Tab. 1. Ograniczenia w obrocie nieruchomościami rolnymi

Transkrypt

1 Anita Kwartnik* AKT WŁASNOŚCI ZIEMI W OBROCIE NIERUCHOMOŚCIAMI** 1. Wstęp Okres powojenny w Polsce charakteryzował się bardzo restrykcyjnymi ograniczeniami podmiotowymi i przedmiotowymi w zakresie obrotu nieruchomościami przeznaczonymi na cele rolnicze (tab. 1). Mimo tych ograniczeń nie został zrealizowany cel, jaki przyświecał ustawodawcy przy tworzeniu tych przepisów tzn. nie został zahamowany proces rozdrabniania gospodarstw rolnych, gdyż obrót nieruchomościami rolnymi odbywał się w dużej mierze niezależnie od obowiązujących przepisów prawnych, w drodze umów nieformalnych. Tab. 1. Ograniczenia w obrocie nieruchomościami rolnymi Akt prawny Dekret z r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4, poz. 17) Dekret z r. o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich na obszarze Ziem Odzyskanych (Dz. U. Nr 46, poz. 340) Dekret z r. o uwłaszczeniu i uregulowaniu innych spraw związanych z reformą i osadnictwem rolnym (Dz. U. Nr 18, poz. 107) Ustawa z r. o obrocie nieruchomościami rolnymi (Dz. U. Nr 39, poz. 172) Ustawa z r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168) Ustawa z r. kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93) Rodzaj ograniczenia lub inne regulacje Gospodarstwa utworzone z reformy rolnej nie mogły być w całości lub części dzielone, sprzedawane, wydzierżawiane bez zezwolenia gminnej rady narodowej (od 1950 r. gromadzkiej), której uchwała podlegała zatwierdzeniu przez radę wyższego stopnia (art. 14) Powyższe ograniczenia objęły gospodarstwa utworzone przez osadnictwo rolne (art. 8) Nieruchomości nabyte na własność na podstawie przepisów tego dekretu nie mogły być zbywane w całości ani w części bez zezwolenia prezydium powiatowej rady narodowej (art. 20) Zniesiono wcześniejsze ograniczenia; wprowadzono ograniczenia podmiotowe: wymóg posiadania przez nabywcę kwalifikacji rolniczych (art. 2 ust. 1) oraz przedmiotowe: przestrzeganie normy obszarowej (art. 4). Zakaz dzielenia średniorolnych i małorolnych gospodarstw (art. 2); przyznanie prawa dziedziczenia gospodarstw wyłącznie osobom, dla których praca w tym gospodarstwie stanowi główne źródło utrzymania (art. 5); wprowadzenie ograniczeń w zakresie przyznawania spłat spadkowych. Utrzymanie powyższych ograniczeń; obowiązek posiadania kwalifikacji rolniczych (art. 160); wprowadzenie minimalnej i podstawowej normy obszarowej (art. 163) Z uwagi na zakładanie i prowadzenie ewidencji gruntów zaistniała w Polsce konieczność uporządkowania spraw własności gruntów rolnych. Cel ten miała zrealizować ustawa z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych [5] tzn. zalegalizować stany faktycznego, nieformalnego władania nieruchomościami rolnymi. * Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska ** Praca wykonana w ramach badań statutowych AGH nr finansowanych przez KBN w roku 2002

2 2 Postępowanie uwłaszczeniowe prowadzone na podstawie ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych objęło w Polsce ponad 2,6 miliona gospodarstw. Wydano ponad 3 miliony aktów własności ziemi [1]. Tak olbrzymia liczba prowadzonych spraw powodowała z jednej strony błędy podmiotowe i przedmiotowe w prowadzonych postępowaniach, z drugiej niepełną realizację przepisów ustawy tj. nie ujawnianie aktów własności ziemi w księgach wieczystych. Ponadto, nie wszystkie nieruchomości rolne podlegające działaniu ustawy zostały objęte postępowaniem uwłaszczeniowym. Powyższe zagadnienia, jak również fakt, iż w niedługim czasie może znacznie wzrosnąć w Polsce obrót nieruchomościami rolnymi, skłoniły Autorkę do bliższej analizy aktu własności ziemi jako dokumentu stwierdzającego stan prawny nieruchomości oraz problemów związanych z realizacją ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych. 2. Zakres podmiotowy regulacji ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych Na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych [5], rolnicy posiadacze samoistni gospodarstw rolnych stawali się, z mocy prawa, na dzień 4 listopada 1971 r. właścicielami nieruchomości pozostających w ich samoistnym posiadaniu, które nabyli na podstawie różnego rodzaju nieformalnych umów, mających na celu trwałe przeniesienie własności (sprzedaż, zamiana, darowizna, umowa przedwstępna kupna-sprzedaży, umowa o dział spadku lub zniesienie współwłasności, umowa o dożywocie itp.) [2]. Uwłaszczenie z mocy prawa dotyczyło także posiadaczy samoistnych nieruchomości rolnych, jeżeli pozostawały w ich samoistnym, bezumownym posiadaniu przez okres co najmniej pięciu lat (w dobrej wierze), bądź dziesięciu lat (w złej wierze) do dnia 4 listopada 1971 r., to jest do dnia wejścia w życie przepisów ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych [3]. Ustawa przewidywała także możliwość przekazania własności nieruchomości na rzecz posiadaczy zależnych, np. dzierżawców i użytkowników, o ile właściciele tych nieruchomości nie gospodarowali na nich od pięciu lat w momencie wejścia w życie ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych z powodu stałego zatrudnienia w innych zawodach niż praca w gospodarstwie rolnym (art. 2 ust. 1 ustawy). Stwierdzanie nabycia nieruchomości przez posiadacza samoistnego oraz orzekanie o przekazaniu nieruchomości na własność dotychczasowemu posiadaczowi zależnemu należało, zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych do kompetencji właściwego do spraw rolnych organu administracji. Struktura organizacyjna terenowych organów administracji państwowej, realizujących przepisy ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, ulegała poważnym zmianom w trakcie obowiązywania ustawy. Na mocy odrębnych aktów prawnych tworzone były nowe organy administracji, do kompetencji, których przechodziły uwłaszczenia. Zmiany te przedstawia tabela 2.

3 3 Tab. 2. Zmiany w organizacji terenowych organów administracji państwowej w latach Podstawy prawne zmian struktury organizacyjnej terenowych organów administracji państwowej w latach Ustawa z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych (Dz. U. Nr 5, poz. 16) Ustawa z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustaw o radach narodowych (Dz. U. Nr 49, poz. 312), Ustawa z dnia 22 listopada 1973 r. o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. Nr 47, poz. 276), Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. Nr 16, poz. 91), Terenowy organ administracji państwowej Wydział rolnictwa i leśnictwa (rolnictwa i skupu) podporządkowany prezydium rady narodowej Naczelnik gminy (naczelnik miasta i gminy). Prezydent lub naczelnik miasta, naczelnik dzielnicy, naczelnik gminy (naczelnik miasta i gminy). Prezydent lub naczelnik miasta, naczelnik dzielnicy, naczelnik gminy (miasta i gminy). Orzekanie organu następowało w drodze decyzji zwanej aktem własności ziemi. Sprawy zawiłe lub sporne mogły być przekazywane do rozpoznania powiatowej komisji do spraw uwłaszczeń (art. 12 ust. 3 ustawy). Odwołania od decyzji rozpatrywały Wojewódzkie Komisje d/s Uwłaszczeń (art. 12 ust. 4 ustawy). Komisje sprawowały bezpośredni nadzór nad działalnością organów pierwszej instancji oraz posiadały uprawnienia do rozpatrywania sprzeciwów prokuratorskich, a także skarg wniesionych na ostateczne decyzje organu pierwszej instancji. Nadzór na działalnością komisji wojewódzkich sprawował Minister Rolnictwa. Decyzja wydana przez komisję była ostateczna. 3. Definicja nieruchomości rolnej i gospodarstwa rolnego w rozumieniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych Mimo iż przepisy ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych dotyczyły nieruchomości wchodzących w skład gospodarstw rolnych, sama ustawa nie zawierała definicji pojęcia nieruchomości rolnej ani gospodarstwa rolnego. Ponieważ przedmiotem uwłaszczenia, zgodnie z art. 1 powołanej ustawy, były nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolnych, niezbędne było ustalenie definicji tych dwóch pojęć tak, aby w praktyce nie budziły wątpliwości. Pojęcia nieruchomość rolna oraz gospodarstwo rolne dla potrzeb realizacji ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych zostały zdefiniowane w Instrukcji Nr 3 Ministra Rolnictwa z dnia 23 marca 1972 r. w sprawie wykonywania przepisów ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. Urz. Min. Rolnictwa Nr 5, poz. 29). W dużej mierze w instrukcji oparto się na regulacjach rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 45, poz. 304; z 1970 r. Nr 24, poz. 199; z 1971 r. Nr 37, poz. 332; z 1972 r. Nr 31, poz. 215; z 1983 r. Nr 19, poz. 86; z 1988 r. Nr 10, poz. 73, Nr 29, poz. 202; z 1989 r. Nr 23, poz. 122). Zgodnie z 3 instrukcji Ministra Rolnictwa, nieruchomościami w rozumieniu ustawy były działki gruntu oznaczone w ewidencji gruntów odrębnymi numerami, a także fizycznie wydzielone części takich działek. Przedmiotem uwłaszczenia mogła być cała działka lub jej

4 4 część pod warunkiem, że wchodziła w skład gospodarstwa nabywcy i tworzyła z nim całość gospodarczą. Gospodarstwo rolne natomiast, zgodnie z 5 ust. 1 instrukcji, stanowiła jedna lub więcej nieruchomości rolnych lub zespół gruntów pochodzących z dwu lub więcej takich nieruchomości, znajdujących się w posiadaniu samoistnym, których łączny obszar przekraczał 0,2 ha, jeżeli zostały one zorganizowane w jedną całość gospodarczą przez właściciela, współwłaściciela lub posiadacza samoistnego. W odniesieniu do gruntów pozostających we władaniu posiadaczy zależnych (art. 2 ustawy), dolną granicę obszaru gospodarstwa rolnego, które mogło zostać objęte uwłaszczeniem podniesiono do 0,5 ha. W skład takiego gospodarstwa, zgodnie z 5 ust. 2 instrukcji, wchodziły również lasy i grunty leśne oraz nieużytki, jeżeli tworzyły z tym gospodarstwem zorganizowaną całość gospodarczą w dniu 4 listopada 1971 r. 4. Prace geodezyjne przy uwłaszczeniach rolników Zgodnie z art. 16 ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych [5], do spraw uwłaszczeniowych, rozpatrywanych przez organy administracji państwowej miały zastosowanie przepisy kodeksu postępowania administracyjnego. Wszczęcie postępowania uwłaszczeniowego mogło nastąpić na wniosek strony (osoby uprawnionej) lub z urzędu. O wszczęciu postępowania z urzędu decydował terenowy organ administracji państwowej, który był obowiązany zawiadomić wszystkie strony w sprawie (art k.p.a.). Niedopełnienie obowiązku przez organ naruszało zasady postępowania administracyjnego i dawało stronie prawo żądania wznowienia postępowania, zakończonego ostateczną decyzją (art pkt 4 k.p.a.). Prace geodezyjne, niezbędne przy uwłaszczeniach rolników, były wykonywane przez pracownie lub przedsiębiorstwa geodezyjne. Procedura uwłaszczeniowa wymagała postępowania dowodowego, które powinno było określać występowanie lub brak następujących przesłanek, określających podmiotowy i przedmiotowy zakres stosowania tej ustawy: stan samoistnego lub zależnego posiadania nieruchomości, stan prawny nieruchomości, inne fakty mające istotne znaczenie w sprawach uwłaszczeniowych (np. zawarcie nieformalnych umów itp.). Ustalanie wymienionych przesłanek miało podstawowe znaczenie ze względu na ich prawotwórczy charakter. Postępowanie dowodowe obejmowało: 1) postępowanie wyjaśniające: a) przesłuchanie stron, w trakcie którego: ustalano okoliczności uzasadniające uwłaszczenie wnioskowanych nieruchomości, analizowano nieformalne umowy oraz podziały gruntów, identyfikowano (na mapach) nieruchomości objęte postępowaniem, b) sporządzenie protokołu stanowiącego część operatu uwłaszczeniowego, 2) prace polowe, o których zawiadamiano strony. Jeżeli uwłaszczeniem objęta była cała działka ewidencyjna, prace polowe ograniczały się do jej identyfikacji w terenie i sporządzenia szkicu polowego. W sytuacji, gdy

5 5 przedmiotem postępowania były części działki, w terenie dokonywano pomiaru działki, zgodnie z zeznaniami stron, by następnie w ramach operatu uwłaszczeniowego, sporządzić projekt podziału takiej działki. Z pomiaru uzupełniającego sporządzano protokół, w którym określano, kto i na jakiej podstawie użytkuje poszczególne części. Strony potwierdzały ustalenia na gruncie własnoręcznym podpisem. Dokumentacja sporządzona w powyższym trybie stanowiła podstawę do wydania przez terenowy organ administracji państwowej aktu własności ziemi. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych [5], nabywanie nieruchomości następowało bez względu na normy obszarowe, obowiązujące przy podziale gospodarstw rolnych oraz bez względu na ograniczenia dotyczące podziału nieruchomości na terenach miast i osiedli. Geodezyjny podział nieruchomości podlegającej uwłaszczeniu nie był zatwierdzany osobną decyzją. Po przyjęciu operatu pomiarowego uwłaszczenia do składnicy geodezyjnej (na podstawie art. 9 dekretu z dnia 13 czerwca 1956 r. o państwowej służbie geodezyjnej i kartograficznej Dz. U. Nr 25, poz. 115 z późn. zm.) oraz uprawomocnieniu się aktu własności ziemi, następowało ujawnienie podziału nieruchomości i nowego właściciela w ewidencji gruntów oraz księgach wieczystych (art. 15 ustawy). Proces ujawniania praw własności w księgach wieczystych na postawie aktów własności ziemi powinien być ostatnim stadium uwłaszczenia, gdyż jest podstawą prawnego obrotu nieruchomościami [1]. Jednak na mocy 17 ust. 7 instrukcji nr 3 Ministra Rolnictwa z dnia 23 marca 1972 r., jedynie w sytuacji, gdy przedmiotem postępowania uwłaszczeniowego była nieruchomość mająca urządzoną księgę wieczystą, organ administracji powinien był przesłać odpis aktu własności ziemi do państwowego biura notarialnego. Natomiast założenie nowej księgi, dla nieruchomości, która jej nie posiadała, następowało na wniosek i koszt nabywcy nieruchomości. Na podstawie badań dokumentacji geodezyjno - prawnej postępowań uwłaszczeniowych Autorka stwierdziła, że ostatni etap realizacji przepisów ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, czyli ujawnianie ostatecznych aktów własności ziemi w księgach wieczystych, w większości przypadków nie został przeprowadzony. W praktyce przyjęto bowiem stanowisko, zgodnie z którym do wykonania przepisów ustawy wystarczające było wydanie aktu własności ziemi. Ujawnienie w księdze wieczystej nowego stanu własności pozostawiono właścicielowi. Jednak sam akt własności ziemi nie mógł być podstawą wpisu w księdze wieczystej, ponieważ zawierał tylko ewidencyjne oznaczenia działek gruntu. Do dokonania stosownego wpisu niezbędne było nawiązanie do istniejących ksiąg wieczystych, w szczególności do oznaczeń ujawnionych w nich nieruchomości [2]. Ponadto, jeżeli nieruchomości ujawnione w księdze wieczystej uległy podziałowi lub ich granice zmieniły konfiguracje, niezbędne było przedstawienie tych zmian na mapie. Koszty takich postępowań jak i koszty wpisu prawa własności do ksiąg wieczystych ponosili nowi właściciele.

6 6 Efektem takiej niedokończonej realizacji ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych są nagminne braki ujawnionych aktów własności ziemi w księgach wieczystych. 5. Zmiany ostatecznych aktów własności ziemi Prowadzenie postępowań uwłaszczeniowych z uwagi na ich powszechność, nie odbywało się bez problemów. Geodeci realizujący uwłaszczenie, w przypadku braku strony w postępowaniu na gruncie, opierali się na protokole z przesłuchania stron i na operacie ewidencji gruntów. Organy administracji, których obowiązkiem było sprawdzenie postępowania dowodowego, nie kontrolowały wystarczająco pracy geodetów i czasem wydawał akty własności ziemi niezgodnie ze stanem faktycznym, nie uwzględniając umów nieformalnych. Akty własności ziemi wydane w wyniku takiego postępowania stanowiły potwierdzenie stanu ujawnionego w ewidencji gruntów. Z reguły, dopiero po upłynięciu jakiegoś czasu, strony uświadamiały sobie niezgodności aktu własności ziemi ze stanem faktycznym. Zmiany w ostatecznych aktach własności ziemi, na wniosek stron, mogły być wprowadzane na podstawie art. 155 k.p.a. i były one zgodne z prawem. Artykuł 155 k.p.a. stanowi bowiem, iż ostateczna decyzja administracyjna (jest nią w omawianym przypadku akt własności ziemi), na mocy której strona nabyła prawo, może być w każdej chwili, za zgodą strony, zmieniona przez organ który ją wydał lub przez organ wyższego stopnia, jeżeli przepisy szczególne nie sprzeciwiają się uchyleniu lub zmianie takiej decyzji i przemawia za tym interes społeczny lub słuszny interes strony. 6. Konsekwencje uchylenia ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych Przepisy ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych obowiązywały od 4 listopada 1971 r. do dnia 6 kwietnia 1982 r., to jest do dnia wejścia w życie przepisów ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie kodeksu cywilnego oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności nieruchomości rolnych (Dz. U. Nr 11, poz. 81; z 1990 r. Nr 34, poz. 198, Nr 107, poz. 464). Pomimo uchylenia ustawy pozostało w mocy nabywanie na jej podstawie własności nieruchomości przez posiadaczy samoistnych (art. 1 ust. 1 i 2 ustawy) oraz związane z tym nabyciem skutki, określone w art. 5, 6, oraz 8 11, np. w zakresie warunków nabycia, zachowania ograniczonych praw rzeczowych, odpowiedzialności nabywcy za ciążące na nabytej nieruchomości należności państwa oraz za świadczenia objęte prawem dożywocia. W związku z uchyleniem ustawy (również art. 2) z dniem 6 kwietnia 1982 r. nadawanie praw własności nieruchomości posiadaczom zależnym zostało zakończone. Ustawa z 1982 r. o zmianie kodeksu cywilnego oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności nieruchomości rolnych zmieniła właściwości organów i zasady orzekania w sprawach uwłaszczeń, co przedstawia tabela 3. Z dniem 6 kwietnia 1982 r. zostały zlikwidowane komisje wojewódzkie ds. uwłaszczeń, a merytoryczne rozpatrywanie spraw o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez posiadaczy samoistnych (w trybie art. 1 ust. 1 i 2 ustawy) oraz o odroczenia terminu zapłaty należności, z tytułu tego

7 7 nabycia, przekazane zostało sądom. Natomiast postępowania normujące nadzwyczajne środki wzruszania ostatecznych decyzji (w drodze nadzoru art. 156 k.p.a. bądź wznowienia postępowania art. 145 k.p.a.) pozostały nadal w gestii terenowych organów administracji państwowej i były prowadzone zgodnie z przepisami kodeksu postępowania administracyjnego. Realizacja przepisów ustawy z dnia 6 kwietnia 1982 r. o zmianie kodeksu cywilnego oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności nieruchomości rolnych nie okazała się wcale łatwa. Istotny problem stanowiła granica kompetencji sądów i organów administracji. Do kompetencji sądów przeszły sprawy orzekania o uwłaszczeniu. Jednak ustalono, iż niemożliwe jest uchylanie lub zmiana ostatecznej decyzji administracyjnej, jaką jest akt własności ziemi, w postępowaniu sądowym. W takich sytuacjach sąd winien był zwrócić sprawę właściwemu organowi administracji (uchwała SN z r. III CZP 48/82 OSNC 1983/4/50) w celu uchylenia lub stwierdzenia nieważności aktu własności ziemi (postanowienie SN z r. III CRN 347/85 OSNC 1986/10/160). Tak więc od dnia 6 kwietnia 1982 r., tj. wejścia w życie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, rola terenowych organów administracji państwowej została ograniczona do wydawania postanowień o ponownym wszczęciu postępowania lub decyzji o odmowie jego wszczęcia na podstawie art. 145 lub 156 k.p.a. oraz decydowania o uchyleniu lub stwierdzeniu nieważności całości lub części aktu własności ziemi. Wszystkie pozostałe sprawy rozstrzygał sąd. Ponadto w odróżnieniu od ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, ustawa o zmianie kodeksu cywilnego oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności nieruchomości rolnych jednoznacznie nałożyła na sąd i państwowe biura notarialne obowiązek ujawniania z urzędu postanowień sądowych w księgach wieczystych i ewidencji gruntów (art. 6), także w sytuacji, gdy nieruchomość nie miała założonej księgi wieczystej. 6. Wyłączenie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego z postępowań uwłaszczeniowych Ustawa z dnia 6 kwietnia 1982 r. o zmianie kodeksu cywilnego oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności nieruchomości rolnych została zmieniona ustawą z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 107, poz. 464 z późn. zm). Na mocy art. 63 ust. 1 ustawy z 1991 r., został skreślony 4 art. 8 ustawy z 1982 r. o zmianie kodeksu cywilnego oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności nieruchomości rolnych, zgodnie z którym sprawy wznowione przez organ administracji po wydaniu decyzji o uchyleniu lub stwierdzeniu nieważności aktu własności ziemi przekazywane były w celu ponownego rozpatrzenia do sądu. Ponadto na mocy ust. 2 art. 63 ustawy z 1991 r. od dnia 1 stycznia 1992 r., do ostatecznych decyzji wydanych na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych nie stosuje się przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących wznowienia postępowania, stwierdzenia nieważności i uchylenia lub zmiany decyzji. Dodatkowo wszystkie prowadzone w tym zakresie postępowania administracyjne podległy

8 8 umorzeniu z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, tj. z dniem 1 stycznia 1992 roku. Można więc stwierdzić, iż w aktualnym stanie prawnym ostateczne akty własności ziemi wydane przed dniem 6 kwietna 1982 r. są niewzruszalne [4]. 7. Uwłaszczanie rolników gospodarstwami rolnymi w aktualnym stanie prawnym Mimo że nie obowiązuje już ustawa o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, nadal istnieje możliwość nabycia, w drodze sądowej, własności gruntów, które w dniu 4 listopada 1971 r. wchodziły w skład gospodarstwa rolnego. Postępowanie takie może stanowić sposób na uregulowanie stanu prawnego nieruchomości, przy czym niezbędne jest wystąpienie przesłanek uwłaszczenia: przedmiot regulacji odpowiada pojęciu nieruchomości w rozumieniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, nieruchomość pozostawała w dniu 4 listopada 1971 r. w posiadaniu rolnika posiadacza samoistnego, nieruchomość w dniu 4 listopada 1971 r. wchodziła w skład gospodarstwa rolnego posiadacza lub stanowiła takie gospodarstwo, objęcie nieruchomości w posiadanie samoistne nastąpiło na podstawie zawartej bez zachowania prawem przewidzianej formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub o przeniesienie własności, o zniesienie współwłasności lub umowy o dział spadku albo trwało przez okres co najmniej pięciu lat (w dobrej wierze), bądź dziesięciu lat (w złej wierze) do dnia 4 listopada 1971 r. Postępowanie sądowe prowadzone jest w trybie nieprocesowym przez sądy rejonowe. 8. Podsumowanie Realizacja przepisów ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych z uwagi na olbrzymią skalę prowadzonych postępowań przerosła możliwości techniczne i merytoryczne ówczesnej administracji. Z uwagi jednak na fakt, iż w aktualnym stanie prawnym ostateczne akty własności ziemi wydane przed dniem 6 kwietna 1982 r. są niewzruszalne, niezależnie od znajdujących się w nich błędach podmiotowych czy merytorycznych, stanowią one dokumenty stwierdzające stan prawny nieruchomości i nie jest możliwa ani administracyjna, ani sądowa ich kontrola. Ostatni etap realizacji przepisów ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, czyli ujawnianie ostatecznych aktów własności ziemi w księgach wieczystych, w większości przypadków nie został przeprowadzony. Ujawnienie w księdze wieczystej nowego stanu własności pozostawiono właścicielowi, który musiał ponosić koszty tego postępowania. W efekcie ustawa, która miała regulować stan prawny gruntów rolnych, nie spełniła swojego zadania. Wszelkie czynności prawne dokonywane aktualnie na tych nieruchomościach wymagają najpierw ujawnienia aktu własności ziemi w księdze wieczystej. Dodatkowo, nieujawnianie ostatecznych aktów własności ziemi doprowadziło do skomplikowanych sytuacji przy obrocie tymi nieruchomościami, co ma odzwierciedlenie w orzecznictwie

9 9 (wyrok SN z dnia III CRN 190/77 OSNC 1978/5-6/98, uchwała SN z dnia r. III CZP 23/75 OSNC 1976/3/40). Ponadto pomimo uchylenia ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, w dalszym ciągu istnieje możliwość nabycia (jednak wyłącznie przez posiadaczy samoistnych) praw do nieruchomości w drodze uwłaszczenia, o ile spełnione są przesłanki określone w powyższych rozważaniach. Dlatego tak ważne jest, aby osoby zajmujące się zawodowo regulacjami stanu prawnego gruntów lub obrotem nieruchomościami nie tylko znały zarówno przepisy ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, ale i potrafiły je poprawnej interpretować. Bibliografia 1. Dziurzyński P., Księgi wieczyste czy ewidencja gruntów podstawą obrotu nieruchomościami. Nowe Prawo, nr 4, Mościcki B., Nabycie własności posiadanych gruntów w trybie administracyjnym. Nabycie własności gruntów objętych w posiadanie na podstawie umów nieformalnych. Przegląd Geodezyjny, nr 9, Mościcki B., Nabycie własności posiadanych gruntów w trybie administracyjnym. Nabycie własności posiadanych nieruchomości przez upływ czasu. Przegląd Geodezyjny nr 10, Rudnicki S., Sąsiedztwo nieruchomości. Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków, Ustawa z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250; z 1975 r. Nr 16, poz. 91)