Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 1 Teka edukacyjna IPN

Transkrypt

1 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 1 1. Wkroczenie 2. Batalionu 9. Pułku Piechoty AK oraz batalionu zbornego 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK do Szczebrzeszyna. Na czele ppor. Franciszek Mucha Komar, 26 lipca 1944 r., ze zbiorów Stanisława Książka. 2. Zwiad konny IV Brygady Wileńskiej AK krypt. Narocz, Wileńszczyzna, maj czerwiec 1944 r., ze zbiorów Kazimierza Krajewskiego.

2 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 2 3. Żołnierze 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK oraz Okręgu Lublin AK internowani w obozie filtracyjnym NKWD na Majdanku, powstałym na terenie niemieckiego obozu koncentracyjnego, MHML. 4. Żołnierze V Brygady Wileńskiej AK mjr. Zygmunta Szendzielarza Łupaszki, lato 1945 r., AIPN.

3 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 3 5. Powitanie premiera Stanisława Mikołajczyka po powrocie do kraju, Poznań, 1945 r., AZHRL. 6. Ujawnienie oddziału Samoobrony AK Jana Wąchały Łazika (prowadzącego defilujący oddział), Nowy Sącz, 12 lipca 1945 r., AIPN.

4 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 4 7. List żony do Andrzeja Rzewuskiego osadzonego w więzieniu w Poznaniu, 30 marca 1946 r., AIPN.

5 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 5 8. Zabici i ujęci żołnierze nieafiliowanego oddziału partyzanckiego ppor. Tadeusza Orłowskiego Or-Ota, rozbitego przez grupę operacyjną UB WP, Grajewo, 13 czerwca 1946 r., AIPN. 9. Rozprawa sądowa żołnierzy oddziału por. Jana Kempińskiego Błyska przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Poznaniu, odczytywanie wyroku, 29 kwietnia 1946 r., AIPN.

6 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Żołnierze Oddziału Ochrony Sztabu, zgrupowania mjr. Józefa Kurasia Ognia, Gorce, lato 1946 r., AIPN. 11. Żołnierze DSZ WiN ppor. Leona Taraszkiewicza Jastrzębia, pow. Włodawa, zima 1945/1946 r., AIPN.

7 karta nr 7 Polskie podziemie niepodległościowe Żołnierze 2. Szwadronu VI Brygady Wileńskiej AK por. Waleriana Nowackiego Bartosza, Mazowsze, 1947 r., AIPN.

8 karta nr 8 Polskie podziemie niepodległościowe Zdjęcie pośmiertne mjr. Mariana Bernaciaka Orlika, dowódcy Zgrupowania Oddziałów AK DSZ WiN, zabitego przez funkcjonariuszy MO i żołnierzy WP podczas operacji zabezpieczenia referendum ludowego w Piotrówku k. Garwolina, 24 czerwca 1946 r., AIPN.

9 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Ciało kpt. Henryka Flamego Bartka, byłego dowódcy Zgrupowania Oddziałów NSZ, zabitego przez funkcjonariusza MO Rudolfa Dudka w Zabrzu k. Czechowic, 1 grudnia 1947 r., AIPN. 15. Żołnierze ze Zgrupowania Oddziałów AK DSZ WiN Zapory. Od lewej stoją: Jerzy Stefański Cedur, Mieczysław Czechowski Wrzos, mjr Hieronim Dekutowski Zapora, za nim Jerzy Siwecki Bachus, Tadeusz Skraiński Jadzinek, Jan Szaliłow Renek, Rzeszowszczyzna, lipiec 1946 r., ze zbiorów Mariana Pawełczaka.

10 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Żołnierze Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej Stanisława Pióry Emira, 1948 r., AIPN. 17. Żołnierze oddziału KWP sierż. Jana Małolepszego Murata, Łódzkie, 1947 r., AIPN.

11 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Żołnierze Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej Stanisława Pióry Emira, 1948 r., AIPN.

12 karta nr 12 Polskie podziemie niepodległościowe Na zdjęciach: wnętrze, wyposażenie i uzbrojenie bunkra ppor. Stanisława Marchewki Ryby w zabudowaniach Apolinarego Grabowskiego w Jeziorku k. Łomży. Zdjęcia wykonali funkcjonariusze SB po zabiciu Ryby, 2/3 marca 1957 r., AIPN.

13 karta nr 13 Polskie podziemie niepodległościowe Wyposażenie bunkrów grupy Jana Kuchczyńskiego, ujawnione przez funkcjonariuszy UB, Ceromin, pow. Bytów, kwiecień 1954 r., AIPN. 21. Wnętrze bunkra Andrzeja Kiszki, las w okolicy Huty Krzeszowskiej, ujawnione przez funkcjonariuszy SB, 30 grudnia 1961 r., AIPN.

14 karta nr 14 Polskie podziemie niepodległościowe Kapelan Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej kpt. Władysław Gurgacz po aresztowaniu, zdjęcie zainscenizowane przez funkcjonariuszy UB i opublikowane w prasie w celach propagandowych, Kraków, 2 lipca 1949 r., AIPN. 23. Protokół wykonania kary śmierci na kpt. Władysławie Gurgaczu w więzieniu na Montelupich w Krakowie, 14 września 1949 r., AIPN.

15 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Żołnierze z oddziału NZW Jana Malinowskiego Stryja zabici w starciu z Grupą Operacyjną KBW UB MO, Sinogóra, 12 lutego 1949 r., AIPN. 25. Krakowski proces przywódców II Zarządu Głównego WiN, 11 sierpnia 10 września 1947 r., AIPN.

16 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Ujęcie Andrzeja Kiszki Leszczyny, Boguckiego, żołnierza NSZ, NZW przez funkcjonariuszy SB i MO, las w okolicy Huty Krzeszowskiej, 30 grudnia 1961 r., AIPN. 27. Antyradzieckie napisy wykonane przez członków młodzieżowej organizacji Polskie Wojsko Podziemne, Obra Stara, 13 grudnia 1949 r., AIPN.

17 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Plakat Henryka Sarny, członka grupy Białe Orły, Radom, 31 grudnia 1949 r., AIPN.

18 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Ulotka propagandowa w formie listu gończego kolportowana przez młodzieżową grupę Orlęta z Gdyni, AIPN.

19 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Zdjęcia śledcze Benedykta Hinca, dowódcy działającego w Rumowie Tajnego Związku Młodzieżowego, AIPN. 31. Zdjęcia śledcze Kazimierza Niemczyka Stanisława, jednego z dowódców harcerskiej organizacji Jord Just ze Stargardu Gdańskiego, AIPN.

20 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Zdjęcia śledcze Wandy Siwiłło z tajnej harcerskiej Szarej Braci z Zamościa, 1949 r., AIPN. 33. Zdjęcia śledcze Jerzego Sławca, dowódcy działającej w Toruniu grupy młodzieżowej, 1952 r., AIPN.

21 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Członkinie Młodzieżowej Polskiej Partii Iskra z Przasnysza, AIPN. 35. Jan Andrzejewski Rudy, członek Harcerskiej Organizacji Podziemnej Iskra w Olsztynie, AIPN.

22 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Narada dowódców patroli oddziału WiN kpt. Zdzisława Brońskiego Uskoka. Od lewej: ppor. Stanisław Kuchcewicz Wiktor, N.N., sierż. Józef Franczak Lalek, st. sierż. Walery Waśkiewicz Strzała, okolice Piotrówka, powiat lubelski, czerwiec 1948 r., AIPN. 37. Żołnierze oddziału WiN kpt. Zdzisława Brońskiego Uskoka. Od lewej stoją: st. sierż. Walery Waśkiewicz Strzała, ppor. Stanisław Kuchcewicz Wiktor, sierż. Józef Franczak Lalek, Julian Kowalczyk Cichy, okolice Piotrówka, powiat lubelski, czerwiec 1948 r., AIPN.

23 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Kpr. Józef Franczak Laluś, na zdjęciu po prawej, żołnierz Żandarmerii WP, Równe, czerwiec 1939 r., AIPN. 39. Józef Franczak Laluś, na zdjęciu w środku, jako żołnierz II Armii WP, zdjęcie prawdopodobnie wykonane na krótko przed dezercją, Zduńska Wola, marzec 1945 r., AIPN.

24 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Józef Franczak Laluś z Anną Hołotą (prawdopodobnie Żuków), pierwsza połowa 1944 r., AIPN.

25 karta nr 25 Polskie podziemie niepodległościowe Zdjęcie pośmiertne Józefa Franczaka Lalusia wykonane przez funkcjonariuszy SB, Lublin, 21 lub 22 października 1963 r., AIPN.

26 karta nr 26 Polskie podziemie niepodległościowe Edward Osóbka-Morawski, przewodniczący Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, członek Krajowej Rady Narodowej, premier Rządu Tymczasowego i Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, AIPN. 43. Bolesław Bierut, przewodniczący Krajowej Rady Narodowej od 1944 r., prezydent RP od 1947 r., przewodniczący KC PZPR od 1948 r., AIPN.

27 karta nr 27 Polskie podziemie niepodległościowe Władysław Gomułka, I sekretarz KC PPR ( ), wicepremier Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, AIPN. 45. Józef Cyrankiewicz, premier RP i PRL w latach , AIPN.

28 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Konstanty Rokossowski, marszałek Polski i minister obrony narodowej RP i PRL w l

29 karta nr 29 Polskie podziemie niepodległościowe Proces szesnastu..., koncepcja i wybór Andrzej K. Kunert, wyd. IPN, ze zbiorów A. Kunerta.

30 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Afisz Manifestu PKWN, Muzeum Zamojskie w Zamościu.

31 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Obwieszczenie amnestii 1947 r., AIPN.

32 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Głosuj 3 razy TAK Głosuj Nie!, 1946 r., Muzeum Plakatu w Wilanowie, Oddział MNW.

33 karta nr 33 Polskie podziemie niepodległościowe Plakat TAK, TAK, TAK,

34 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Kto ma rządzić w Polsce oni czy my, 1946 r., Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

35 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Nie chcesz powrotu kapitalistów głosuj trzy razy tak, 1946 r., Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

36 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Plakat Olbrzym i zapluty karzeł reakcji, Włodzimierz Zakrzewski, 1945 r., Muzeum Plakatu w Wilanowie, Oddział MNW.

37 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Tęp bandytów z NSZ, 1946 r., Muzeum Plakatu w Wilanowie, Oddział MNW.

38 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr PSL domek z kart, 1946 r., Olga Siemaszko, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

39 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Bądź czujny wobec wroga narodu, Tadeusz Trepkowski, 1953 r., Muzeum Plakatu w Wilanowie, Oddział MNW.

40 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Afisz Pod sąd skrytobójców z AK i NSZ, AIPN.

41 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Ulotka rozwieszana w powiecie radzyńskim przez WIN przed wyborami do Sejmu w 1947 r., AIPN.

42 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Ulotka rozwieszana w powiecie radzyńskim przez WIN przed wyborami do Sejmu w 1947 r., AIPN.

43 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Ulotka rozwieszana w powiecie radzyńskim przez WIN przed wyborami do Sejmu w 1947 r., AIPN.

44 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr List gończy za Zdzisławem Brońskim Uskokiem wydany w 1948 r. przez komendanta wojewódzkiego MO w Lublinie, 1948 r., AIPN.

45 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Wniosek o odznaczenie Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami sporządzony przez Komendę Okręgu Białystok AKO WiN, 1945 r., AIPN.

46 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Rtm. Witold Pilecki Witold ( ), żołnierz Armii Krajowej. Oskarżony i skazany przez władze komunistyczne Polski Ludowej na karę śmierci, stracony w 1948 r., AIPN. 65. Gen. Leopold Okulicki Niedźwiadek ( ), ostatni komendant główny Armii Krajowej, komendant główny organizacji NIE, skazany w procesie szesnastu, AIPN. 66. Danuta Siedzikówna Inka ( ), sanitariuszka 4. Szwadronu odtworzonej na Białostocczyźnie V Wileńskiej Brygady AK, w 1946 r. 1. Szwadronu Brygady działającego na Pomorzu. Oskarżona i skazana przez władze komunistyczne Polski Ludowej na karę śmierci, stracona w 1946 r., AIPN.

47 karta nr 47 Polskie podziemie niepodległościowe Prace ekshumacyjne prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej, Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Uniwersytet Medyczny w Szczecinie. Archeolodzy odsłaniają trzy sąsiadujące ze sobą masowe groby ofiar mordów (grób masowy określenie stosowane do grobów, w których znajdują się szczątki co najmniej dwóch osób). Archeolog wstępnie oczyszcza wydobywane szczątki, Warszawa, kwatera Ł Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach. Fot. Piotr Życieński.

48 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Prace ekshumacyjne prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej, Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Uniwersytet Medyczny w Szczecinie. Archeolog wykonuje szkic ułożenia szczątków w jamie grobowej. Rodziny ofiar oddają próbki DNA, które są niezbędnym materiałem porównawczym do identyfikacji ofiar zbrodni (pobranie DNA polega na potarciu szpatułką wewnętrznej strony policzka jest to czynność prosta i bezbolesna), Warszawa, kwatera Ł Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach. Fot. Piotr Życieński.

49 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Prace ekshumacyjne prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej, Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i Uniwersytet Medyczny w Szczecinie. Pocisk znaleziony w czaszce jednej z ofiar. Jedna z niewielu znalezionych przy ofiarach rzeczy osobistych medalik z łańcuszkiem (wszelkie przedmioty związane z wiarą były odbierane więźniom). Wielokrotnie przestrzelona czaszka. Warszawa, kwatera Ł Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach. Fot. Piotr Życieński.

50 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Prace ekshumacyjne prowadzone w piwnicach Aresztu Śledczego w Białymstoku, listopad 2014 r., Białystok. Fot. Tomasz Danielecki, AIPN.

51 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 51 71Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. LX.

52 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 52 72Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. LXVIII.

53 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 53 73Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 3.

54 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 54 74Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 5.

55 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 55 75Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 7.

56 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 56 76Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 9.

57 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 57 77Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 11.

58 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 58 78Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 13.

59 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 59 79Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 15.

60 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 60 80Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 522.

61 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 61 81Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 523.

62 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 62 82Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego , red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa Lublin 2007, s. 524.

63 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 63 Przykładowe miejsca represji komunistycznych w Polsce Więzienie Karno-Śledcze w Białymstoku Więzienie w Białymstoku władze rosyjskie wzniosły krótko przed wybuchem I wojny światowej. Po zakończeniu okupacji niemieckiej już jako zakład karny kontrolowanego przez komunistów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego wznowiło ono działalność we wrześniu 1944 r. (Niemcy przed opuszczeniem miasta w lipcu zaminowali obiekt). Więzienie wykorzystywało również sowieckie NKWD i kontrwywiad II Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. NKWD zapewniało jednocześnie temu miejscu ochronę. Do końca stycznia 1945 r. za pośrednictwem placówki do sowieckich łagrów deportowano ok. 5 tys. ludzi, w większości podejrzewanych o udział w polskim podziemiu. Po zakończeniu masowych wywózek funkcjonariusze NKWD pozostawili do swojej dyspozycji (do lata 1945 r.) jeden z oddziałów z pojedynczymi celami jako areszt śledczy. Następnie podobną funkcję ta część więzienia pełniła w ramach Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku. Do śledczej części trafiali najgroźniejsi i najważniejsi w opinii UB więźniowie. Na miejscu poddawano ich brutalnym przesłuchaniom. Na terenie więzienia odbywały się również rozprawy sądów wojskowych, a na konspiratorach i żołnierzach podziemia niepodległościowego wykonywano wyroki śmierci. Wykonano ich tam ok Początkowo skazańców rozstrzeliwano na dziedzińcu, a od 1946 r. w piwnicy budynku administracyjnego zajmowali się tym pojedynczy egzekutorzy (była to praktyka stosowana często w innych więzieniach). Ostatni wyrok śmierci na więźniu politycznym wykonano przez powieszenie w 1956 r. Więzienni kaci byli ochotnikami. Na co dzień pełnili obowiązki etatowych funkcjonariuszy więzienia, a co jakiś czas wykonywali egzekucje, za które każdorazowo dodatkowo ich opłacano. Niektórzy dożyli lat 80. i do końca cieszyli się opinią zasłużonych funkcjonariuszy. Ze względu na skalę komunistycznych represji podobnie jak inne tego typu miejsca więzienie w Białymstoku było przeludnione. Przeznaczone dla ok. 500 ludzi, często musiało pomieścić ok. 1 1,2 tys. osób. W szczytowym momencie, który przypadł na rok 1950, znajdowało się tu blisko 2 tys. pozbawionych wolności. Straconych lub zamordowanych w więzieniu i areszcie śledczym lub zabitych w czasie akcji komunistycznych sił bezpieczeństwa w terenie grzebano w tym okresie m.in. na terenie więzienia i przyległych obiektów gospodarczych (ogród, chlewnie). Według ostrożnych szacunków do połowy lat 50. mogło tu spocząć ok. 200 osób. Znana jest relacja mówiąca o przypadkowym odkrywaniu takich chaotycznych pochówków w czasie prac ziemnych prowadzonych na przełomie lat 50. i 60. W 2013 r. rozpoczęto prace poszukiwawczo-ekshumacyjne, w wyniku których odnaleziono pierwsze szczątki ofiar, nie ma jednak pewności, czy uda się je zidentyfikować. Na podstawie: Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2012.

64 karta nr 64 Polskie podziemie niepodległościowe Więzienie karno-śledcze w Białymstoku. Izba Pamięci Aresztu Śledczego.

65 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 65 Przykładowe miejsca represji komunistycznych w Polsce Centralne Więzienie Karne w Fordonie Początki historii więzienia w Fordonie pod Bydgoszczą sięgają drugiej połowy XVIII w. W połowie XIX stulecia władze pruskie przystosowały obiekt na potrzeby zakładu karnego dla kobiet. Taki też charakter więzienie zachowało w niepodległej Polsce. W czasie okupacji niemieckiej przeszło przez nie ponad 6 tys. kobiet, w większości za działalność przeciwko Rzeszy Niemieckiej. Wiele z nich z Fordonu trafiło do obozów koncentracyjnych. Po przejęciu obiektu przez kontrolowane przez komunistów Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w 1945 r. rozpoczęło tu działalność Centralne Więzienie Karne dla kobiet. W latach 40. i 50. osadzano tu przede wszystkim więźniarki polityczne, określane wówczas jako element antypaństwowy, a wśród nich kategorię A, czyli najbardziej zaciekłych wrogów ustroju demokracji ludowej, odbywających wyroki powyżej 10 lat pozbawienia wolności. W roku 1950 w przeludnionym więzieniu kary odbywało przeszło 700 kobiet. Wśród więźniarek Fordonu były łączniczki i sanitariuszki dzielące tragiczny los oddziałów zbrojnego podziemia antykomunistycznego, szyfrantki, kurierki, kobiety działające w wywiadzie polskich ośrodków na emigracji, informatorki podziemia niepodległościowego czy pełnoletnie uczestniczki konspiracji młodzieżowej, które nie zaprzestały działalności po 1944/45 r. W 1952 r. w Inowrocławiu powstało jako filia Fordonu więzienie izolacyjne dla kobiet. Na podstawie: Zawołać po imieniu. Księga kobiet więźniów politycznych , oprac. B. Otwinowska, T. Drzal, Warszawa 1999; Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2012.

66 karta nr 66 Polskie podziemie niepodległościowe Centralne Więzienie Karne w Fordonie. Zdjęcie współczesne. Fot. Tomasz Rabant.

67 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 67 Przykładowe miejsca represji komunistycznych w Polsce Kąkolewnica Po tym, jak mieszkańców położonej w północnej części Lubelszczyzny wsi zmuszono, aby ją opuścili, jesienią 1944 r. ulokowało się tu dowództwo formującej się 2. Armii Wojska Polskiego, a przy nim obsadzony sowieckimi oficerami armijny oddział Informacji Wojskowej, ściśle współpracującej z sowieckim kontrwywiadem (Smiersz) i na jego wzór zorganizowanej służby, pełniącej m.in. funkcję policji politycznej w szeregach wojska. Przy 2. Armii powołano również sąd polowy, który działając w trybie doraźnym, stał się bezwzględnym narzędziem podporządkowania komunistom wojska i utrzymania w nim dyscypliny. Od września 1944 r. do sierpnia 1945 r. na jego czele stał skierowany do służby w polskiej formacji oficer Armii Czerwonej płk Stefan Piekarski (z pochodzenia Polak, który sam omal nie padł ofiarą słynnych czystek w sowieckim korpusie oficerskim w latach 30.). Po wypełnieniu swej misji w Polsce podobnie jak inni sowieccy oficerowie powrócił do ZSRR (1953 r.). Na potrzeby służb wojskowych zajęto jeden z murowanych budynków w Kąkolewnicy, a przy sąsiednich gospodarstwach zbudowano ziemianki otoczone drutem kolczastym i w warunkach polowych urządzono areszt. Wśród ofiar polsko-sowieckiego kontrwywiadu i wojskowego trybunału poza dezerterami i represjonowanymi za wcześniejszą przynależność do AK oraz innych organizacji niepodległościowych żołnierzami WP byli także schwytani w terenie konspiratorzy oraz zupełnie przypadkowe osoby zatrzymywane w okolicy. W pobliskim lesie, w miejscu znanym w okolicy jako Uroczysko Baran, dokonywano egzekucji żołnierzy 2. Armii WP oraz wyłapywanych przez NKWD żołnierzy podziemia, więzionych w areszcie w Kąkolewnicy. Wykonano tu z całą pewnością co najmniej 43 wyroki śmierci wydane przez sąd 2. Armii. Zabijano nocą. Skazanych transportowano na miejsce zakrytymi samochodami ciężarowymi. Przywożono tu prawdopodobnie także ciała tych, których zamordowano w Kąkolewnicy. W okresie stacjonowania w okolicy wojska (do początków 1945 r.) teren strzeżony był przez warty, a ludność cywilna miała zakaz wstępu. Według relacji, w 1945 r. na polecenie bezpieki ścięto i usunięto z uroczyska sosnę noszącą ślady postrzałów związanych z egzekucjami. Konsekwentnie ścigano również przedstawicieli podziemia od początku starających się zbierać informacje o popełnianych w tym miejscu zbrodniach i upamiętniać ofiary. Dowody zbrodni dokonywanych przez Informację Wojskową, NKWD i UB gromadził także ks. Lucjan Niedzielak Głóg, kapelan AK od 1943 r., który od 1943 r. administrował parafią Polskowola, sąsiadującą z parafią Kąkolewnica. Z powodu zainteresowania kąkolewnicką zbrodnią był inwigilowany przez UB, otrzymywał anonimy z pogróżkami. 5 lutego 1947 r. został zamordowany przez nieznanych sprawców być może funkcjonariuszy UB z Radzynia Podlaskiego. W 1990 r. na Uroczysku Baran w ramach umorzonego później śledztwa odnaleziono w zbiorowej mogile szczątki kilkunastu anonimowych ofiar, które następnie pochowano na cmentarzu w Kąkolewnicy. Dalsze poszukiwania prowadzone po wznowieniu śledztwa przez IPN nie przyniosły rezultatów. Na podstawie: Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2012.

68 karta nr 68 Polskie podziemie niepodległościowe Szczątki jednej z ofiar sądu i kontrwywiadu II Armii Wojska Polskiego odnalezione w rejonie Kąkolewnicy w 1990 r. AIPN.

69 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 69 Przykładowe miejsca represji komunistycznych w Polsce Kwatera Ł na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach Więźniów zamordowanych w Warszawie w wyniku zbrodni sądowych lub w trakcie śledztwa w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego pod osłoną nocy chowano z całą pewnością w dwóch miejscach. Do końca 1947 r. obok cmentarza przy ul. Wałbrzyskiej (Służew), następnie zaś, do poł. lat 50., w kwaterze Ł (na tzw. Łączce) Cmentarza Wojskowego na Powązkach. Zwłoki osób zmarłych w więzieniu na Rakowieckiej lub zamordowanych w wyniku tortur zakopywano także w innej części cmentarza, w kwaterze F. Dla zatarcia śladów zbrodni część zwłok posypywano wapnem powodującym szybki rozkład materii organicznej. Przez jakiś czas nad grobami funkcjonowało cmentarne śmietnisko. Dodatkowo już w latach 60. postanowiono pokryć obszar obu kwater metrową warstwą ziemi, pod pretekstem wyrównania i porządkowania terenu. W latach 70. zaczęto w tej nowej warstwie dokonywać normalnych pochówków. Mimo szykan i obserwacji terenu przez SB rodziny części ofiar nieoficjalnie otaczały to miejsce czcią, nielegalnie ustawiano na nim krzyże. Ze względu na fakt, że do centrali Urzędu Bezpieczeństwa w Warszawie trafiały najpoważniejsze śledztwa, w kwaterze Ł, komuniści wbrew swym intencjom stworzyli swego rodzaju panteon bohaterów walki o niepodległość, którzy często mieli równie poważne zasługi w walce z najeźdźcą niemieckim i ze zniewoleniem komunistycznym. Wśród ofiar komunistów skrycie pogrzebanych na Powązkach znaleźli się m.in. Jan Rodowicz Anoda (oficer walczącego w powstaniu warszawskim Zgrupowania AK Radosław ), Aleksander Krzyżanowski Wilk (dowódca Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej), August Emil Fieldorf Nil (w czasie wojny dowódca Komendy Dywersji AK), Witold Pilecki (oficer WP i AK zaangażowany w działalność wywiadowczą, ochotnik do Auschwitz ), członkowie IV Zarządu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (na czele z Łukaszem Cieplińskim), Zygmunt Szendzielarz Łupaszka i inni żołnierze AK z Wileńszczyzny, którzy kontynuowali walkę na Podlasiu i Pomorzu, Stanisław Kasznica (jeden z komendantów głównych Narodowych Sił Zbrojnych), Hieronim Dekutowski Zapora (cichociemny, dowódca oddziałów partyzanckich lubelskiego Kedywu AK, a później WiN) i wielu innych. Po upadku komunizmu, w roku 1992 w miejscu przypuszczalnych tajnych pochówków powstał pomnik poświęcony ofiarom więzienia MBP na Rakowieckiej. Jak się okazało 20 lat później, gdy Instytut Pamięci Narodowej i Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa rozpoczęły prace poszukiwawczo-ekshumacyjne, monument rzeczywiście stanął na części bezimiennych mogił. W 2012 r. wydobyto szczątki 116 osób, z których część zdołano zidentyfikować. Dalsze prace będą utrudnione z powodu konieczności kontynuowania poszukiwań pod istniejącymi wyżej oficjalnymi grobami. Według materiałów archiwalnych na wojskowych Powązkach znalazły się ciała co najmniej 248 osób. Na podstawie: Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2012.

70 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr Prace ekshumacyjne prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej, Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Uniwersytet Medyczny w Szczecinie. Archeolodzy odsłaniają trzy sąsiadujące ze sobą masowe groby ofiar mordów (grób masowy określenie stosowane do grobów, w których znajdują się szczątki co najmniej dwóch osób). Archeolog wstępnie oczyszcza wydobywane szczątki, Warszawa, kwatera Ł Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach. Fot. Piotr Życieński.

71 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 71 Przykładowe miejsca represji komunistycznych w Polsce Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi Komuniści przystąpili do organizowania aparatu represji już w ramach samozwańczego tymczasowego ośrodka władzy wykonawczej, jakim był kontrolowany przez Józefa Stalina Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. W jego ramach istniał Resort Bezpieczeństwa Publicznego, w roku 1945 już w strukturze kontrolowanego przez komunistów i Sowietów rządu tymczasowego, przekształcony w Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Poza Urzędem Bezpieczeństwa kontrolowało ono także działalność Milicji Obywatelskiej, więzień i obozów pracy oraz Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W organizacji i funkcjonowaniu tego kluczowego dla komunistów obok wojska resortu wzorem pozostawał sowiecki Narodowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, czyli NKWD, który skierował do pacyfikacji Polski swoje własne siły, a polskim komunistom przydzielił szereg doradców, obecnych początkowo nawet na poziomie administracji powiatowej. W strukturze UB poniżej Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego istniały wojewódzkie urzędy bezpieczeństwa, którym z kolei podporządkowane były placówki w miastach powiatowych. Jednym z takich lokalnych ośrodków terroru komunistycznego był Łódzki WUBP. Do organizacji UB w Łodzi przystąpiono już dzień po zajęciu tego miasta przez Armię Czerwoną w styczniu 1945 r. Do miasta przybyła ok. 100-osobowa grupa funkcjonariuszy z działającego już od kilku miesięcy Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku, na czele z Mieczysławem Moczarem. Ten pochodzący z Łodzi działacz, związany z ruchem komunistycznym od lat 30., w okresie wojny przebywał na terenach kontrolowanych przez Sowietów, współpracując m.in. z ich służbami specjalnymi. Był jednym z organizatorów Polskiej Partii Robotniczej w Łodzi i dowódcą Armii Ludowej komunistycznej partyzantki, początkowo na Lubelszczyźnie, a pod koniec okupacji na Kielecczyźnie. Na potrzeby łódzkiego UB zajęto okupacyjną siedzibę niemieckiego gestapo w kompleksie budynków przy al. Anstadta. W siedzibie łódzkiego UB istniał areszt śledczy, miały miejsce doraźne procesy i egzekucje skazanych. Dodatkowo w ówczesnym woj. łódzkim zorganizowano 15 powiatowych oraz 6 miejskich urzędów bezpieczeństwa (te ostatnie istniały do grudnia 1945 r.). Moczar pozostawał szefem WUBP w Łodzi do 1948 r., okazując się skutecznym i bezwzględnym organizatorem represji i akcji zwalczania podziemia niepodległościowego. Jego największym sukcesem było rozbicie jednej z największych regionalnych struktur podziemia poakowskiego Konspiracyjnego Wojska Polskiego, oraz zatrzymanie i stracenie dowódcy tej organizacji, kpt. Stanisława Sojczyńskiego Warszyca. Według wspomnień jednego z więźniów aresztu UB w Łodzi miał on poodbijane nerki i stopy od bicia, nogi [...] całe we krwi i owinięte w gałganach. Ze względu na brutalne metody działania wśród podległych Moczarowi funkcjonariuszy zdarzali się, podobnie jak w innych placówkach UB, prawdziwi sadyści. Jednym z nich był oficer śledczy UB ppor. Józef Nocuła, którego aresztanci i współpracownicy nazywali złotą rączką, ponieważ bił podejrzanych kablem, nogą od krzesła i gumowym wężem. O okrucieństwie i braku poszanowania jakichkolwiek norm prawnych pracowników UB świadczyć może jeden z nielicznych przypadków postawienia przed sądem jeszcze w 1949 r. 4 funkcjonariuszy WUBP w Łodzi, którzy kilka miesięcy wcześniej w wyjątkowo bestialski sposób zamęczyli skazanego na śmierć Jana Małolepszego Murata, jednego z oficerów Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Siedziba UB przy al. Anstadta nie była jedynym miejscem zbrodni komunistycznych w Łodzi. Istniały tu jeszcze dwa więzienia, w tym jedno dla kobiet. Jednym z miejsc ukrywania zwłok ofiar represji był podłódzki poligon wojskowy na Brusie, do którego dostęp osób postronnych przez długi czas był ograniczony. W ostatnich latach odnaleziono tam szczątki ofiar zbrodni niemieckich i komunistycznych. W związku z wewnętrznymi przemianami politycznymi bloku państw komunistycznych w połowie lat 50. Urząd Bezpieczeństwa został poddany reorganizacji, w wyniku której w miejsce MBP powstało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, a UB zastąpiła Służba Bezpieczeństwa, nadal pozostająca policją polityczną na usługach partii komunistycznej (PZPR). Po kilkuletnim okresie niełaski Mieczysław Moczar kontynuował karierę po dojściu do władzy w PRL Władysława Gomułki, pełniąc m.in. funkcję wiceministra, a następnie ministra spraw wewnętrznych w latach 60. Na podstawie: Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2012.

72 karta nr 72 Polskie podziemie niepodległościowe Budynek Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi. Zdjęcie współczesne. Fot. Artur Ossowski.

73 Polskie podziemie niepodległościowe karta nr 73 Przykładowe miejsca represji komunistycznych w Polsce Więzienie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na warszawskim Mokotowie W czasie powstania warszawskiego na terenie kompleksu więziennego na Mokotowie Niemcy dokonywali masowych egzekucji. Wzniesione jeszcze pod zaborem rosyjskim więzienie kryminalne przy ul. Rakowieckiej mimo zniszczeń Warszawy przetrwało do końca niemieckiej okupacji stolicy w stanie niemal nienaruszonym. Krótko po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną, do marca 1945 r., wykorzystywali je Sowieci, a następnie Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), kontrolowane przez zależnych od Moskwy komunistów z Rządu Tymczasowego. Szczególna rola obiektu na Mokotowie polegała na tym, że choć formalnie tak jak inne podobne placówki podlegał on Departamentowi Więziennictwa MBP, to w praktyce nadzór nad częścią oddziałów sprawował Departament Śledczy Ministerstwa i jego dyrektor Józef Różański, funkcjonariusz nie przypadkiem cieszący się wyjątkowo złą sławą i oprawca. Więzienie miało więc w dużej mierze charakter śledczy, a nie karny. Trafiali tu z całej Polski ludzie podejrzewani przez komunistyczny aparat represji o najcięższe przestępstwa polityczne lub zbrodnie wojenne. Tutaj prowadzono śledztwa, których część stanowiły brutalne oraz wyniszczające zarówno fizycznie, jak i psychicznie przesłuchania i tortury, przygotowywano akty oskarżenia, prowadzono rozprawy sądowe, a także wykonywano egzekucje. Miały również miejsce przypadki samobójstw, choć część z nich była zapewne próbą zatarcia śladów morderstw dokonanych podczas śledztw. Poza tym, że pobyt na Rakowieckiej często kończył się długoletnimi wyrokami pozbawienia wolności lub nawet śmiercią, na kondycję więźniów wpływały również fatalne warunki, jakie tam stworzono. W celach przeznaczonych w okresie międzywojennym dla osób przebywało w latach powojennych od 100 do 180 zatrzymanych. Symbolem represji komunistycznych stał się pawilon X więzienia mokotowskiego. Pobyt w tym miejscu wiązał się ze szczególnie fatalnymi warunkami bytowymi (cele 2 x 3,5 m, brak łóżek, prymitywne odsłonięte ubikacje, surowszy reżim pozbawiający więźniów m.in. pryszniców i spacerów). Dodatkowo na ostatnim piętrze budynku odbywały się przesłuchania w specjalnie izolowanych akustycznie pokojach. Na początku lat 50. obok pawilonu X powstał nowy obiekt, w nomenklaturze więziennej zwany pawilonem XII, a przez więźniów ironicznie określany jako pałac cudów. Warunki panujące w celach były tu znacznie lepsze, ale wyjątkową grozę wzbudzał karcer tej części więzienia (niewielkie, ciemne, bardzo zimne, a czasem także mokre cele, do których osadzeni trafiali za przewinienia lub gdy w czasie śledztwa starano się ich złamać). Zwłoki więźniów zamordowanych lub straconych na Rakowieckiej nie były wydawane rodzinom. Początkowo grzebano je w pobliżu cmentarza na Służewcu wśród niemieckich zbrodniarzy i kolaborantów. Później potajemne pochówki odbywały się na skraju Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach. Według niepełnych danych w więzieniu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na Mokotowie śmierć poniosło ok. tysiąca osób, w tym wielu dowódców i wybitnych oficerów Polskiego Państwa Podziemnego z okresu wojny i organizacji niepodległościowych stawiających opór komunistom. Na podstawie: Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych , red. T. Łabuszewski, Warszawa 2012.

74 karta nr 74 Polskie podziemie niepodległościowe Budynek więzienia Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na warszawskim Mokotowie. Zdjęcie z lat 30. Ze zbiorów Jacka Pawłowicza.