemna (S) 0, , , , ,510 0,0000 Pomoc w pracy na własny (S) 0, , , , ,469 0,0000 Praca bez umowy (S) 0, , , , ,178 0,0015 Drugi dom 0, , , , ,393 0,0000 R = 0,588; R 2 = 0,346; F = 391,78; p < 0,0000 Spośród zmiennych charakteryzujących starsze osoby dodatni wpływ na poziom dochodu mają: liczba pracujących osób starszych w rodzinie, wysoki poziom ich wykształcenia, uprawnienia emerytalne, praca najemna, a także zatrudnienie star-

16 40 Barbara Podolec, Paweł Ulman szej osoby w charakterze pracodawcy. Jeżeli starsza osoba jest np. pracownikiem najemnym, to dochód rozporządzalny przypadający na osobę w jej gospodarstwie domowym wzrasta średnio o 23,5% przy założeniu, że pozostałe zmienne są na stałym poziomie 7. Zmienne określające liczbę bezrobotnych osób starszych w rodzinie, pomoc w pracy na własny oraz zatrudnienie bez umowy o pracę obniżają poziom dochodu rozporządzalnego. Podejmowanie przez starszą osobę pracy bez umowy o pracę prawdopodobnie wynika ze złej sytuacji materialnej. Temu rodzajowi zatrudnienia odpowiada niższy średnio o 17,85% poziom dochodu rozporządzalnego (przy stałym poziomie pozostałych zmiennych). Na poziom dochodu wpływają także zmienne charakteryzujące gospodarstwo domowe. Należą do nich zmienne zero-jedynkowe określające, czy gospodarstwo jest utrzymywane z pracy na stanowisku nierobotniczym, czy z pracy na własny, miejsce zamieszkania w mieście powyżej 100 tys. mieszkańców oraz posiadanie drugiego domu. Wartości ocen parametrów tych zmiennych są dodatnie. Poziom dochodu obniża niezarobkowe źródło utrzymania oraz mieszkanie na wsi. Oszacowano również parametry modeli kosztów zaspokojenia podstawowych potrzeb. Zaliczono do nich wydatki na: żywność, mieszkanie, zdrowie oraz rekreację i kulturę. Do zmiennych objaśniających uwzględnionych w modelu dochodu zostały włączone wydatki ogółem na osobę, określające bieżącą sytuację finansową rodziny. W tabelach przedstawiono wyniki ocen szacowanych parametrów potęgowo-wykładniczych modeli wydatków. We wszystkich modelach statystycznie istotny wpływ na kształtowanie się wydatków mają trzy zmienne: wydatki ogółem, liczba starszych osób oraz mieszkanie na wsi, przy czym najistotniejsze, jeśli chodzi o siłę oddziaływania na zmienność zmiennych objaśnianych, są wydatki ogółem. Trzeba nadmienić, że współczynniki elastyczności dochodowej wydatków w gospodarstwach domowych ze starszymi osobami są z reguły wyższe od oszacowań uzyskanych dla całej próby gospodarstw domowych. Z dodatkowych badań przeprowadzonych na potrzeby tej pracy wynika, że elastyczność dochodowa wydatków na żywność dla ogółu gospodarstw wynosi 0,428, wydatków na mieszkanie 0,838, wydatków na zdrowie 0,832, a wydatków na rekreację i kulturę 1,183, podczas gdy zaprezentowane w tabelach wartości są na poziomie, odpowiednio: 0,493, 1,065, 0,997 oraz 0,96. Jedynie wydatki na rekreację i kulturę są w gospodarstwach ze starszymi osobami mniej elastyczne niż w modelach dla ogółu gospodarstw domowych. Nadwyżka środków finansowych w gospodarstwach z udziałem starszych osób jest przeznaczana na zaspokojenie najpilniejszych potrzeb. 7 (e 0, ) 100% = (1, )100% = 23,529%.

17 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 41 Tabela 16. Oceny parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków na żywność gospodarstw domowych w 2006 r. Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(17 670) Poziom p Wyraz wolny 2, , ,195 0,0000 Ln wydatki ogółem na osobę 0, , , , ,599 0,0000 Liczba osób starszych (S) 0, , , , ,565 0,0000 ZUT emerytura 0, , , , ,053 0,0000 ZUT rolnictwo 0, , , , ,687 0,0000 ZUT renta 0, , , , ,674 0,0000 ZUT źródło niezarobkowe 0, , , , ,726 0,0064 Wieś 0, , , , ,515 0,0000 Płeć osoby starszej (S) 0, , , , ,160 0,0016 Praca na czas określony 0, , , , ,182 0,0291 R = 0,674; R 2 = 0,454; F = 619,19; p < 0,0000 Tabela 17. Oceny parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków na mieszkanie gospodarstw domowych w 2006 r. Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(17 337) Poziom p Wyraz wolny 1, , ,030 0,0000 Ln wydatki ogółem na osobę 0, , , , ,644 0,0000 Wieś 0, , , , ,579 0,0000 Liczba osób starszych (S) 0, , , , ,618 0,0000 Wykształcenie wyższe (S) 0, , , , ,037 0,0000 Liczba pracujących (S) 0, , , , ,538 0,0000 Płeć osoby starszej (S) 0, , , , ,018 0,0025 ZUT praca na stanowisku nierobotniczym 0, , , , ,675 0,0000 ZUT rolnictwo 0, , , , ,155 0,0000 ZUT praca na własny 0, , , , ,047 0,0023 Emerytura (S) 0, , , , ,816 0,0049 Pomoc w pracy na własny (S) 0, , , , ,292 0,0219 R = 0,664; R 2 = 0,442; F = 887,27; p < 0,0000

18 42 Barbara Podolec, Paweł Ulman Tabela 18. Oceny parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków na zdrowie gospodarstw domowych w 2006 r. Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(16 005) Poziom p Wyraz wolny 3, , ,095 0,0000 Ln wydatki ogółem na osobę 0, , , , ,049 0,0000 ZUT emerytura 0, , , , ,351 0,0000 ZUT renta 0, , , , ,541 0,0000 Liczba osób starszych (S) 0, , , , ,348 0,0000 Liczba biernych zawodowo (S) 0, , , , ,947 0,0000 ZUT praca na stanowisku nierobotniczym 0, , , , ,792 0,0001 ZUT rolnictwo 0, , , , ,377 0,0007 Płeć starszej osoby (S) 0, , , , ,609 0,0000 Zajmowanie się domem (S) 0, , , , ,305 0,0009 Wieś 0, , , , ,843 0,0045 Praca najemna (S) 0, , , , ,216 0,0267 R = 0,551; R 2 = 0,304; F = 361,29; p < 0,0000 Tabela 19. Oceny parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków na rekreację i kulturę gospodarstw domowych w 2006 r. Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(16 946) Poziom p Wyraz wolny 2, , ,516 0,0000 Ln wydatki ogółem na osobę 0, , , , ,787 0,0000 Wykształcenie (S) 0, , , , ,753 0,0000 Wieś 0, , , , ,119 0,0000 ZUT praca na stanowisku nierobotniczym 0, , , , ,860 0,0000 Liczba osób starszych (S) 0, , , , ,761 0,0000 ZUT praca na własny 0, , , , ,347 0,0000 Miasto powyżej 500 tys. mieszkańców 0, , , , ,119 0,0000 ZUT emerytura 0, , , , ,096 0,0360

19 Aktywność ekonomiczna ludzi starszych 43 cd. tabeli 19 Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(16 946) Poziom p ZUT renta 0, , , , ,636 0,0084 Emerytura (S) 0, , , , ,243 0,0249 Praca na czas określony (S) 0, , , , ,126 0,0336 R = 0,618; R 2 = 0,382; F = 486,44; p < 0,0000 Oprócz trzech wymienionych zmiennych poziom wydatków na żywność w rodzinach ze starszymi osobami kształtuje się przede wszystkim pod wpływem zmiennych zero-jedynkowych określających przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (przy założeniu stałości pozostałych zmiennych). Na poziom wydatków na mieszkanie dodatnio wpływa tylko sytuacja finansowa rodziny oddziaływanie pozostałych zmiennych jest ujemne. W grupie zmiennych objaśniających znajdują się m.in. charakterystyki starszych ludzi: liczba wszystkich osób, liczba osób pracujących, wykształcenie wyższe, płeć, świadczenia emerytalne oraz pomoc w pracy na własny. Wydatki na zdrowie zależą od zasobów finansowych rodziny oraz zmiennych, które w niezmiennej sytuacji finansowej dodatnio wpływają na ich poziom, takich jak liczba biernych zawodowo starszych osób oraz liczba emerytów, rencistów, pracowników zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym i rolników będących członkami gospodarstwa domowego. Niższe są wydatki na ochronę zdrowia przypadające na osobę w gospodarstwach domowych, w których jest duża liczba starszych osób, oraz jeżeli osoba starsza zajmuje się domem, podjęła pracę najemną i jest płci męskiej. Na poziom wydatków na zdrowie wpływa także miejsce zamieszkania. Wyniki estymacji parametrów modelu wydatków na rekreację i kulturę wskazują, że oprócz sytuacji finansowej na poziom wydatków dodatnio wpływa wzrost wykształcenia, praca na stanowisku nierobotniczym, praca na własny, przyznane świadczenia emerytalne i rentowe oraz mieszkanie w mieście mającym powyżej 500 tys. mieszkańców. Wzrostowi wydatków sprzyja także zwiększenie liczby starszych osób oraz zatrudnienie starszej osoby na czas określony. Przy stałym poziomie pozostałych zmiennych jedynie mieszkanie na wsi ujemnie oddziałuje na poziom wydatków na rekreację i kulturę.

20 44 Barbara Podolec, Paweł Ulman 5. Podsumowanie Wykazano, że aktywność ekonomiczna starszych osób sprzyja poprawie sytuacji materialnej gospodarstwa domowego. Zastosowanie modelu logitowego pozwoliło określić zbiór zmiennych objaśniających, które wpływają na większe prawdopodobieństwo wykonywania pracy zawodowej przez starszą osobę. Wyodrębniono zbiór cech, spośród których jedne zwiększają to prawdopodobieństwo, inne zmniejszają. Ciekawe rezultaty uzyskano także w wyniku oszacowania parametrów wykładniczego modelu dochodu rozporządzalnego, które umożliwiły identyfikację zmiennych istotnie oddziałujących na poziom dochodu, charakteryzujących starsze osoby w gospodarstwie domowym oraz na rynku pracy. Zastosowanie modeli potęgowo-wykładniczych wydatków na żywność, mieszkanie, zdrowie oraz rekreację i kulturę pozwoliło opisać ich zmienność oraz wykazać istotny wpływ badanych czynników na kształtowanie się poziomu wymienionych kategorii wydatków. Literatura [1] Aktywność ekonomiczna ludności Polski. II kwartał 2007, GUS, Warszawa [2] Green W.H., Econometric Analysis, 2nd edition, Prentice-Hall International, Inc., New Jersey [3] Ludzie starsi w rodzinie i społeczeństwie, red. J. Kurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków [4] Maddala G.S., Ekonometria, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [5] Maddala G.S., Limited-dependent and Qualitative Variables in Econometrics, Cambridge University Press, Cambridge [6] Podolec B., Analiza kształtowania się dochodów i wydatków ludności w okresie transformacji gospodarczej w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kraków [7] Podolec B., Ulman P., Modele regresyjne w analizie wydatków gospodarstw domowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, nr 790, Kraków [8] Podolec B., Ulman P., Wałęga A., Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna gospodarstw domowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków The Economic Activity of Senior Citizens and the Household Budget The goal of this article is to discuss the economic activity of senior citizens and verify the hypothesis that their active participation in the labour market contributes essentially to the shape of the income and expenditures of the households they belong to. The paper shows that seniors economic activity improves the material situation of the household to which they belong and has a crucial influence on the level of selected groups of consumption expenditure.