Przydatność zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego do badań nad dziejami wojny polsko-rosyjskiej

Transkrypt

1 dr hab. prof. UKSW Janusz Odziemkowski 28 Przydatność zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego do badań nad dziejami wojny polsko-rosyjskiej Wojna polsko-rosyjska lat stanowi jedną z najpiękniejszych kart dziejów oręża polskiego. Jej rezultat na dwadzieścia lat zadecydował o losach narodów Europy środkowo-wschodniej i wywarł istotny wpływ na bieg historii starego kontynentu. W Polsce Ludowej rzetelne badania nad wojną Rzeczypospolitej z Rosją bolszewicką nie mogły być prowadzone ze względów politycznych. Wielu historyków z założenia nie podejmowało tej problematyki, aby nie być zmuszonymi do publikowania półprawd lub ocen zgoła fałszywych. Największy w kraju zbiór materiałów archiwalnych dotyczących tego konfliktu zbrojnego, przechowywany w Centralnym Archiwum Wojskowym (CAW) w Rembertowie, do schyłku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku był rzadko wertowany, co łatwo stwierdzić po wpisach w teczkach akt. Szczegółowe jego omówienie wymagałoby obszernego opracowania. Sama charakterystyka zawartości najważniejszych zespołów poszerzyłaby niniejszy tekst do objętości wielokrotnie przekraczającej jego zamierzone ramy. Z kolei analizowanie przydatności poszczególnych zespołów do badań nad wojną prowadziłoby do ogromnej liczby powtórzeń, bowiem większość zespołów zawiera bardzo zróżnicowany materiał źródłowy, przydatny do badań nad wieloma tematami, przy czym fragmenty tej samej dokumentacji mogą występować w kilku zespołach 1. Czasem łatwiej wymienić zagadnienia, do których nie ma materiałów w danym zespole, niż te, które znajdują w nim dokumentację źródłową. Dlatego właściwym zabiegiem wydaje się omówienie przydatności zbiorów CAW do opracowania konkretnych tematów, najistotniejszych dla poznania przebiegu wojny Polski z Rosją bolszewicką i historii Polskich Sił Zbrojnych w latach Fronty, armie, rozmaite grupy operacyjne, jednostki, oddziały, dowództwa różnych szczebli, władze centralne i instytucje Polskich Sił Zbrojnych wytworzyły podczas wojny z Rosją olbrzymią ilość dokumentacji. Niestety tylko jej część

2 90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego znalazła się w posiadaniu komórki przeznaczonej do zbierania i opracowywania materiałów archiwalnych: Sekcji Historyczno-Operacyjnej Oddziału III, która po dwukrotnej reorganizacji i zmianie nazwy została w 1922 r. przekształcona w Biuro Historyczne Sztabu Generalnego, a wiosną 1927 r. w Wojskowe Biuro Historyczne (WBH). Część dokumentacji zaginęła jeszcze podczas odwrotu wojsk polskich latem 1920 r., część utracono na skutek braku doświadczenia w organizacji służby archiwalnej i gromadzeniu akt. Wiele akt przechowywanych w zbiorach WBH uległo zniszczeniu podczas II wojny światowej, niewielką ilość dokumentów zdołano ewakuować z kraju we wrześniu 1939 r. 2 Po zakończeniu wojny ocalałe materiały przejęło Centralne Archiwum Wojskowe. Dlatego dzisiejsze zbiory CAW dotyczące wojny lat , aczkolwiek bardzo obszerne, zawierają szereg luk. Niewielka cząstka materiałów archiwalnych do wojny polsko-rosyjskiej wyszła drukiem w ramach wydawnictw źródłowych. Wręcz bezcenna jest dzisiaj przedwojenna edycja źródeł do bitew nad Bugiem i nad Wisłą, zawierająca między innymi wiele zaginionych obecnie dokumentów z okresu od 27 lipca do 12 sierpnia 1920 r. 3 W 1995 r. zespół historyków pod kierunkiem dr Marka Tarczyńskiego rozpoczął wydawanie dokumentów operacyjnych do wojny 1920 roku, głównie w oparciu o zbiory CAW. Do tej pory wyszły dwa tomy Bitwy Warszawskiej będące kontynuacją wydawnictwa przedwojennego, opracowane według współczesnych zasad edycji źródeł, dwa tomy Bitwy Niemeńskiej i tom Bitwy 1 Dla przykładu: materiały Dowództw Okręgów Generalnych (DOGen.), włączone do zespołów Dowództw Okręgów Korpusów (DOK) dostarczają solidnej bazy źródłowej do badań nad organizacją, dyslokacją i stanem liczebnym oddziałów i jednostek, logistyką, wojskami samochodowymi, szkolnictwem wojskowym, pracą oświatową i wychowawczą, historią służb, oddziałów zapasowych, etapowych i wartowniczych, przebiegiem poborów do wojska, zaciągiem ochotniczym, przygotowywaniem uzupełnień dla frontu, zdobyczą wojenną, kontaktami wojska z ludnością cywilną. Natomiast zespoły Dowództw Armii zawierają obszerną dokumentację m.in. do badań nad przebiegiem działań bojowych, postawą żołnierza w walce, pracą służb na froncie, pracą wywiadu wojskowego, logistyką, szlakiem bojowym oddziałów i jednostek oraz ich dyslokacją i stanem liczebnym, wojskami samochodowymi, pracą oświatową i wychowawczą, stosunkiem mniejszości narodowych do Wojska Polskiego i Armii Czerwonej. 2 Szerzej o losach zbiorów WBH: L. Lewandowicz, Polskie archiwalia wojskowe w czasie okupacji , Wojskowy Przegląd Historyczny (WPH), nr 2, 1972; CAW, Kolekcje Rękopisów, sygn. I , B. Waligóra, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1935 (maszynopis). 3 Bitwa warszawska, t. I, Bitwa nad Bugiem 27 VII 7 VIII 1920, cz. 1, Warszawa 1935; Bitwa warszawska, t. I, Bitwa nad Bugiem 27 VII 7 VIII Dokumenty, cz. 2, Warszawa 1935; Bitwa warszawska, t. II, Bitwa nad Wisłą 7 VIII 12 VIII Dokumenty, ks. I, cz. 2, Warszawa 1938; Bitwa warszawska, t. II, ks. I, cz. 1, Warszawa

3 Konferencja naukowa Lwowskiej 4. W planach zespołu dr. Tarczyńskiego leży dokończenie edycji dokumentów operacyjnych do Bitwy Lwowskiej i dokumentacja kampanii 1919 r. To bardzo dobrze opracowane i najobszerniejsze jak dotąd wydawnictwo źródłowe do wojny Polski z Rosją bolszewicką daje czytelnikowi wyobrażenie o bogactwie zbiorów CAW (mimo zniszczeń poczynionych podczas ostatniej wojny), a zarazem uzmysławia trudności, na jakie napotyka historyk poszukujący materiałów źródłowych. Warto odnotować także edycję znajdujących się w zbiorach CAW komunikatów Oddziału III Naczelnego Dowództwa, przygotowaną przez M. Jabłonkowskiego i A. Koseskiego 5. Meldunki, rozkazy i sprawozdania w czasie walk polsko-rosyjskich przygotowywała ówczesna polska kadra oficerska wywodząca się z trzech byłych armii państw zaborczych, legionów i z armii francuskiej. Oficerowie ci przynosili ze sobą do polskiego wojska odmienne przyzwyczajenia, nawyki, nazewnictwo. Dlatego też interpretacja dokumentów może napotykać trudności z powodu stosowania zróżnicowanej terminologii sztabowej, różniących się form rozkazodawstwa i sprawozdawczości, rozmaitych określeń i skrótów na oznaczenie tego samego oddziału czy zjawiska, różnicy w zapisach nazw geograficznych, archaizmów i rusycyzmów wplatanych w teksty itp. Przygotowując edycję dokumentów operacyjnych zespół dr. M. Tarczyńskiego dokonał ostrej selekcji materiału. Mimo tego zabiegu dokumentacja z okresu od sierpnia do października 1920 r. wypełniła już cztery opasłe tomy, a planowane są dwa kolejne. Jednak pod pozorną obfitością w materiale źródłowym kryje się wiele luk. Niekompletność i rozproszenie zachowanych akt może powodować utrudnienia w badaniach nad przebiegiem wojny polsko-rosyjskiej. Zacznijmy od przebiegu działań bojowych, tematyki często podejmowanej przez historyków i najbardziej chyba poszukiwanej przez czytelników. Stan zachowania bazy źródłowej jest tutaj bardzo nierówny. Cennego materiału do analizy wydarzeń na froncie dostarczają rozkazy i komunikaty operacyjne przechowywane w zespołach akt Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, instrukcje i rozkazy dla armii, zestawienia stanów liczebnych wojska. Wielce przydatne przy odtwarzaniu przebiegu wydarzeń są zespoły dowództw frontów, zwłaszcza stosunkowo dobrze zachowany zespół Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego. Zwracają uwagę między innymi rozkazy organizacyjne dotyczące przegrupowań, luzowania oddziałów, tworzenia lokalnych grup, rozkazy i instrukcje dla armii, informacje o przeciwniku, dane o stanie oddziałów własnych walczących na froncie oraz meldunki o stoczonych walkach napływające z armii wchodzących w skład frontu. Zespół Dowództwa Frontu Południowo-Wschodniego zawiera sporo materiałów do historii działań sojuszniczej armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. Duże braki występują w dokumentacji 2 Armii, szczególnie z okresu 30

4 90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego odwrotu latem 1920 roku, nie wolny od nich jest również zespół akt Dowództwa 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego. W zespole Dowództwa 1 Armii brak jest materiałów do bitwy nad Autą, natomiast odwrót i próby stabilizacji frontu na linii starych okopów niemieckich i Niemna są udokumentowane bardzo skromnie. Stosunkowo dobrze zachowała się dokumentacja w zespołach Dowództw 4 i 6 Armii oraz Armii Rezerwowej, chociaż i tutaj występują znaczne luki czasowe. Wiele interesujących informacji dostarczają meldunki przesyłane do dowództw armii przez podległe jednostki, raporty o stanie liczbowym dywizji i brygad, rozkazy i instrukcje dowództw armii, meldunki wywiadowcze. Równocześnie zespoły Dowództw Armii i Frontów dostarczają obszernego materiału źródłowego do zagadnień logistyki, transportu, uzupełnień, szkolenia, pracy służb itp. Przebieg walk na froncie czasem wręcz niknie w obfitości materiału poświęconego sprawom zaopatrzenia i szkolenia oddziałów; dotyczy to również wspomnianego wyżej Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego oraz Dowództw 4 i 6 Armii. W zbiorach CAW znajduje się obszerna dokumentacja 7 Armii; ponieważ oddziały tej armii zasadniczo nie uczestniczyły w walkach na froncie polsko-rosyjskim (wyjąwszy krótki okres odwrotu w lipcu 1920 r.), materiały te dotyczą przede wszystkim spraw logistycznych, transportu kolejowego, szkolenia wojska, etapów, garnizonu wileńskiego i planów użycia 7 Armii na wypadek konfliktu z Litwą. Dobrze zachowany jest zespół akt Armii gen. Hallera, który poza sprawami organizacyjnymi, personalnymi, logistyką i finansami obejmuje głównie walki na froncie polsko-ukraińskim w 1919 roku. Akta licznie występujących na froncie polsko-rosyjskim grup wojsk zachowały się w stanie szczątkowym. Nieco interesującego materiału źródłowego znajdziemy w zespołach Grupy Poleskiej gen. Władysława Sikorskiego, grupy gen. Leonarda Skierskiego, grup płk. Józefa Rybaka i płk. Kazimierza Habicha oraz Grupy Wielkopolskiej gen. Daniela Konarzewskiego. Niestety zachowane akta grup, które odegrały istotną rolę w walkach, jak np. Grupa Operacyjna Jazdy, grupa gen. Franciszka Krajowskiego czy grupa płk. Stanisława Kaliszka są bardzo skromne. 4 Bitwa warszawska VIII Dokumenty operacyjne. Część I (13 17 VIII), Warszawa 1995; Bitwa warszawska VIII Dokumenty operacyjne. Część II (17 28 VIII), Warszawa 1996; Bitwa niemeńska 29 VIII 18 X Dokumenty operacyjne. Część I (29 VIII 19 IX), Warszawa 1998; Bitwa niemeńska 29 VIII 18 X Dokumenty operacyjne. Część II (20 IX 18 X), Warszawa 1999; Bitwa Lwowska 25 VII 18 X Dokumenty operacyjne. Część I (25 VII 5 VIII), Warszawa O niepodległą i granice. Komunikaty Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Opracowanie i wybór M. Jabłonowski, A. Koseski, Warszawa Pułtusk

5 Konferencja naukowa To samo możemy powiedzieć o stanie zachowania kancelarii wielu dywizji, brygad i pułków. Do odtworzenia przebiegu walk mogą służyć zachowane fragmenty akt niektórych oddziałów i jednostek Wojska Polskiego, zwłaszcza: meldunki poranne i wieczorne, meldunki o stratach i zdobyczach, zachowane fragmenty korespondencji z dowództwami wyższych szczebli i podległymi oddziałami, sprawozdania z walk, rozkazy operacyjne dywizji i rozkazy otrzymane z dowództw armii lub grup operacyjnych. Dużą wartość poznawczą mają nieliczne zachowane dzienniki działań bojowych np. 12 i 57 pułków piechoty, sprawozdanie 14 DP z działań bojowych we wrześniu 1920 r., dzienniki działań bojowych 14 i 16 DP. Wymienione materiały zawierają informacje o działaniach poszczególnych dywizji, brygad i pułków przeważnie na przestrzeni kilku tygodni, najwyżej kilku miesięcy. Niestety zespoły akt jednostek i oddziałów pełne są luk. Zawartość większości z nich ogranicza się do pewnej liczby rozkazów dziennych i ewentualnie spraw personalnych. Meldunki o przebiegu walk i położeniu na froncie stanowią niewielki odsetek materiału źródłowego zachowanego w omawianych zespołach. Przyczyną są nie tylko zniszczenia dokumentacji powstałe w czasie odwrotu w lecie 1920 roku i podczas II wojny światowej. Dowództwa dywizji i pułków często lekceważąco podchodziły do obowiązku wysyłania codziennych meldunków, traktując to jak dodatkowe zbędne obciążenie. Należy przypuszczać, że w okresie odwrotu, kiedy dowództwa musiały mierzyć się z problemami, od których rozwiązania zależał los oddziałów, meldunki wysyłano wyjątkowo nieregularnie. Sztaby frontów i armii wielokrotnie bezskutecznie upominały podległe jednostki i oddziały. W okresie bitwy nad Wisłą głos w tej sprawie zabrało też Naczelne Dowództwo, co dowodzi skali problemu. Ograniczając poszukiwania materiału źródłowego, przydatnego w badaniach nad przebiegiem walk stoczonych przez oddziały Wojska Polskiego, do zespołów, w których materiały owe powinny się znajdować, nie będziemy w stanie odtworzyć szeregu istotnych dla przebiegu wojny wydarzeń. Na szczęście praktyka rozsyłania kopii rozkazów, analiz, zaleceń, opinii, wyników inspekcji, danych liczbowych do dowództw różnego szczebla, komórek MSWojsk. i Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, uchroniła od bezpowrotnego zniszczenia sporą część materiałów źródłowych. Wiele interesujących dokumentów, których brak w zespołach właściwych, znajdujemy w zespołach innych frontów, armii, oddziałów, instytucji i urzędów wojskowych. Pomocna jest znajomość zasad przepływu dokumentów w siłach zbrojnych. Na przykład w zespołach frontów i armii zachowały się niekompletne i rozproszone dane na temat liczebności i wyposażenia poszczególnych oddziałów oraz ponoszonych przez nie strat. Brakujących zestawień możemy szukać w aktach Oddziału I Mobilizacyjno-Organizacyjnego MSWojsk., Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych, a zwłaszcza 32

6 90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego w Oddziale I Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich (NDWP) gdzie znajdują się miesięczne zestawienia stanów i strat. Jest to materiał bardzo szczegółowy, schodzący aż do szczebla kompanii, lecz zarazem mocno niekompletny. Uzyskanie zestawu danych liczbowych pozwalających prześledzić rozwój liczebny i ubytki w szeregach konkretnego oddziału czy jednostki wymaga niejednokrotnie żmudnej kwerendy w wielu tomach i zbierania ułamków informacji. Sprawozdania z inspekcji oddziałów frontowych przechowywane są w aktach Oddziału Mobilizacyjno-Organizacyjnego MSWojsk., a także w zespołach Oddziału I i IV NDWP. W zespole Oddziału I NDWP odnajdziemy raporty o przebiegu szkolenia w organizowanych na zapleczu frontu obozach ćwiczebnych; ten materiał źródłowy znakomicie uzupełnia dane o obozach ćwiczebnych zawarte w aktach dowództw armii. Szczęśliwie zachowały się również liczne odpisy dokumentów dzisiaj zaginionych, sporządzone przed wybuchem II wojny światowej przez Wojskowe Biuro Historyczne. Większość odpisów trafiła do zespołu akt WBH; zawiera on także sporo dokumentacji oryginalnej. Historyk znajdzie tutaj korespondencję dowództw armii z dowództwami podległych dywizji i brygad, rozkazy i dyspozycje dowództw frontów i armii, rozkazy dowódców grup operacyjnych, dywizji, brygad i pułków, fragmenty rozmów juzowych między oficerami sztabów i dowódcami wyższych szczebli, zestawienia stanów bojowych i żywieniowych jednostek, zestawienia strat, zdobyczy, zapasów amunicji, raporty bojowe i meldunki dywizji, relacje dowódców różnego szczebla, opisy poszczególnych walk, obrony przyczółków, wypadów na tyły przeciwnika. Niektóre opisy zawierają kopie rozkazów i meldunków, inne są ilustrowane mapami np. opis wypadu na Gródek VIII 1920 r., do którego dołączono obszerny zestaw map z walk dywizji górskiej 6. Można też natrafić tutaj na zdobyczne dokumenty rosyjskie głównie przechwycone rozkazy przeciwnika. Zwracają uwagę opracowania, przygotowane zarówno przez pracowników WBH, jak i autorów z zewnątrz, oparte na bogatej bazie źródłowej, w tym na materiałach dzisiaj już nieistniejących, poświęcone między innymi wybranym kampaniom, bitwom, potyczkom. Wymieńmy dla przykładu opracowanie kampanii zima na Łotwie, studium działań 4 Brygady Jazdy w manewrze znad Wieprza, walki GO gen. Roi w 1919 r., studium historyczne Stefana Jellenty o bitwie pod Ossowem, opracowanie taktyczne akcji 11 DP za okres od 28 VIII do 18 X 1920 r., opis obrony Wilna w kwietniu maju 1919 roku 7. Część tych tekstów w całości lub fragmentach ukazała się drukiem w okresie międzywojennym. W zespole WBH 6 CAW, Wojskowe Biuro Historyczne (WBH), sygn. I CAW, Kolekcje Rękopisów, sygn. I , S. Jellenta, Bitwa pod Ossowem. Studium historyczne ; ibidem, sygn. I , Opracowanie taktyczne akcji 11 DP 28 VIII 18 X

7 Konferencja naukowa zachowały się również zestawy źródeł do badań nad niektórymi bitwami i operacjami wojny polsko-rosyjskiej 8. Dużo materiałów przydatnych do prowadzenia badań nad przebiegiem walk znajduje się także w zbiorze relacji. Nazwa nie do końca odpowiada zawartości tego obszernego, liczącego kilka tysięcy teczek zespołu. Oczywiście relacje przeważają. Zbierali je pracownicy WBH przy pomocy ankiet rozsyłanych na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych do uczestników wojny polsko-rosyjskiej, żołnierzy wszystkich stopni, broni i służb 9. Zachowało się kilka tysięcy tekstów o zróżnicowanej wartości poznawczej, od krótkich, parozdaniowych, po obszerne, wielostronicowe, udokumentowane źródłami. Opisują one przede wszystkim wydarzenia na szczeblu pododdziału, rzadko na szczeblu pułku, brygady czy dywizji. Dzięki nim jesteśmy dzisiaj w stanie poznać szczegóły setek drobnych potyczek i starć, o których meldunki wyższych jednostek wspominają bardzo ogólnikowo lub milczą, a także uzupełnić naszą wiedzę o większych walkach opisywanych w komunikatach i meldunkach dowództw różnych szczebli. Wartość relacji podnosi fakt, że zostały spisane w kilka lat po wojnie, kiedy przebieg wydarzeń był jeszcze dobrze utrwalony w pamięci uczestników walk. Obfity materiał relacyjny, poprzez opis walk pododdziałów, dostarcza informacji o działaniach większości pułków i pracy służb na froncie. Niektóre oddziały nie miały jednak szczęścia do pamiętnikarzy. Żołnierze służący w ich szeregach na ankietę WBH odpowiadali zdawkowo, zasłaniając się niepamięcią, bądź przysyłali bardzo ogólnikowe, kilkuzdaniowe teksty, nie wnoszące nic wartościowego. Dlatego obok pułków opisywanych w kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu relacjach, są również i takie, które nie doczekały się żadnego wartościowego tekstu. Swoje ślady pozostawiła też II wojna światowa. Część teczek zaginęła; dotkliwą luką jest niemal zupełny brak relacji z walk pociągów pancernych, które w wojnie polsko-rosyjskiej stanowiły ważny i chętnie przez obie strony używany środek walki. W katalogu zespołu zachowały się jedynie sygnatury licznych relacji złożonych w okresie międzywojennym przez członków załóg pociągów. Niedostatek ten w niewielkim stopniu równoważą rozsiane w zespołach Dowództw Armii meldunki o działaniach pociągów pancernych i zasoby WBH, gdzie znajdują się obszerniejsze materiały do historii trzech pociągów i szczątkowe do sześciu dalszych. Warto dodać, że stosunkowo duża liczba relacji dotyczy oddziałów ochotniczych z lata i jesieni 1920 roku. Prawdopodobnie ochotnicy, wśród których duży odsetek stanowiła młodzież szkolna, studencka, przedstawiciele inteligencji i wolnych zawodów, chętniej sięgali po pióro i odpowiadali na ankietę WBH. Każdej relacji można zarzucić subiektywne naświetlenie faktów. Niemniej, przy zastosowaniu właściwych metod badawczych, stanowią one cenne uzupełnienie bazy źródłowej, zwłaszcza tam, gdzie jest ona niewystarczająca do odtwo- 34

8 90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego rzenia przebiegu działań zbrojnych. Relacje pozwalają spojrzeć na bitwy i potyczki oczyma dowódcy niższego szczebla, a nawet prostego żołnierza. W pewnym stopniu przybliżają nastroje i mentalność wojska. Szczególnie cenne, często wręcz unikalne, są dokumenty załączone przez autorów do wielu relacji: wydobyte z prywatnych zbiorów, zachowane z czasów wojny dzienniki, fragmenty pamiętników, rozkazy i meldunki dowódców plutonów czy kompanii pisane podczas walki, w okopie, na skrawku papieru, kartce wyrwanej z notesu, kopiowym ołówkiem, dzisiaj trudne do odczytania. Są tu też szkice położenia, oryginalne schematycznie nakreślone mapki z oznaczeniem stanowisk pododdziałów własnych i przeciwnika. Wnoszą do relacji niepowtarzalny autentyzm; wiele z nich jest nie tylko źródłem dla historyka, ale też cenną pamiątką epoki. Gdyby nie inicjatywa WBH, ten materiał źródłowy, przechowywany przez byłych żołnierzy prawdopodobnie w charakterze pamiątek z frontu, zostałby w ogromnej większości bezpowrotnie stracony. Niestety stan zachowania większości dokumentów nie jest najlepszy i jeżeli w najbliższym czasie nie zostaną poddane digitalizacji, ta cenna dokumentacja będzie stopniowo ulegała zniszczeniu. W opisywanym zespole odnaleźć można także rozkazy dowództw różnych szczebli (w tym rozkazy dowództw grup operacyjnych i armii), schematy organizacyjne, dane liczbowe, materiały źródłowe do działań dywizji, brygad i pułków. Część relacji ma charakter opracowań udokumentowanych załączonymi materiałami źródłowymi. Przygotowywali je uczestnicy walk, żołnierze wojny polsko-rosyjskiej, dowódcy różnych szczebli od dowódcy plutonu po dowódcę armii. Przykładem może tu być opis walk o Łomżę w sierpniu 1920 r., opis obrony przyczółka pod Zwiahlem, czy przygotowany przez Juliana Stachiewicza opis organizacji frontu polskiego na Ukrainie w kwietniu i maju 1920 roku 10. Analiza zawartości zasobów CAW wykazuje, że niektóre walki, zwłaszcza z okresu odwrotu na Ukrainie, Białorusi i Litwie, w tym bitwy znaczące dla przebiegu wydarzeń np. bitwa nad Autą, pod Brodami, obrona linii Niemna, nie 8 Przykładowo: źródła do operacji zima CAW, WBH, sygn. I ; źródła do boju pod Firlejówką sygn. I ; wyciąg z pamiętnika rotmistrza 2 puł. sygn. I ; relacje i wspomnienia z frontu sygn. I ; źródła do działań Dywizji Górskiej sygn. I ; źródła do działań 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej sygn. I ; źródła do działań 7 DP sygn. I ; źródła do działań 11 DP sygn. I ; źródła do działań 14 DP sygn. I Zespół ten zawiera również znaczną liczbę relacji członków polskich organizacji niepodległościowych oraz żołnierzy formacji polskich walczących na frontach wojny światowej. 10 CAW, Kolekcje Rękopisów, sygn. I , Walki o Łomżę; tamże, sygn. I , Walki o Zwiahel w lutym 1920 r.; sygn. I , J. Stachiewicz, Opis organizacji frontu na Ukrainie IV V

9 Konferencja naukowa znajdują oczekiwanego przez historyka odbicia w zachowanym materiale źródłowym. Są one udokumentowane znacznie skromniej niż np. zagadnienia związane z zaopatrzeniem, transportem, uzupełnianiem oddziałów frontowych itp. Jednak możliwość odnalezienia wtórników, kopii i odpisów wielu brakujących dokumentów, obszerny zbiór relacji, wreszcie liczne opracowania bazujące między innymi na materiale dzisiaj zaginionym, pozwalają sformułować opinię, że zasoby zespołów Frontów, Armii, Naczelnego Dowództwa, Ministerstwa Spraw Wojskowych, a także WBH i Kolekcji Rękopisów, uzupełnione materiałem zawartym w aktach jednostek i oddziałów Wojska Polskiego, tworzą wystarczającą bazę źródłową do podejmowania badań nad przebiegiem działań zbrojnych na wszystkich frontach wojny polsko-rosyjskiej. Należy jednak pamiętać, że obok działań solidnie udokumentowanych materiałem źródłowym są i takie, których odtworzenie wymaga długotrwałej kwerendy w różnych zespołach akt i wnioskowania z ułamków informacji zawartych w różnych typach źródeł. Stosunkowo obszerna jest dokumentacja organizacji i walk oddziałów sojuszniczych. Główny zasób źródeł do historii oddziałów ukraińskich walczących w 1920 r. u boku Wojska Polskiego znajduje się w zespole Sprzymierzonej Armii Ukraińskiej. Sporo materiału zawierają także zespoły Dowództwa 6 Armii, 3 Armii, Oddziału I oraz Oddziału III NDWP. Materiały źródłowe do organizacji oddziałów kozackich u boku Wojska Polskiego przechowywane są głównie w zespołach Oddziału II NDWP (meldunki polskiego oficera łącznikowego przy brygadzie Jakowlewa), Oddziału IV Sztabu MSWojsk. (materiały dotyczące organizacji brygady Jakowlewa), Oddziału I Sztabu MSWojsk. (informacje o innych oddziałach kozackich), Dowództwa 3 Armii. Dokumentację do historii organizacji i walk oddziałów białoruskich odnajdziemy w zespołach Dowództw 2, 4 i 3 Armii (meldunki o stanach liczbowych i wartości oddziałów gen. Bułak-Bałachowicza, o stosunku ludności białoruskiej do Wojska Polskiego) oraz zespole Oddziału I MSWojsk. (sprawy rekrutacji i organizacji oddziałów białoruskich). Bardzo rozproszony jest materiał źródłowy do badań nad historią jednostek i oddziałów Wojska Polskiego. Z kancelarii szeregu pułków, brygad i dywizji nie zachowało się dosłownie nic, wiele innych przetrwało w stanie szczątkowym. Spośród 22 dywizji piechoty walczących na froncie polsko-rosyjskim tylko akta 1 i 2 DP Leg., 10, 9, 14, 15, 16, 17, 18 DP oraz Dywizji Ochotniczej zawierają informacje pozwalające odtworzyć niektóre fragmenty historii tych jednostek. Materiał źródłowy ogranicza się przeważnie do rozkazów dziennych zachowanych w mniejszych lub większych fragmentach. Tylko w zespołach 9, 18, 14 i 17 DP zachowała się godna uwagi dokumentacja walk i spraw szkoleniowych. Naj- 36

10 90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego pełniejsza jest dokumentacja organizacji i walk Dywizji Ochotniczej płk Adama Koca. Żadnych materiałów nie zawierają zespoły 4, 6, 12 DP, Dywizji Górskiej i 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Niewielką liczbę rozkazów dziennych znajdziemy w aktach 8, 9, 28 i 33 brygad piechoty, rozkazów operacyjnych w aktach 12, 13 i 18 BP. Tylko zespół akt 27 BP zawiera, obok rozkazów, raporty bojowe z okresu od kwietnia do września 1920 roku. Podobnie wygląda stan zachowania bazy źródłowej do historii dywizji i brygad jazdy. Zachowała się bardzo skromna dokumentacja 1 Dywizji Jazdy oraz 1, 4 i 7 brygady jazdy; tylko w zespole 4 brygady znajdziemy niewielką liczbę rozkazów operacyjnych i meldunków sytuacyjnych. Większość akt pułków piechoty nie posiada dokumentacji z okresu wojny roku. Dla osiemnastu pułków zachowały się w mniejszym lub większym stopniu rozkazy dzienne. Większą ilość materiału źródłowego, w tym materiały do historii pułku, zawierają akta 28, i 68 pułków piechoty. Zachował się natomiast stosunkowo obszerny materiał źródłowy do niektórych pułków ochotniczych: 1, 2 i 3 pułków Obrony Warszawy, 201, 202, 205 i 208 pułków piechoty. Z oddziałów kawalerii zachowały się fragmentarycznie rozkazy jedenastu pułków ułanów i trzech pułków strzelców konnych oraz nieco obszerniejsza dokumentacja 16 pułków ułanów i pułku jazdy tatarskiej. Równie skromnie przedstawia się zawartość akt pułków artylerii. Nieco materiału odnajdziemy w teczkach 1, 5, 7, 8, 17 pułku artylerii polowej oraz 1, 9 i 8 pułku artylerii ciężkiej. Dokumentacja dalszych pięciu pułków artylerii polowej, dwóch pułków artylerii ciężkiej i dwóch dywizjonów artylerii konnej ogranicza się do nielicznych zachowanych rozkazów. Materiały źródłowe do historii pułków i batalionów saperów, oddziałów wojsk kolejowych, samochodowych, wojsk łączności i służby zdrowia są stosunkowo obszerne; w większości dotyczą spraw organizacyjnych, szkoleniowych i personalnych. Obfity materiał źródłowy do historii jednostek i oddziałów WP w latach odnajdziemy w innych zespołach CAW. Wręcz bezcenne są wspomniane wyżej kolekcje Rękopisów i Wojskowego Biura Historycznego. W zespole WBH zachowały się materiały do historii szeregu jednostek i oddziałów Wojska Polskiego m.in. Dywizji Górskiej, 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej, 7, 11, 12, 14 Dywizji Piechoty, 1 Dywizji Jazdy, wielu pułków artylerii, piechoty i jazdy, krótkie historie organizacji i działań pułków i batalionów saperów, wojsk kolejowych, eskadr lotniczych, historie szpitali polowych, kompanii i pociągów sanitarnych 11. Wśród relacji historyk znajdzie wspomnienia żołnierzy wszystkich rodzajów broni, pułków 11 CAW, WBH, sygn. I , I i in. 37

11 Konferencja naukowa i służb Wojska Polskiego; niektóre pułki doczekały się kilkunastu a nawet kilkudziesięciu relacji. Zwraca uwagę szeroka dokumentacja organizacji i szlaku bojowego oddziałów ochotniczych oraz liczne opinie o postawie ochotników, którzy trafili do pułków regularnych. Dodajmy, że w obu zespołach znajdziemy raporty z walk oddziałów (np. raporty z działań artylerii podczas obrony Warszawy) oraz opracowania poświęcone armiom, historii dywizji, pułków a nawet poszczególnych batalionów. Są to przeważnie nieduże teksty o rozmaitej wartości, niemniej mogą być pomocne choćby przez to, że przywołują niektóre źródła dzisiaj zaginione. Zespoły oddziałów NDWP i departamentów MSWojsk. zawierają obszerny materiał ukazujący organizację oddziałów i służb, a także dowództw i instytucji wojskowych; wymieńmy choćby Zespół Oddziału I NDWP, gdzie odnajdziemy dokumentację dotyczącą organizacji oddziałów i jednostek piechoty, zespół Oddziału III NDWP, który dostarcza szeregu danych o organizacji służby sanitarnej i kolejnictwa, Departamentu Inżynierii i Saperów MSWojsk., Departamentu Technicznego MSWojsk., Departamentu I Broni Głównych i Wojsk Taborowych. Warto zwrócić uwagę także na zasoby zespołów Generalnych Inspektoratów Piechoty, Jazdy i Artylerii. Sporo materiału źródłowego przydatnego w badaniach nad historią oddziałów, jednostek i służb znajduje się także w zespołach Dowództw Frontów i Armii. Są to między innymi rozkazy dla dywizji i brygad, sprawozdania i meldunki napływające z jednostek i oddziałów, zestawienia stanów bojowych i żywieniowych, fragmenty korespondencji z dowództwami dywizji i brygad. Dane o przebiegu poboru, organizacji i dyslokacji wojska, raporty z inspekcji oddziałów zapasowych w Okręgach Generalnych, meldunki sytuacyjne znajdziemy w aktach Dowództw Okręgów Korpusów. Dokumentacja obrazująca stan osobowy jednostek i oddziałów, braki kadrowe i uzupełnienia kierowane na front przechowywana jest w większej ilości w zespołach Departamentu I Broni Głównych i Wojsk Taborowych, Oddziału Mobilizacyjno-Organizacyjnego MSWojsk., Departamentu Inżynierii i Saperów MSWojsk., Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych. Przy odtwarzaniu szlaku bojowego oddziałów i jednostek WP pomocne mogą być także rozkazy operacyjne i meldunki sytuacyjne przechowywane w zespołach Dowództw Armii i WBH oraz raporty i komunikaty operacyjne Oddziału III Naczelnego Dowództwa. Jak widzimy materiał źródłowy do historii części oddziałów, jednostek i służb Wojska Polskiego z lat , jest rozproszony w wielu zespołach. Pragnąc np. opracować historię organizacji i działań wojsk samochodowych podczas wojny z Rosja sowiecką, historyk sięgnie w pierwszej kolejności do zespołu Oddziału IV NDWP, gdzie zachował się obszerny zespół akt sekcji samochodowej oraz do zespołu Inspektoratu Wojsk Samochodowych. Będzie musiał wykorzystać także zachowaną dokumentację sekcji samochodowych, przy Dowództwach Okręgów General- 38

12 90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego nych, zespoły WBH i Kolekcje Rękopisów, gdzie znajdują się sprawozdania z prac organizacyjnych i relacje z wykorzystania kolumn samochodowych na froncie, Departamentu Technicznego MSWojsk., który dostarczy wykazów autokolumn, sprawozdania z działalności sekcji automobilowej NDWP, a także zachowanych rozkazów dziennych tej sekcji, danych o szkołach kierowców przy dowództwach wojsk samochodowych w Okręgach Generalnych oraz raportów z wykorzystania samochodów pancernych. W zespołach Dowództw 1, 4, 5 i 6 Armii, Grupy Operacyjnej gen. L. Skierskiego znajdzie rozkazy obrazujące wykorzystanie wojsk samochodowych na froncie i komunikaty o sytuacji materialnej frontu wschodniego określające, m.in. stan i potrzeby oddziałów samochodowych. Badając historię oddziałów łączności należy wykorzystać przede wszystkim materiały zgromadzone w zespole Inspektoratu Wojsk Łączności. Relacje i opracowania dotyczące wojsk łączności znajdziemy także w zespole Oddziału V NDWP (korespondencja, meldunki, zestawienia liczbowe, krótkie opracowania z zakresu historii wojsk łączności), w zespole 2 wiceministra Spraw Wojskowych (raporty o pracy i postawie oddziałów łączności), w zespole WBH i Kolekcji Rękopisów. Jeszcze bardziej rozproszony jest materiał źródłowy przydatny w odtwarzaniu historii wojsk kolejowych i kolejnictwa wojskowego. W Oddziale V NDWP znajdziemy OdB kolejnictwa polowego i rozkazy normujące przydział taboru kolejowego, w Kolekcji Rękopisów i WBH relacje, sprawozdania i krótkie opracowania historii pułków i batalionów wojsk kolejowych. Zespół Oddziału I MSWojsk. dostarczy raportów kolejowych, zestawień pociągów pancernych, rozkazów szefa kolejnictwa polowego; ewentualne brakujące raporty kolejowe odnajdziemy w zespołach Oddziału III NDWP oraz Departamentu Technicznego MSWojsk. Ten ostatni zespół zawiera też materiały do historii batalionów kolejowych, służby rozdzielczej i obfitą korespondencję prowadzoną sekcją wojsk kolejowych. Pragnąc rozszerzyć bazę źródłową do funkcjonowania wojskowej służby rozdzielczej musimy z kolei sięgnąć do zespołów dowództw 4 i 7 armii oraz Oddziału IV NDWP, gdzie odnajdziemy instrukcje dla służby rozdzielczej oraz informacje i raporty o pracy oficerów rozdzielczych. W zespołach Oddziału III i IV NDWP znajduje się również obszerna dokumentacja organizacji i funkcjonowania transportu kolejowego dla wojska. Konieczne będzie także sięgnięcie do zachowanego w stanie szczątkowym zespołu Inspektoratu Wojsk Kolejowych. Reasumując, wydaje się, że materiały źródłowe przechowywane w zespołach CAW są w zupełności wystarczające do opracowania historii większości jednostek, oddziałów i służb Wojska Polskiego lat Historyk zainteresowany liczebnością, szkoleniem i dyslokacją oddziałów zapasowych i etapowych odnajdzie obszerny materiał źródłowy przede wszystkim w aktach Departamentu I Broni Głównych i Wojsk Taborowych, Generalnych 39

13 Konferencja naukowa Inspektoratach Piechoty, Artylerii, Jazdy, Wojsk Samochodowych, Wojsk Łączności, Inżynierii i Saperów, a także w aktach Oddziału I i Oddziału IV NDWP. Przechowywane są tutaj raporty o stanie oddziałów zapasowych, meldunki o planach i przebiegu szkolenia rekrutów, oceny jego efektów, spisy szkół wojskowych i kursów dla kadry, programy nauczania obowiązujące w szkołach i na kursach, informacje o dyslokacji oddziałów zapasowych. Materiał ten znakomicie uzupełniany jest przez zespół Oddziału I MSWojsk., gdzie znajdują się dane o wieku, poziomie wykształcenia a nawet strukturze zawodowej poborowych trafiających w szeregi armii. Nie są to dane kompletne, niemniej dokładna ich analiza pozwoliłaby uzyskać bliższe informacje o wykształceniu i strukturze zawodowej żołnierzy polskich lat ; obecnie poruszamy się raczej w kręgu stwierdzeń ogólnikowych, mówiąc o armii chłopskiej. Przy okazji pojawia się również zagadnienie pracy oświatowej i wychowawczej w oddziałach, ważne z uwagi na ustawę sejmową o przymusowym wychowaniu analfabetów w wojsku, a także posiadające dla armii istotne znaczenie praktyczne. Należało bowiem używając słów znakomitego znawcy tego zagadnienia gen. Mariana Porwita obok wpojenia żołnierzowi z poboru wiedzy o zasadach prowadzenia walki i zachowania się na polu bitwy, nauczyć go dlaczego ma walczyć, wpoić mu silną motywację do walki. W zespole Oddziału III Naukowo-Szkolnego Sztabu MSWojsk. znajdują się raporty o stanie pracy oświatowo-wychowawczej w oddziałach i raporty z wizytacji szkół wojskowych w okręgach generalnych. Źródła dotyczące pracy oświatowo-wychowawczej znajdują się również w wielu innych zespołach np. DOK, Dowództw Armii, oddziałów i jednostek Wojska Polskiego. W zbiorach CAW zachowała się obszerna dokumentacja postawy żołnierza polskiego podczas wojny z Rosją bolszewicką. Znaleźć ją można w sprawozdaniach z inspekcji frontu (akta 2 wiceministra spraw wojskowych), w meldunkach dywizji i brygad nadsyłanych do dowództw armii oraz w meldunkach wysyłanych przez dowództwa armii do dowództw frontów. Obfitą dokumentację zachowania się żołnierza w garnizonie, na polu walki i podczas odwrotu zawierają raporty sytuacyjne, dzienniki działań bojowych, raporty tygodniowe ze stanu organizacji dywizji piechoty, sprawozdania o stanie kompanii marszowych, instrukcje o ściganiu dezerterów, raporty o zajściach w garnizonach przechowywane w zespołach Oddziału III i V NDWP, DOK, Departamentu Broni Głównych i Wojsk Taborowych, Oddziału I Mobilizacyjno-Organizacyjnego MSWojsk. oraz Kolekcji Rękopisów. Wyłania się z nich wciąż nie do końca poznany obraz żołnierza młodej, nieokrzepłej jeszcze polskiej armii, wojska zdolnego do czynów bohaterskich, ogromnie wytrzymałego fizycznie, a zarazem zbyt łatwo ulegającego panice, chętnie nawiązującego kontakty z ludnością, a równocześnie skorego do 40

14 90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego rabunku. w ówczesnym wojsku dają o sobie znać animozje mające swoje źródło w różnicach między zaborami, huśtawki nastrojów, niedostatki wyszkolenia i wykształcenia. Zasoby CAW dostarczają solidnej bazy źródłowej do prac o polskim żołnierzu lat Najlepiej bodaj udokumentowane źródłowo są zagadnienia związane z zaopatrzeniem wojska, transportem i wyposażeniem osobistym żołnierza. Pragnąc wskazać akta, w których znajduje się duża ilość materiału źródłowego poruszającego tę problematykę, musielibyśmy wymienić niemal wszystkie zespoły CAW. Także problemy logistyczne były w Polskich Siłach Zbrojnych lat wszechobecne. Dotykały wszystkich rodzajów broni, oddziałów, służb i instytucji wojskowych. Wyniszczony przez działania wojenne i rabunkową politykę okupantów kraj nie był w stanie zapewnić w dostatecznej ilości nawet podstawowego wyposażenia osobistego żołnierza, zwierząt pociągowych, żywności, paszy, nie mówiąc już o amunicji i broni, których produkcję dopiero starano się zorganizować w trakcie wojny z Rosja bolszewicką. Rozwiązanie kwestii logistycznych miało kapitalne znaczenie dla młodej armii i jej zdolności do prowadzenia działań bojowych. Obraz żołnierzy walczących w strzępach mundurów, głodnych, z nogami owiniętymi szmatami zamiast butów przewija się w wielu meldunkach, raportach, wspomnieniach z frontu. Niemal wszystkie zachowane relacje wspominają o rozmaitych niedostatkach. Materiał źródłowy dotykający tego problemu jest bardzo obszerny. Pojawiające się luki w dokumentacji można bez trudu wypełnić sięgając po materiały wytworzone przez inne oddziały, jednostki, dowództwa, które powtarzają informacje o brakach trapiących wojsko. Rozmiary braków w zaopatrzeniu oddziałów uzmysławiają komunikaty o sytuacji materialnej Frontu Wschodniego licznie zachowane w zespołach Dowództw Armii, Frontów i departamentów MSWojsk. Dużej ilości różnorodnych sprawozdań i meldunków o stanie zaopatrzenia, organizacji systemu zaopatrzenia, dostawach trafiających na front, wyposażeniu oddziałów w broń i amunicję dostarczają zespoły Inspektoratów Piechoty, Jazdy, Kawalerii, raporty miesięczne z inspekcji przeprowadzanych w DOGen., sprawozdania z podróży na front przechowywane w zespole Oddziału V NDWP, zespoły Departamentu Intendentury i Oddziału III NDWP, Departamentu Technicznego MSWojsk., oddziałów i jednostek Wojska Polskiego, WBH i Kolekcji Rękopisów. Zasoby CAW zapewniają obszerną bazę źródłową praktycznie do każdego tematu związanego z problematyką zaopatrzenia wojska podczas wojny z Rosją bolszewicką. Analizując przydatność zasobów CAW do badań nad wojną r. nie sposób pominąć obszernego zespołu akt personalnych i odznaczeniowych. Znajdziemy tutaj między innymi opisy czynów bojowych żołnierzy przedstawianych do odznaczeń, opinie przełożonych, informacje o przydziałach i przebiegu 41

15 Konferencja naukowa służby. Materiały te mogą być użyteczne zwłaszcza dla badaczy zajmujących się historią oddziałów i jednostek Wojska Polskiego. Przy okazji dodajmy, że obszerny materiał dotyczący kadry Wojska Polskiego lat znajduje się między innymi w zespołach Oddziałów I, III IV i IV NDWP, Departamentu Broni Głównych i Wojsk Taborowych, Oddziału I MSWojsk. Odnajdujemy tutaj informacje o brakach kadry w oddziałach liniowych, batalionach, szwadronach i bateriach zapasowych, opinie na temat przydatności absolwentów polskich szkół oficerskich i podoficerskich, przykłady postawy oficerów i podoficerów na froncie i w garnizonach, stosunku kadry do szeregowego żołnierza. Warto sięgnąć także do zespołów Dowództw Armii, Generalnych Inspektoratów Piechoty, Artylerii i Jazdy oraz do Kolekcji Rękopisów. Ogromna liczba meldunków i relacji o brakach kadry oficerskiej i podoficerskiej, próśb o pilny przydział tej kadry, alarmujących meldunków o utracie zdolności bojowej przez oddział z powodu braku dostatecznej liczby oficerów, wreszcie zestawień stanów liczbowych oddziałów i jednostek odsłania kolejny wielki problem Polskich Sił Zbrojnych lat odczuwany we wszystkich rodzajach broni i służbach dotkliwy brak dostatecznej liczby odpowiednio przygotowanych oficerów i podoficerów. W aktach Oddziału IV NDWP na uwagę zasługują m.in. zestawienie zarobków kadry z obowiązującymi wówczas cenami; daje to pewne wyobrażenie o statusie materialnym oficerów i podoficerów Wojska Polskiego. Słabością zbiorów CAW jest niewątpliwie brak wartościowego zestawu źródeł rosyjskich. Dokumenty wytworzone przez Armię Czerwoną są nieliczne i rozproszone w kilku zespołach. Zachowały się fragmenty zdobycznych archiwów kilku brygad strzeleckich, pewna ilość materiałów propagandowych. Dokumenty te występują głównie w zespołach WBH, Relacji, Dowództw Frontów i Armii. Wyjątkiem jest obszerny zestaw szyfrogramów rosyjskich przechwyconych i rozszyfrowanych przez polski radiowywiad 12. Wojskowa Komisja Archiwalna, badająca w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zasoby archiwów rosyjskich, pozyskała dla CAW nieco materiału między innymi opisy szlaku bojowego części dywizji strzeleckich uczestniczących w wojnie z Polską. Dyskusje nad poszerzeniem tego zasobu lub odszukaniem utraconych latem 1920 roku dokumentów polskich jednostek i oddziałów mają w tej chwili raczej akademicki wymiar wobec trudności z pozyskaniem materiałów z archiwów rosyjskich. Znacznie lepiej wygląda dokumentacja dotycząca działań Armii Czerwonej w źródłach polskich z okresu wojny. Składają się na nią przede wszystkim raporty i meldunki wywiadowcze przechowywane w zespołach dowództw frontów, armii, Oddziału II NDWP i WBH, zestawienia stanów Armii Czerwonej, informacje o nieprzyjacielu sporządzane przez Oddział II NDWP oraz meldunki sytuacyjne, w których informowano miedzy innymi o przypuszczalnych siłach nieprzyja- 42

16 90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego ciela i ich lokalizacji. W zespołach Dowództw Armii odnaleźć można meldunki o działaniach Armii Czerwonej latem 1920 r. na ziemiach polskich i stosunku ludności do najeźdźcy. Omówione wyżej w dużym skrócie zagadnienia, nie wyczerpują oczywiście długiej listy tematów związanych z wojną polsko-rosyjską lat Zasoby CAW dostarczają obszernej bazy źródłowej do badań nad lotnictwem, bronią pancerną, służbą zdrowia, służbą weterynaryjną, poborem koni, szkolnictwem wojskowym, ewakuacją prowadzoną latem 1920 r., rolą wojska w uruchamianiu infrastruktury wyzwalanych terenów i współpracą z urzędami cywilnymi, pracą wywiadu wojskowego, zakupami sprzętu i amunicji za granicą, próbami uruchomienia przemysłu zbrojeniowego, kontraktami armii z zakładami pracującymi na potrzeby sił zbrojnych, rolnikami, właścicielami ziemskimi, kontaktami wojska ze społeczeństwem itd. Historyk zajmujący się badaniem wojny polskobolszewickiej powinien zaczynać kwerendę źródłową od wizyty w CAW. Tutaj bowiem, jak powiedziano na wstępie, znajduje się zasadniczy zrąb materiałów źródłowych do organizacji Polskich Sił Zbrojnych w latach i działań zbrojnych na froncie polsko-rosyjskim. Kwerenda w innych archiwach krajowych, aczkolwiek niejednokrotnie potrzebna i bardzo użyteczna, w przypadku tematów związanych z organizacją, szkoleniem, wyposażeniem wojska i działaniami na froncie ma z reguły charakter uzupełniający. 12 Obszerny materiał, znajdujący się jeszcze w trakcie opracowania, wykorzystał Grzegorz Nowik w swojej wyczerpującej i bogato udokumentowanej pracy o działalności polskiego radiowywiadu podczas wojny z Rosją bolszewicką (G. Nowik, Zanim złamano Enigmę, Warszawa 2004).