Wielka wojna światowa

Transkrypt

1 ZESZYTY JAGIELLOŃSKIE P I S M O U C Z N I Ó W, N A U C Z Y C I E L I I P R Z Y J A C I Ó Ł L O i m. K R Ó L A W Ł A D Y S Ł A W A J A G I E Ł Ł Y W P Ł O C K U N R 96, W R ZES IE Ń 2 014, P IS M O U KAZUJE S IĘ O D R OKU 2000 MIĘDZYSZKOLNY KLUB MYŚLI POLSKIEJ W LO IM. WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY W PŁOCKU Wielka wojna światowa w podręcznikach szkolnych z okresu międzywojnia

2 Europa przed wielką wojną i po wojnie: Na okładce: Wojciech Kossak: Szarża pod Rokitną,1934. Uwaga! W tekstach źródłowych pisownia uwspółcześniona. Zeszyty Jagiellońskie. Pismo Uczniów, Nauczycieli i Przyjaciół Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Władysława Jagiełły w Płocku Redakcja: ul. 3 Maja 4, Płock; http: / ; (024) lwjszkola@jagiellonka.plock.pl; Opiekun zespołu: Wiesław Kopeć, wkopec1@wp.pl Opiekun merytoryczny projektu: Tomasz Zbrzezny, filozof, wykładowca Politechniki Warszawskiej. Zespół redakcyjny: członkowie Międzyszkolnego Klubu Myśli Polskiej. 2

3 Jak w dawnych podręcznikach opowiadano o przyczynach wojny Z podręcznika Antoniego Lewickiego: PROF. DR ANTONI LEWICKI ZARYS HISTORJI POLSKI TOM II. CZASY POROZBIOROWE (NA KLASĘ VII) NAPISAŁ: JAN FRIEDBERG NAKŁAD GEBETHNERA I WOLFFFA 1929 Z ROZDZIAŁU: Okres czternasty. Czasy wojny światowej, Wybuch wojny. Rosnące przeciwieństwa między państwami europejskimi doprowadziły w sierpniu r do wybuchu wielkiej wojny światowej. P r z y c z y n a m i b y ł y: antagonizm niemiecko-francuski z powodu Alzacji i Lotaryngii, austriacko-rosyjski o hegemonię wśród Słowian, niemiecko-angielski o pierwszeństwo na morzu, w przemyśle i handlu. B e z p o ś r e d n i m p o w o d e m było zamordowanie austriackiego następcy tronu, Franciszka Ferdynanda, wraz z małżonką w Sarajewie przez spiskowców serbskich [28 czerwca 1914 r.]. Austria miała poszlaki, że rząd królestwa serbskiego udzielił tym spiskowcom pomocy i dlatego postawiła Serbii bardzo ostre warunki. Ufna w pomoc Rosji, odrzuciła Serbia te warunki, toteż Austria wypowiedziała jej wojnę. Dyplomacji nie udało się wojny zlokalizować, tak, że trwała ona blisko 5 lat. P a ń s t w a «c e n t r a l n e», tj. Niemcy, Austro-Węgry, Turcja i Bułgaria, walczyły z p o t ę ż n ą k o a l i c ją, złożoną z Anglii, Francji, Rosji, Włoch, Belgii, Japonii i Stanów Zjednoczonych [ententa], tudzież mniejszych państw europejskich i pozaeuropejskich. 3

4 Z podręcznika Jana Dąbrowskiego: DR JAN DĄBROWSKI (profesor Uniw. Jagiellońskiego) HISTORIA DLA IV KLASY GIMNAZJÓW KSIĘGARNIA JAKUBOWSKI WE LWOWIE Przyczyny i wybuch wojny światowej. Wielka wojna, która w latach wstrząsnęła całym światem, dała początek nowemu, istniejącemu do dziś, ukształtowaniu się stosunków międzynarodowych. Nie tylko bowiem zmieniła ona do gruntu stosunki polityczne Europy, ale spowodowała bardzo doniosłe zmiany gospodarcze i społeczne. Przyczyn tej wielkiej wojny szukać należy w wypadkach rozwijających się już na długie lata przed jej wybuchem. Jak wiemy z dziejów Europy u schyłku XIX w., różnice interesów politycznych i gospodarczych pomiędzy wielkimi mocarstwami doprowadziły już wówczas do podziału tych mocarstw na dwie przeciwne sobie grupy; około nich skupiały się mniejsze państwa. Jedną z grup utworzyły mocarstwa związane trójprzymierzem zawartym za inicjatywą Niemiec za czasów Bismarcka (1882 r.) przez Niemcy, Austro-Węgry i Włochy. Grupa ta liczyć mogła na podstawie zawartych umów na pomoc Rumunii, później także i Turcji. Turcja bowiem widziała w Niemczech i Austro-Węgrzech obrońców przed Rosją, której wpływy wśród państw bałkańskich wzrosły bardzo, zwłaszcza od wojny 1912/13 r. Trójprzymierze zapewniało Niemcom przewagę w Europie i wywoływało zaniepokojenie u wielu państw, a przede wszystkim we Francji pokonanej w 1870 r. przez Niemcy, a myślącej o odzyskaniu straconych wówczas ziem, Alzacji i Lotaryngii. Jedynym mocarstwem, które mogło wówczas Francji udzielić pomocy, była Rosja, z którą też Francja zawarła przymierze w 1894 roku To dwuprzymierze francusko-rosyjskie zyskało po pewnym czasie poparcie Wielkiej Brytanii. Wielka Brytania nie wiążąca się przez dłuższy czas z żadną z tych dwu grup mocarstw przechylać się poczęła z początkiem XX w. coraz wyraźniej na stronę dwuprzymierza z powodu coraz to silniej rosnącego antagonizmu a n g i e l s k o - n i e m i e c k i e g o. Wielki rozwój gospodarczy Niemiec, a zwłaszcza wzrost przemysłu niemieckiego, skłonił Niemcy do szukania sobie rynków zbytu na całym świecie i do silnej konkurencji z przemysłem angielskim. W ślad za tym szedł wzrost floty niemieckiej zarówno wojennej jak handlowej. Cesarz Wilhelm II i jego doradcy postawili sobie za cel zrobić z Niemiec wielką potęgę morską, lecz wywoływali tym coraz większą niechęć w Anglii. Szczególnie niepokoiło Anglię ustawiczne zwiększanie niemieckiej floty wojennej mogącej zagrozić w przyszłości zarówno wybrzeżom Anglii jak jej panowaniu nad morzami. Daremnie próbowała Anglia skłonić Niemcy do porozumienia i zaniechania, a przynajmniej znacznego ograniczenia zbrojeń morskich. Nie osiągnąwszy tego celu porozumiała się wreszcie Anglia 4

5 za czasów króla Edwarda VII z Francją i Rosją, by z ich pomocą położyć kres wzrostowi potęgi Niemiec. W ten sposób przeciw trójprzymierzu powstało t r ó j p o r o z u m i e n i e trzech pozostałych wielkich mocarstw. Potęga ich była tym większa, że posiadały one znaczny wpływ nie tylko na wiele państw mniejszych, ale nawet na państwa związane z Niemcami, jak na Włochy i Rumunię. Coraz wyraźniej dążyło trójporozumienie do przeciągnięcia ich na swoją stronę. Dzięki pośrednictwu Wielkiej Brytanii przyszło też w kilka lat po wojnie rosyjsko-japońskiej do porozumienia między Rosją a Japonią, która przyrzekła popierać państwa trójporozumienia. Antagonizm angielsko-niemiecki stał się też i s t o t n ą, choć nie bezpośrednią przyczyną wojny światowej. Wiedziano powszechnie, że wobec nieustępliwości Niemiec zbrojna rozprawa między Anglią a Niemcami jest nieunikniona. Mocarstwa dwuprzymierza zmuszone dotąd ustępować przed przewagą trójprzymierza (w istocie Niemiec), a pewne teraz poparcia Anglii, rozpoczęły energiczniejszą politykę zwróconą przeciw trójprzymierzu. Czyniła to przede wszystkim Rosja, w której brali coraz wyraźniej górę zwolennicy rychłej wojny z państwami trójprzymierza. Pragnęli oni przez nową, jak się spodziewano, zwycięską wojnę oraz przez zdobycze na Austro-Węgrzech i Turcji (Konstantynopol) podnieść na powrót tak wobec państw obcych jak wobec własnych poddanych urok potęgi caratu naruszony przez rewolucję i przegraną wojnę japońską (1905). Przeciwieństwa pomiędzy Rosją a Austro-Węgrami występowały najostrzej na Półwyspie Bałkański, gdzie Rosja nie szczędziła poparcia i zachęty Serbii coraz to bardziej nieprzyjaźnie usposobionej wobec Austro-Węgier. Uwolniwszy ziemie serbskie od panowania tureckiego i pokonawszy Bułgarów zwracali się Serbowie coraz wyraźniej przeciw Austro-Węgrom, gdzie żyły miliony Serbów i Chorwatów. Myśleli oni teraz o oderwaniu ziem południowo-słowiański od monarchii habsburskiej i zjednoczeniu wszystkich Serbów i Chorwatów w jednym państwie jugosłowiańskim. Cesarz Wilhelm II w otoczeniu oficerów 1. pułku piechoty gwardii. Rosnący z tych przyczyn antagonizm serbsko-austriacki stał się też bezpośrednią przyczyną wojny światowej; nastąpiło to tym rychlej, że podobnie jak Rosja podniecała Serbię do polityki antyaustriackiej, tak Niemcy popychały rząd wiedeński na drogę polityki ostrej i nieprzejednanej w stosunku do Serbii. W Niemczech bowiem upowszechniało się również przekonanie, że antagonizmy wśród mocarstw prowadzą nieuchronnie do wojny powszechnej. W przewidywaniu jej Wilhelm II i jego doradcy postanowili w razie zatargów międzynarodowych: występować bezwzględnie, w przekonaniu że przeciwnicy nie są jeszcze należycie przygotowani do wojny. Spodziewali się bowiem, że w ten sposób najłatwiej będzie albo skłonić ich do ustępstw i do porzucenia dotychczasowej polityki, albo zmusić do przyjęcia wojny w warunkach pomyślnych dla trójprzymierza. 5

6 Wśród rosnącego z tych przyczyn naprężenia w stosunkach międzynarodowych przyszło do ostrego zatargu pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią. Spowodowało go zamordowanie w końcu czerwca 1914 r. w Sarajewie przybyłego na manewry do Bośni austro-węgierskiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, którego uważano za wroga Serbii. Jak się okazało, czynu tego dokonali członkowie tajnej organizacji serbskiej zmierzającej do oderwania od Austro-Węgier ziem południowo-słowiańskich; ci członkowie tajnej organizacji pochodzili wprawdzie z Bośni, ale działali za namową i poparciem wyższych oficerów serbskich. Po przeprowadzeniu dochodzeń Austro-Węgry mając zapewnione poparcie Niemiec wystąpiły bardzo ostro przeciw Serbii. Rząd wiedeński wysłał w końcu lipca 1914 r. do rządu serbskiego ultimatum, w którym żądał przyjęcia w ciągu 48 godzin warunków dla Serbii nader ciężkich i naruszających jej niezależność. Serbia licząc na pomoc Rosji odrzuciła je, a wówczas Austro-Węgry wypowiedziały jej wojnę. Mocarstwa zachodnie, a w szczególności Anglia, myślały jeszcze o ograniczeniu tego zatargu do Serbii i Austro-Węgier. Wysiłki ich jednak udaremniła Rosja, gdzie pod wpływem partii wojennej car zarządził powszechną mobilizację. Niemcy odpowiedziały na nią 1 sierpnia wypowiedzeniem wojny zarówno Rosji jak i sprzymierzonej z nią Francji. Jednocześnie zaś uderzyli Niemcy niespodziewanie na neutralną Belgię, by utorować sobie przez nią drogę ku Paryżowi z ominięciem silnie ufortyfikowanej przez Francuzów granicy niemiecko-francuskiej. Wypadki te, a w szczególności naruszenie przez Niemcy neutralności Belgii, spowodowały z kolei dnia 4 sierpnia wypowiedzenie wojny Niemcom przez Anglię. Współzawodnictwo Niemiec z Anglią nie pozostawiało bowiem Anglikom żadnej wątpliwości co do tego, że jeżeli Niemcy pokonają Francję i Rosję i usadowią się w Belgii, uderzą później na osamotnioną Wielką Brytanię, by złamać jej potęgę morską. W ciągu kilku dni przeważna część Europy objęta została pożarem wojny wypowiadanej sobie nawzajem przez państwa obu obozów walczących. W dniu 6 sierpnia wypowiedziały wojnę Rosji Austro-Węgry. Ziemie polskie rozdarte od tak dawna granicami rozbiorów stały się terenem zbrojnych zapasów trzech mocarstw rozbiorowych. Ćwiczenia: 1. Na podstawie nauki w kl. III przypomnieć, jak rozwijał się imperializm i militaryzm w końcu XIX w. 2. Jak doszło do powstania trójprzymierza i trójporozumienia? 3. Wskazać właściwe powody wojny światowej oraz te przyczyny, które spowodowały bezpośrednio wybuch wojny. 2. Sprawa polska w początkach wojny. Wojska niemieckie wkraczają do Belgii. Józef Piłsudski i polski czyn zbrojny. Polskie ugrupowania niepodległościowe śledziły z uwagą rosnące naprężenie w stosunkach międzynarodowych; zapowiadało ono bliską wojnę, w której walczyć ze sobą miały państwa zaborcze unikające dotąd zbrojnego pomiędzy sobą konfliktu i złączone przez czas tak długi wspólnym interesem w sprawie Polski. Wojna taka pozwalała żywić nadzieję, że sprawa Polski stanie się znowu sprawą międzynarodową, w której zabiorą w końcu głos nie tylko zaborcy, lecz także i inne 6

7 mocarstwa. Zachodziło pytanie, jakie stanowisko zająć mają Polacy i czy mają opowiedzieć się przy jednej ze stron walczących, czy też biernie wyczekiwać, aż obcy rozstrzygną sprawę Polski. Wyzyskanie tych pomyślnych dla sprawy polskiej możliwości, jakie niosła ze sobą wielka wojna, nie było jednakże łatwe. Wybuch wojny zastawał naród polski w bardzo ciężkim położeniu zarówno zewnętrznym jak i wewnętrznym. Pod względem zewnętrznym nie mogli Polacy liczyć na to, aby którekolwiek z państw biorących udział w wojnie poparło naprawdę dążenia do odbudowania niepodległej Polski. Żadne też z nich nie podniosło tej myśli; co więcej, państwa zaborcze czyniły, jak długo się tylko dało, wysiłki, aby sprawa polska, która po powstaniu styczniowym zeszła z widowni międzynarodowej, pozostała nadal sprawą należącą wyłącznie do zaborców. Wszystkie trzy mocarstwa zaborcze natomiast, chcąc zyskać sobie przychylność narodu polskiego, na którego ziemiach miała się toczyć wojna, czyniły mu ogólnikowe obietnice lepszej przyszłości. Ufać im nie można było, tym mniej że dwa z nich: Rosja i Niemcy prowadziły od lat politykę wrogą dla Polaków; trzecie mocarstwo rozbiorowe, Austria, dawała wprawdzie Polakom możność swobodnego rozwoju narodowego, była jednakże najsłabszym z tych mocarstw, a prądy nieżyczliwe Polakom także i w niej rosły na znaczeniu. Wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, naczelny wódz wojsk rosyjskich. Z zewnątrz więc nie można było liczyć na szczere poparcie sprawy niepodległej Polski. Niepomyślnie również układały się stosunki w samym społeczeństwie polskim. Przeważna część opinii polskiej nie była przygotowana na przełomowe w dziejach narodu wypadki, jakie niósł z sobą wybuch wojny. Brakowało jedności w postanowieniach i działaniu. Pewna część stronnictw politycznych polskich wychodziła z założenia, że najgroźniejszym wrogiem Polaków są Niemcy, że zwycięstwo ich pogorszy położenie narodu polskiego, że zatem bardziej korzystne dla Polaków będzie zwycięstwo Rosji i zjednoczenie przez nią ziem polskich. Zapowiadała je wydana po wybuchu wojny odezwa naczelnego wodza wojsk rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, która obiecywała Polakom ogólnikowo swobodę w wierze, języku i samorządzie w obrębie państwa rosyjskiego. Zupełnie odmienne stanowisko zajmowały polskie organizacje wojskowe dążące pod przewodem Józefa Piłsudskiego do wzięcia udziału w zbliżającej się wojnie oraz te ugrupowania polityczne polskie, które popierały działalność polskich organizacji wojskowych. Uważały one, że najgroźniejszym wrogiem Polski jest Rosja, że dopóki panowanie jej ciążyć będzie nad przeważną częścią ziem polskich, dopóty nie można myśleć o istotnej poprawie losów narodu polskiego i odbudowaniu państwa polskiego, jedynej gwarancji przyszłości narodu. Zdawały sobie one sprawę, że potęgę Rosji złamać mogą tylko 7

8 dwa potężne, występujące z nią do boju mocarstwa: Niemcy i Austria. Z tej przyczyny uznawały one konieczność pójścia wraz z nimi przeciw Rosji mimo słusznej nieufności, jaką napawać mogła Polaków zarówno wroga polityka Prus jak niepewna coraz bardziej polityka Austrii. Widziały one wreszcie, że tym więcej będą musiały mocarstwa liczyć się z wolą Polaków przy rozstrzyganiu sprawy polskiej, im większą energię i siłę wykażą sami Polacy w toczących się zapasach. Józef Piłsudski. Probierzem jej miało być tworzenie wojska polskiego. W przełomowych chwilach, jakie rozpoczęły się po wybuchu wojny Rosji z Niemcami a niebawem i z Austrią, Józef Piłsudski nie czekając na decyzje polityków stworzył fakt dokonany przez zbrojne wystąpienie Polaków przeciw R o s j i, nie chcąc dopuścić do tego, by w czasie, gdy na żywym ciele naszej ojczyzny miano wyrębywać nowe granice państw i narodów, samych tylko Polaków przy tym brakowało. Pierwotny plan jego polegał na tym, by z pomocą niewielkich choćby sił opanować pewną część Królestwa, zorganizować tam władze polskie i porwać ludność do powstania, rzucić iskrę na proch, tak by ruch zbrojny ogarnąć mógł cały kraj. Stanąwszy więc na czele zmobilizowanych oddziałów Strzelca i Drużyn Strzeleckich, tj. tych organizacji wojskowych, które poddały się j ego władzy jako komendanta głównego, wyruszył z Krakowa do Królestwa Polskiego na czele nielicznych kadrowych zastępów mających stanowić zawiązek wojska polskiego. W dniu 6 s i e r p n i a 1914 r. z r a n a nie czekając na rozpoczęcie się wojny austriacko-rosyjskiej przekroczyła granicę Królestwa pod Michałowicami pierwsza kompania kadrowa wojsk polskich. Trasa przemarszu oddziałów Piłsudskiego w sierpniu 1914 roku. 8

9 Oddziały Józefa Piłsudskiego postępujące ku północy przez Miechów i Jędrzejów wkroczyły 12 sierpnia do Kielc. Odparłszy ataki rosyjskie w kilkudniowych walkach w okolicach Kielc uzupełnił tutaj Józef Piłsudski i pomnożył swoje siły ochotnikami śpieszącymi do szeregów. Pierwotny wszakże jego plan doznał niepowodzenia. Ludność uwolnionych ziem nie dała się porwać do powstania, a wkraczające do Królestwa wojska niemieckie i austriackie stawiały jak najostrzej przeszkody jego zamierzeniom organizacyjnym. Wybuchowi wojny z Rosją i wymarszowi oddziałów strzeleckich do Królestwa towarzyszył natomiast gorący zapał społeczeństwa polskiego w zaborze austriackim. Posłowie polscy do parlamentu wiedeńskiego i sejmu galicyjskiego uchwalili dla zjednoczenia wysiłków w walce z Rosją utworzyć Naczelny Komitet Narodowy obejmujący wszystkie polskie ugrupowania polityczne zaboru austriackiego; zadaniem jego była praca nad dalszym rozwojem wojska polskiego. Opierając się na istniejących już oddziałach postanowiono tworzyć Legiony polskie do walki z Rosją i wezwano ochotników pod broń. Śpieszyli oni w istocie tłumnie do szeregów. Ogromna ofiarność społeczeństwa polskiego w Galicji ułatwiała szybką organizację dalszych oddziałów; postępowała ona mimo mnożących się przeszkód. Wynikały one zarówno z postępowania wojskowych władz austriackich, które starały się Legiony krępować i ich samodzielność ograniczać, jak i z pomyślnego początkowo dla Rosji przebiegu wojny. Na wieść bowiem o zwycięstwach Rosji część stronnictw polskich w Galicji wystąpiła z Naczelnego Komitetu Narodowego i opuściła sprawę Legionów, powodując przez to rozwiązanie części oddziałów legionowych tworzonych we wschodniej części kraju. Józef Piłsudski ze sztabem w Kielcach w 1914 roku. Ćwiczenia: 1. Co wiesz o życiu Józefa Piłsudskiego z nauki w III klasie? 2. Kiedy utworzyły się polskie organizacje wojskowe? Jakie miały cele do spełnienia? Jak przygotowywano walkę o niepodległość w 1914 r., a jak w 1846/48 i 1863 r.? 3. Przedstawić trudności położenia Polski w chwili wybuchu wojny światowej. Czy w 1846/48 i 1863 r. były takie same trudności? 4. Co zamierzał osiągnąć Józef Piłsudski przez czyn zbrojny w 1914 r.? Jakie myśli przyświecały przy tworzeniu Legionów Dąbrowskiego oraz przy wybuchu powstania styczniowego? 9

10 Z podręcznika Adama Szelągowskiego: ADAM SZELĄGOWSKI DZIEJE POWSZECHNE W ZARYSIE PODRĘCZNIK DO NAUKI HISTORII NA STOPNIU WYŻSZYM SZKÓŁ ŚREDNICH CZĘŚĆ IV. OKRES NOWOCZESNY WYDAWNICTWO M. ARCTA W WARSZAWIE Wybuch wojny. Następstwa bezpośrednie mordu sarajewskiego. Mord sarajewski przyjęto z powszechnym oburzeniem w całej Europie. Objawy współczucia dla tragizmu tradycyjnego Habsburgów przytłumiły na razie wszelkie głosy polityki. Zresztą w Wiedniu nie manifestowano zbytnio smutku i przygnębienia. Sam pogrzeb pary arcyksiążęcej odbył się niezwykle skromnie i cicho, z pominięciem nawet zwykłej pompy etykiety dworskiej. Osoba arcyksięcia Franciszka Ferdynanda nie była lubiana przy dworze, a zwłaszcza w otoczeniu cesarza, małżonki zaś jego, ks. Hohenberg, obawiano się, jako pretendentki do tytułu cesarzowej w razie zmiany tronu. Nie osoba przeto, ani fakt morderstwa, jedynie względy polityczne wchodziły w grę przy rozważaniu całego zdarzenia. Na widoku były porachunki z Serbami. Na razie czekano na wyniki śledztwa, które się toczyło w Sarajewie. Ale dalej poza odszukaniem w sprzysiężeniu obywateli serbskich, także urzędników i wojskowych, śledztwo to nie wychodziło, a przeto nie mogły się posuwać i żądania Austrii pod adresem Serbii. M e m o r a n d u m a u s t r i a c k i e w B e r l i n i e. W tydzień po tragedii sarajewskiej z Wiednia wysłano wysokiego urzędnika ministerstwa spraw zagranicznych, Węgra, hr. Hoyosa, do Berlina. Przywiózł on pismo odręczne ces. Franciszka Józefa do Wilhelma II. Do pisma tego dołączony był osobny dokument, tzw. pro memoria. Treścią jego były stosunki na Półwyspie Bałkańskim, jakie się wytworzyły po ostatniej wojnie, jeszcze przed zamachem sarajewskim. Chodziło o zapobiegnięcie powtórzenia się układu przeciw Austrii, czyli o stworzenie takiegoż układu przeciw Serbii; w tym celu należało przyciągnąć niektóre państwa bałkańskie, zwłaszcza Turcję i Bułgarię na stronę 10

11 trójprzymierza. Pismo odręczne, powołując się na zamach sarajewski, wskazywało na jeszcze większe znaczenie owego projektu powojennego. Ostrze jego głównie skierowane było przeciw Serbii, ale domyślnie zwracało się i przeciw Rosji. R z e k o m a n a r a d a p o c z d a m s k a. W odpowiedzi na memorandum i pismo odręczne z Wiednia cesarz Wilhelm oświadczył, że Niemcy ze zwykłą wiernością sprzymierzeńca staną u boku Austrii ; osobiście był zdania, iż z Serbami trzeba zrobić porządek, i to szybko. Kanclerz zaś, Bethmann Hollweg, zdawał na decyzję Austrii, co trzeba w danym razie czynić. Obydwaj jednak, i on i cesarz, byli przekonani, iż natychmiastowe wystąpienie Austrii przeciwko Serbii byłoby najwłaściwszym i najradykalniejszym sposobem rozwiązania wszystkich jej trudności na Bałkanach. Na marginesie depeszy swego posła z Wiednia o widokach rozprawy Austrii z Serbami (30 czerwca) cesarz Wilhelm dopisał: teraz lub nigdy. Takie było przygotowanie dyplomatyczne do wystąpienia Austrii przeciwko Serbii. Później wyrobiła się legenda o rzekomej tajnej naradzie w Poczdamie (5 lipca), na której miano uchwalić wypowiedzenie wojny światowej. Ale oprócz zwykłych rozmów z dygnitarzami, żadnej narady urzędowej nie było. Cesarz wybierał się w zwykłą podróż na fiordy. Ufał, iż dyplomacji niemiecki uda się przez samą groźną swą postawę zlokalizować konflikt do rozmiarów wojny austriackoserbskiej. W możliwość wmieszania się do zatargu Rosji nie wierzył, ponieważ wiedział, iż Rosja do wojny jeszcze nie była przygotowana. U l t i m a t u m a u s t r i a c k i e (23 lipca). Decyzja o wypowiedzeniu wojny Serbii zapadła w Wiedniu na wspólnej radzie ministrów zaraz po otrzymaniu odpowiedzi z Berlina. Zamiast jednak natychmiastowego wystąpienia, zgodzono się na ultimatum, ale w takiej formie, żeby odrzucenie jego przez Serbię było nieuniknione. Nawet na Franciszka Józefa mocna i zdecydowana postawa Niemiec podziałała zachęcająco do wojny. Nota pod adresem Serbii, przyjęta za wiedzą Berlina (13 lipca) przez wspólną radę ministr6w (19 lipca), zawierała punkty żądań obojętne lub drugorzędne, jak zwolnienie i ukaranie urzędników i oficerów, których udział w zamachu był dowiedziony, żądanie proklamacji króla serbskiego do narodu z potępieniem agitacji wielkoserbskiej. Jeden wszakże punkt był nie do przyjęcia dla państwa, które szanowało swoją suwerenność. Było to żądanie dopuszczenia wyższych urzędników austriackich do przeprowadzenia śledztwa na terytorium serbskim. Notę ową, w formie ultimatum, z terminem do przyjęcia 48 godzin, doręczył poseł austriacki przedstawicielowi rządu serbskiego w Beogradzie (23 lipca 1914 r.). Postawa Rosji. Mikołaj II i Wilhelm II. Rosja istotnie szykowała się do wojny, ale jeszcze (do lat trzech) nie była gotowa. Pomimo to, Rosja wszelki atak na Serbię uważała za groźbę bezpośrednią. Dlatego zaraz po otrzymaniu wiadomości o ultimatum austriackim, rząd ogłosił komunikat, iż w wypadkach, jakie się rozwiną, Rosja nie może pozostać obojętną. Odpowiedź Serbii po upływie 48. godzin, jak się spodziewano, nie zadowoliła przedstawiciela Austrii, który opuścił Beograd (25 lipca). Tego samego dnia narada wojenna w Krasnem Siole uchwaliła zarządzenia mobilizacyjne wstępne w Rosji (od 26 lipca), ambasador zaś niemiecki w Petersburgu, hr. Pourtalès, odniósł wrażenie, że Rosja nie cofnie się przed ostrym konfliktem, nawet wojną. Na wieść o zarysowującym się widmie wojny z Rosją cesarz Wilhelm przerwał swoją podróż i wrócił nagle do Poczdamu (w nocy z 26 na 27 lipca). Zaniepokoiła go także postawa Anglii, jak trzeba było wnioskować z niektórych jej zarządzeń na morzu. Dotychczas bowiem Niemcy z góry wykluczały możliwość wzięcia udziału przez Anglię w konflikcie. Teraz już i nota serbska w odpowiedzi na ultimatum austriackie wydała się Wilhelmowi kapitulacją, i to jak najbardziej upokarzającą; a z nią razem odpadała i wszelka racja wojny. Mikołaj II depeszował doń w nocy (28 lipca) z prośbą o wstrzymanie Austrii od kroków nieprzyjacielskich przeciwko Serbii, a Wilhelm odpowiedział mu (po północy), 11

12 że użyje wszystkich środków w celu osiągnięcia porozumienia między Petersburgiem a Wiedniem. Wypowiedzenie wojny Serbii przez Austrię (28 lipca) i m o b i l i z a c j a w R o s j i (31 lipca). D. 28 lipca cesarz Franciszek Józef podpisał wypowiedzenie wojny Serbii ponoć ze słowami na ustach: zginiemy, ale z honorem. Tego samego dnia wieczorem w Petersburgu były przygotowane ukazy o mobilizacji: jeden - częściowej przeciwko Austrii, drugi - ogólnej także i przeciw Niemcom. Mobilizacja ogólna została postanowiona na dzień 30 lipca (ogłoszenie 29 lipca). Tymczasem wieczorem tego samego dnia rozkaz ogólnej mobilizacji został wstrzymany i zarządzono tylko mobilizację częściową. Skłoniła cara do wstrzymania mobilizacji ogólnej widocznie obietnica Wilhelma nawiązania rokowań bezpośrednich między Petersburgiem a Wiedniem. Jakoż na żądanie Berlina w Wiedniu podjęto przerwane rozmowy z Petersburgiem. Ale było już za późno. Wilhelm bowiem tak się przejął częściową mobilizacją w Rosji, iż zrzucił z siebie odpowiedzialność za wybuch wojny i zrzekł się roli pośrednika między Rosją a Austrią, o czym zawiadomił Mikołaja telegraficznie. Depesza ta wpłynąć musiała na cara Mikołaja II. Oddziaływał nań także i Sazonow, przedkładając, iż względy wojskowo-techniczne przemawiają za mobilizacją ogólną (przeciw częściowej), a te względy nie dadzą się poświęcić dla dyplomacji, i że ta ostatnia właściwie skończyła już swą rolę. Tym razem Mikołaj II dał się przekonać i polecił telefonicznie szefowi sztabu, gen. Januszkiewiczowi, aby ogłosił mobilizację ogólną (na 31 lipca). Wypowiedzenie wojny Rosji przez Niemcy (1 sierpnia). Tego samego dnia w Berlinie odpowiednie zarządzenia wstępne do mobilizacji były już podpisane i wydrukowane, ale wstrzymał je Bethmann Hollweg. Dopiero dnia następnego sztab generalny oświadczył, że nie bierze na siebie odpowiedzialności za powodzenie przyszłych działań wojennych w razie dalszej zwłoki. Tego samego dnia cesarz podpisał rozkaz o stanie grożącym wojny. Dnia 1 sierpnia Mikołaj zaproponował telegraficznie pertraktacje o pokój z bronią u nogi. Ale ster już wypadł z rąk kierowników i kamień musiał w dół się potoczyć, według wyrażenia Bethmanna Hollwega. Po dyplomacji do głosu przyszedł sztab generalny. Dnia 1 sierpnia hr. Pourtalès doręczył osobiście Sazonowowi 12-godzinne ultimatum z żądaniem całkowitego rozbrojenia. Było to równoznaczne z wypowiedzeniem wojny. Jakoż wstępne działania rozpoczęły się około północy (z d. l na 2 go sierpnia). W c i ą g n i ę c i e F r a n c j i d o w o j n y p r z e z N i e m c y. Konflikt austriackoserbski zbiegł się z wizytą w Petersburgu prezydenta republiki francuskiej, Poincaré'go (20-23 lipca). Z tego powodu nawet doręczenie noty austriackiej Serbii odroczono do wyjazdu prezydenta. Poincaré otrzymał wiadomość o ultimatum austriackim w drodze powrotnej na pełnym morzu. To skłoniło prezydenta republiki i prezydenta rządu (Viviani'ego) do zaniechania wizyt u państw skandynawskich i przyśpieszenia podróży do domu. Na drugi dzień po powrocie (30 lipca) gabinet francuski wydał zarządzenie, aby wojska, osłaniające granice, cofnęły się o 10 km w głąb kraju, nie chcąc dać pozoru do zamiarów atakowania Niemiec. Dla Niemiec jednak w rachubach wojny z Rosją wojna z Francją leżała na pierwszym planie. Ultimatum do Francji Niemcy wystosowały o jeden dzień wprzód, niż do Rosji (31 lipca). Opiewało ono na termin l8-godzinny i zawierało pytanie, czy Francja zachowa neutralność na wypadek wojny Niemiec z Rosją. W wysłanej równocześnie instrukcji dla ambasadora w Paryżu Niemcy stawiali warunek wydania w ich ręce na czas wojny twierdz Toul i Verdun w razie przyjęcia neutralności ze strony Francji. Dnia następnego (l sierpnia) Viviani dał odpowiedź, iż Francja postąpi zgodnie ze swym interesem. W parę godzin zaś później wyszedł rozkaz o mobilizacji armii francuskiej (na 2 sierpnia). Postawa Anglii: pośrednictwo w zatargu. Niemcy czuły się bezpieczne co do stanowiska Anglii, gdyż widziały ją zajętą domowymi zamieszkami w Ulsterze. Sazonow nie znajdował lepszego środka dla zażegnania konfliktu grożącego, 12

13 jak oświadczenie ze strony Anglii zupełnego solidaryzowania się z dwuprzymierzem. Tego jednak zobowiązania Anglia. wobec opinii publicznej przyjąć nie mogła, ambasador zaś angielski w Petersburgu, sir Buchanan, oświadczył, iż najlepszym poparciem dla Rosji będzie przyjazne pośrednictwo Anglii w Wiedniu i w Berlinie. Tej metody dyplomatycznej chwycił się sekretarz spraw zagranicznych, sir Edward Grey. Gabinet angielski był w trzech częściach swego składu na wskroś pokojowo usposobiony. Na pierwszym planie stała myśl zwołania konferencji mocarstw w celu zażegnania konfliktu. I w tym kierunku wszczął akcję sir Grey, ale napotkał na opór ze strony Niemiec, które były przeciwne wszelkiemu mieszaniu się stron do zatargu austro-serbskiego. Po wypowiedzeniu wojny Serbii i zerwaniu bezpośrednich rozmów między Austrią i Rosją sytuacja, zdaniem Grey'a, zaostrzyła się, i nie widział już innego wyjścia, jak pośrednictwo w sporze czterech mocarstw niezainteresowanych; w tej liczbie Niemiec. Tych ostatnich ostrzegał, że Anglia może stać na stronie, dopóki zatarg ogranicza się do Austrii i do Serbii, ale w chwili rozszerzenia się jego na Francję rząd brytyjski może być w pewnych okolicznościach zniewolony do decyzji. Ale równocześnie przestrzegał i ambasadora francuskiego w Londynie (J. Cambona), aby nie liczono na udział Anglii w wojnie, nawet jeżeli Francja zostanie w nią wmieszana: My jesteśmy wolni od zobowiązań i sami będziemy decydowali, czego od nas wymagają interesy brytyjskie. Anglia poczuwała się tylko do obowiązku strzeżenia swych praw na wodach Kanału, a zatem i do obrony Francji od strony morza przed atakiem floty niemieckiej, i już 29 lipca (rano) w odpowiedzi na pierwsze zarządzenia przygotowawcze Niemiec do wojny z Francją, cała flota angielska opuściła stanowisko swe na południu (w porcie Portlandu) i zajęła wyznaczone sobie punkty strategiczne na północy (w portach szkockich i w Scapa Flow). Z chwilą zaś wypowiedzenia wojny Francji przez Niemcy Grey dał zapewnienie Francji, że flota angielska nie pozwoli atakować jej wybrzeży. Tego samego dnia nastąpiła mobilizacja całkowita floty angielskiej i wydany rozkaz nieprzepuszczania okrętów wojennych niemieckich przez Kanał i Morze Północne. Złamanie przez Niemcy neutralności Belgii (2 sierpnia). Przez cały tydzień, poprzedzający wybuch wojny, nie było mowy wcale o neutralności Belgii, ani też król Albert powoływał się na gwarancje traktatowe mocarstw (zwłaszcza traktat z r. 1839). Dopiero, kiedy wojna niemiecko - francuska była poza wszelką wątpliwością, Grey wystosował pod adresem obydwóch tych mocarstw zapytanie, czy mają na widoku uszanowanie neutralności Belgii (31 lipca). Odpowiedź Francji twierdząca nie kazała na siebie ani chwili czekać. Niemcy nie chciały dać z początku wyraźnej odpowiedzi. W sztabie generalnym niemieckim już od paru dni bowiem leżało przygotowane wezwanie do Belgii o zezwolenie na przemarsz wojsk za cenę utrzymania niezawisłości, a nawet wynagrodzenia po wojnie nabytkami terytorialnymi. Wezwanie to było doręczone w Brukseli już po wypowiedzeniu wojny Rosji i Francji (2 sierpnia), a termin odpowiedzi ograniczono do 12 godzin. Skrawek papieru i ogłoszenie wojny Anglii z Niemcami (4sierpnia). Rada koronna w Brukseli odrzuciła propozycję Niemiec, a król Albert odniósł się telegraficznie do króla angielskiego, Jerzego V, jako gwaranta neutralności belgijskiej (w myśl traktatu z r. 1839). W Londynie przeważyła opinia wojenna, i dnia następnego gabinet zdecydował uzupełnić mobilizację floty i zarazem zmobilizować armię lądową (3 sierpnia). Nazajutrz wojska niemieckie przekroczyły granicę belgijską. Tego samego dnia ambasador angielski, Goschen, z polecenia Grey'a zawiadomił rząd niemiecki, że, jeżeli do g. 12 w nocy nie będzie wydany rozkaz o cofnięciu wojsk niemieckich z Belgii, zmuszony będzie zażądać paszportu. Niemcy tłumaczyli złamanie neutralności belgijskiej potrzebą uprzedzenia ataku francuskiego, co było dla nich kwestią życia i śmierci. Kanclerz zaś oświadczył Goschenowi swe zdziwienie, iż dla skrawka papieru (traktat o neutralności) Anglia wypowiada wojnę bratniemu narodowi. 13

14 Traktat londyński między sprzymierzonymi państwami (entente), 4 sierpnia W dniu ogłoszenia wojny z Niemcami Anglia przystąpiła do konwencji rosyjsko-francuskiej. Wszystkie trzy państwa, czyli Anglia, Francja i Rosja - zobowiązały się nie zawierać pokoju bez porozumienia się ze sprzymierzeńcami. Tak z dotychczasowej entente'y powstała koalicja trzech mocarstw do walki z dwoma państwami środkowymi - Austrią i Niemcami. Traktat tajny Turcji z Niemcami (6 sierpnia). Wybuch wojny przyśpieszył podpisanie sojuszu między Niemcami a Turcją w Konstantynopolu. Sojusz opiewał na lat pięć (do końca r. 1918) i miał na celu pomoc militarną Turcji w wojnie z Rosją; w zamian za to Turcy otrzymywali natychmiast zniesienie kapitulacji, odszkodowanie za koszty wojny i sprostowanie granicy wschodnio-rosyjskiej po ukończeniu wojny. Traktat ten pozostał na razie tajnym aż do otwartego. zerwania z koalicją i wypowiedzenia wojny Rosji ze strony Turcji. Neutralność Stanów Zjednoczonych, Włoch i Rumunii. Prezydent Stanów Zjednoczonych, Woodrow Wilson, oświadczył po wypowiedzeniu wojny gotowość swą do usług w celu sprowadzenia pokoju (5 sierpnia). Ze strony sprzymierzonych Włoch spotkał państwa centralne dotkliwy zawód. Włochy ogłosiły swą neutralność (2 sierpnia), ponieważ wypowiedzenie wojny Serbii przez Austrię uważały za sprzeczne z warunkami (art. III) traktatu trójprzymierza. Takie samo stanowisko zajęła i Rumunia wbrew i pomimo woli króla Karola, na tej zasadzie, że o wystąpieniu Austrii przeciwko Serbii rząd rumuński nie był pytany, ani uwiadomiony. Z e r w a n i e J a p o n i i z N i e m c a m i i A u s t r i ą (23 sierpnia). Sprzymierzona z Anglią Japonia wystosowała (17 sierpnia) pod adresem Niemiec notę z żądaniem: 1) wycofania albo rozbrojenia swych okrętów na wodach chińskich i japońskich, oraz 2) wydania terytorium dzierżawionego, Kiao-Czao, w ręce Japończyków w celu zwrotu jego Chinom nie później, jak w terminie 15 września. Na to stawiała termin odpowiedzi do południa 23 sierpnia, i faktycznie od tej chwili między Japonią a Niemcami, później i Austrią nastąpił stan wojenny. Przedtem jeszcze oświadczyła przystąpienie do wojny z Niemcami malutka Portugalia na podstawie wiążącego ją przymierza z Anglią. Woodrow Wilson, prezydent USA. (Z podręcznika J. Dąbrowskiego) 14

15 Jak opowiadano o przebiegu wojny na froncie zachodnim Z podręcznika Jana Dąbrowskiego: DR JAN DĄBROWSKI (profesor Uniw. Jagiellońskiego) HISTORIA DLA IV KLASY GIMNAZJÓW KSIĘGARNIA JAKUBOWSKI WE LWOWIE 1937 Niemcy w Belgii i Francji. Bitwa nad Marną. Po wybuchu wojny, uwagę powszechną przykuły najsilniej wypadki wojenne w zachodniej Europie rozwijające się początkowo z błyskawiczną niemal szybkością na korzyść Niemców. W myśl dawno ułożonego planu prawie cała armia niemiecka skupiona została na zachodzie do uderzenia na Francję, którą spodziewano się złamać szybko i zmusić do zawarcia pokoju. Potem dopiero miały się Niemcy zwrócić tym potężniej przeciw Rosji; wojska jej miała wstrzymywać tymczasem armia austro-węgierska z pomocą niewielkiej liczby pozostawionych na wschodzie wojsk niemieckich. Chcąc uniknąć zdobywania silnych twierdz francuskich na pograniczu Alzacji i Lotaryngii postanowili Niemcy obejść je, dostać się do północnej Francji przez Belgię i uderzyć tamtędy wprost na Paryż. Nie dbając więc o zastrzeżoną przez układy międzynarodowe neutralność Belgii wojska niemieckie wtargnęły zaraz w pierwszych dniach wojny do Belgii i złamawszy opór nielicznych wprawdzie, ale dzielnie broniących się wojsk belgijskich pod wodzą króla Alberta, zajęły Brukselę i dotarły do północnej granicy Francji. Wzdłuż całej zagrożonej teraz granicy Francji od rzeki Skaldy po Alzację zawrzała pomiędzy wielomilionowymi armiami niemieckimi a francuskimi, wspartymi przez niewielkie posiłki angielskie, w i e l k a b i t w a zwana gr a n i c z n ą. Mimo dzielnego oporu wojska francuskie i angielskie zostały w niej, zwłaszcza na północy, przez Niemców pobite. Pod ciosami potężnych dział ciężkiej artylerii niemieckiej padały teraz twierdze północnej Francji, a wojska niemieckie już w pierwszych dniach września docierać poczęły w okolice Paryża. Król Belgii Albert II. Działo ciężkiej artylerii niemieckiej. Groza położenia natchnęła jednak zarówno armię jak i cały naród.francuski gorącą wolą obrony państwa. Wojska francuskie pod naczelnym dowództwem gen. Joffre silnym uderzeniem, wymierzonym w b i t w i e n a d M a r n ą (6-9 września 1914 r.) na prawe skrzydło wojsk niemieckich, zatrzymały ich zwycięski pochód i zmusiły do cofnięcia się ku północy. 15

16 Wojska niemieckie na wybrzeżu pod Ostendą w 1914 r. Generał Joseph Joffre. Dalsze jednak walki trwające do końca 1914 r. nie przyniosły rozstrzygnięcia. Wojskom francuskim, angielskim i belgijskim nie udało się wyprzeć Niemców z Francji i Belgii, jak się tego początkowo spodziewano. Jednakże również i Niemcy mimo zaciętych walk nie zdołali się przedrzeć w głąb Francji, choć zajęli prawie całą Belgię po rzekę Izerę i opanowali pograniczne departamenty północnej Francji. Tak Niemcy jak i ich przeciwnicy okopywali się teraz coraz mocniej na froncie, który powstał w czasie tych walk i biegł wielkim łukiem od kanału La Manche przez ziemie francuskie do granicy szwajcarskiej. Zaczęła się w ten sposób na zachodzie zacięta wojna pozycyjna trwająca całe lata; obydwie strony ponosząc olbrzymie straty w ludziach i materiale wojennym starały się nadaremnie przełamać umocnione pozycje przeciwnika złożone z licznych okopów, rowów i zasieków. Dla dalszego przebiegu wojny najważniejszym jednak było, że Niemców zawiodła nadzieja szybkiego pokonania Francji. Ogromne ich siły uwięzione były na froncie zachodnim, gdy tymczasem wojna na wschodzie przybrała obrót korzystny dla Rosji. Na nią też i jej spodziewane zwycięstwo oglądały się państwa zachodnie nie mogąc własnymi siłami wyprzeć Niemców z Francji i Belgii. Dla tym skuteczniejszego prowadzenia wojny zawarły Francja i Anglia układ z Rosją zobowiązujący te trzy mocarstwa, określane teraz mianem k o a l i c j i, do wspólnego działania w ciągu wojny i niezawierania odrębnego pokoju z Niemcami i Austrią. Pozycje wojsk niemieckich i wojsk koalicyjnych na jednym z odcinków frontu zachodniego. Przeciwników rozdziela droga. Po obu jej stronach widoczne są okopy, złożone z kilku linii okopów połączonych rowami dobiegowymi, umożliwiającymi dostęp do okopów. Przed okopami, na przedpolu, urządzano zasieki z drutu kolczastego i wilcze doły oraz zakładano miny. Ćwiczenia: 1. Jakie były przyczyny wojen między Francją a Rzeszą lub państwami niemieckimi w czasach wielkiej rewolucji i Napoleona oraz w latach 1859 i 1870? Które z tych wojen były pomyślne dla Francji? Jakie były skutki każdej z wojen? 2. Porównać przebieg kampanii 1870 i 1914 r. 3. Kiedy powstała niepodległa Belgia? Jakie znaczenie ma niepodległość Belgii dla bezpieczeństwa Anglii? 4. Jakie stanowisko ze względu na własne, bezpieczeństwo zajmowała Anglia, gdy Francja lub Niemcy dążyły do przewagi na kontynencie w czasach rewolucji i Napoleona, a jakie zajęła w czasach wojny światowej? 16

17 O tych samych zdarzeniach w podręczniku Adama Szelągowskiego: ADAM SZELĄGOWSKI DZIEJE POWSZECHNE W ZARYSIE PODRĘCZNIK DO NAUKI HISTORII NA STOPNIU WYŻSZYM SZKÓŁ ŚREDNICH CZĘŚĆ IV. OKRES NOWOCZESNY WYDAWNICTWO M. ARCTA W WARSZAWIE Marna. Klęska Niemiec na zachodzie. P l a n o p e r a c y j n y n i e m i e c k i. Niemcy przygotowywali się do wojny na dwa fronty. Planem ich było uderzyć naprzód na Francję, jako na silniejszego przeciwnika, a po obezwładnieniu go na zachodzie - skierować cios następnie przeciwko Rosji. Poczynając jednak od Szwajcarii aż do Luksemburga, granica Francji była zasłonięta całym szeregiem pierwszorzędnych twierdz, jak Belfort, Epinal, Toul, Verdun. Dlatego Niemcy zmuszeni byli obejść tę przeszkodę i zdecydowani byli utorować sobie drogę do Francji od północy, gdzie granica była niezasłonięta. Dlatego pogwałcili neutralność Belgii. Plan ten, tzw. schlieffenowski, od imienia szefa sztabu, gen. Schlieffena, który go opracował, był w zasadzie dobrze znany Francuzom. N a j a z d B e l g i i p r z e z N i e m c ó w i w k r o c z e n i e F r a n c u z ó w d o A l z a c j i. Najazd Belgii zaczął się rano 4 sierpnia. Dnia następnego Niemcy zajęli m.in. Liège, śmiałym zamachem, przenikając do jego środka między walczącymi fortami. Tu decyzją i brawurą odznaczył się gen. Ludendorff, który z brygadą piechoty zajął cytadelę śródmiejską. Forty walczyły jeszcze po bohatersku (gen. Leman) i ostatni poddał się dopiero 17 sierpnia. Potem armia belgijska zajęła obóz warowny Antwerpii. Niemcy zaś wkroczyli do Brukseli i rozlali się po całej Belgii, niszcząc i rabując oraz zmuszając ludność terrorem do posłuszeństwa. Przy tej sposobności spalili miasto Lowanium ze wspaniałą biblioteką uniwersytecką. Francuzi tymczasem wkroczyli do Mühlhouzy w Alzacji (7 sierpnia) w dwa dni potem stamtąd wyparci, utrzymali się jednak na linii od Altkirchu do Colmaru do końca wojny. Przegrana bitwa graniczna Francuzów. Armie niemiecka i francuska były zmobilizowane z równą szybkością (w ciągu 10 dni), a siła ich liczebna była prawie równa (ok. 4 milionów). Atak francuski na prawem skrzydle w Lotaryngii (14 sierpnia) nie powiódł się; również nie powiodła się i ofensywa w centrum, i Francuzi po ciężkich walkach w okolicy Neufchateau (22-23 sierpnia) musieli się cofać. Bitwa graniczna była przegrana, i gen. Joffre, wódz naczelny armii, dał rozkaz do odwrotu (24 sierpnia). Odwrót f r a n c u s k i i ewakuacja Paryża. Teraz bowiem dopiero w ciągu działań wojennych (15 sierpnia) Francuzi spostrzegli się, iż nie rozpoznali planu operacyjnego armii niemieckiej - mianowicie rozciągnięcia daleko na zachód prawego jej skrzydła. Armie bowiem niemieckie po przejściu Belgii zawracały na południe i groziły obejściem lewego skrzydła francuskiego. Skrzydło to miało współdziałać z grupą angielską (4-6 dywizji piechoty). Armia ta pod wodzą gen. Frencha skoncentrowała się w okolicy Cateau Cambrès (20 sierpnia). W bitwie północnej, która się zawiązała na przestrzeni od Condé do Namouru (23 sierpnia), Niemcy mieli przytłaczającą większość (15 korpusów na 8), i Francuzi musieli 17

18 się cofnąć. Odwrót ten był, jak widzieliśmy, ogólny na całym pograniczu i pociągnął za sobą oddanie na pastwę wroga północnej Francji. Dla wzmocnienia lewego skrzydła Joffre tworzy nową armię pod dowództwem gen. Manoury (w Alzacji i Lotaryngji) i umieszcza ją na lewym skrzydle Anglików w okolicach Amiens. Ale, ledwo wysadzona z pociągów (28 sierpnia), armia ta otrzymuje rozkaz cofania się dla zasłony Paryża, Anglicy już bowiem sami się cofnęli. Prawe zaś skrzydło armii niemieckiej (gen. Kluck) maszerowało bez przeszkody w kierunku na Paryż. Rząd francuski, uwiadomiony o grożącym stolicy bezpośrednim niebezpieczeństwie, opuścił Paryż (2 września) i przeniósł swą siedzibę do Bordeaux, w stolicy zaś został ustanowiony gubernatorem wojennym gen. Gallieni, któremu polecono obronę jej przed najazdem nieprzyjacielskim. Bitwa nad Marną (5-9 września 1914 r.). Odwrót Francuzów zatoczył krąg olbrzymi od granicy belgijskiej aż za Marnę, przy czym obracał się około osi - prawego skrzydła, w okolicy Verdun, które ani drgnęło. Niemcy, prowadząc ruch okrążający, chcieli pominąć na razie Paryż i otoczyć armię francuską, aby ją częścią zepchnąć do Szwajcarii, częścią zabrać do niewoli. To był moment, w którym gen. Joffre wydał rozkaz zatrzymania się armii francuskiej; rozkaz ten wzywał żołnierzy, aby dali się raczej zabić, aniżeli mieli się cofać: ani piędzi bowiem ziemi nie było już więcej do oddania nieprzyjacielowi (5 sierpnia). Tego samego dnia Niemcy przekroczyli już Marnę na wschód od Paryża. Na maszerującego od północy Klucka uderzył gen. Manoury od zachodu, gen. zaś Gallieni wsparł ten atak oddaniem do jego rozporządzenia całej załogi Paryża. Ale Kluck spostrzegł niebezpieczeństwo i wycofawszy z powrotem zza Marny dwa korpusy; odparł uderzenie, a nawet zaczął atakować (9 sierpnia). Chwila była krytyczna. Między Kluckiem jednak (I-a armia) a sąsiednią armią niemiecką (II-ga gen. Bülowa) wytworzyła się już luka, w którą wcisnęli się Anglicy; Francuzi zaczęli przekraczać Marnę. W środku wytrzymali uderzenie dzięki energii dowódcy nowo utworzonej armii, gen. Focha; zdołał on w ciągu bitwy przerzucić z lewego skrzydła na prawe całą dywizję, aby wypełnić wyłom. Zresztą Niemcy już się cofali. Rozkaz do odwrotu wydał przysłany na miejsce ze strony niemieckiego dowództwa dla zbadania sytuacji podpułkownik sztabu generalnego, Hentsch. Pościg Francuzów trwał dwa dni (9-11 września), ale armia francuska była zmęczona. Niemcy zatrzymali się na linii między rz. Oise'ą i Argonnami i tu się umocnili. Odtąd front zachodni unieruchomił się, a wojna we Francji stała się okopowa. U p a d e k A n t w e r p i i (9 p a ź d z i e r n i k a) i w y ś c i g d o m o r z a (20 p a ź d z i e r n i k a - l 7 l i s t o p a d a 1914 r.). Antwerpia była ostatnim punktem oparcia dla armii belgijskiej, lecz zarazem i krańcem lewego skrzydła armii sprzymierzonej. Broniła ona dostępu do morza i do portów, jak Ostenda, Dunkierka, Calais i Boulogne, służących za miejsce lądowania dla Anglików. Była to druga pod względem nowoczesnych urządzeń fortyfikacyjnych twierdza w Europie. 29 września Niemcy rozpoczęli bombardowanie jej. Pociski niemieckie rozbijały fort po forcie, gdy tymczasem piechota niemiecka pod zasłoną tego samego ognia działowego posuwała się coraz dalej w głąb fortecy, jakby w otwartym polu, nie uciekając się nawet do prawidłowego oblężenia całej twierdzy. Kiedy pociski zaczęły już padać w obrębie miasta, załoga belgijska, wzmocniona brygadą piechoty marynarki angielskiej, wycofała się w kierunku na Ostendę, później zajęła linię Isery. Zasłaniała ona dostęp do Calais i Dunkierki. Z kolei bowiem, zająwszy pozycję okopową, obydwie armie: niemiecka i sprzymierzonych, przedłużały coraz bardziej swój front w kierunku do morza. Nazywa się ten okres wojny na froncie zachodnim wyścigiem do morza. Na tej linii: głównie na odcinku Isery, Niemcy teraz wszczęli bitwę, która trwała blisko miesiąc. Ażeby ubezpieczyć swój front, Belgijczycy otworzyli śluzy Nieuportu i zatopili całą przestrzeń między Iserą a Iinią kolejową. Odtąd front sprzymierzonych na zachodzie rozciągał się od granicy szwajcarskiej do samego Kanału. 18

19 A teraz opowiadania o wojnie z podręcznika Adama Szelągowskiego: ADAM SZELĄGOWSKI DZIEJE POWSZECHNE W ZARYSIE PODRĘCZNIK DO NAUKI HISTORII NA STOPNIU WYŻSZYM SZKÓŁ ŚREDNICH CZĘŚĆ IV. OKRES NOWOCZESNY WYDAWNICTWO M. ARCTA W WARSZAWIE 1925 Najpierw o wydarzeniach na froncie wschodnim w 1914i 1915 roku F r o n t w s c h o d n i: j e g o c h a r a k t e r y s t y k a. Niemcy przypisywali klęskę swoją nad Marną głównie osłabieniu prawego swego skrzydła przez zabranie mu w decydującej chwili dwóch korpusów. Korpusy te potrzebne były w Prusach Wschodnich dla powstrzymania naporu ( walca ) rosyjskiego. Rosja znacznie wcześniej bowiem, niż przypuszczano, zmobilizowała się (w 15 dni); główne siły rosyjskie przekroczyły granicę niemiecką już 17 sierpnia, w trzy dni zaś później granicę austriacką. Z 28 korpusów rosyjskich, skoncentrowanych na granicy zachodniej większość (16) była skierowana przeciwko Austrii. Ale naprzeciw Rosjan, posuwających się od Wilna (gen. Rerinenkampf'), w Prusach Wschodnich stały tylko siły bardzo nieznaczne. Wdały się one niepotrzebnie w bitwy pod Stołupianami (17 sierpnia) i Gumbinnem (19-20 sierpnia), które przegrały. W nocy tego samego dnia przyszła wiadomość o drugiej armii warszawskiej, która przekroczyła granicę i posuwała się w kierunku na Działdowo i Ortelsburg. Naczelne dowództwo nakazało odwrót z prawego brzegu Wisły, ale obawa depresji moralnej w narodzie niemieckim po oddaniu Prus Wschodnich w ręce nieprzyjaciela skłoniła je do wysłania posiłków z teatru wojny zachodniego (2 korpusów). Równocześnie zmieniono dowództwo, przysyłając gen. Hindenburga, któremu dodano do pomocy w charakterze szefa sztabu, zwycięzcę z Liège, gen. Ludendorffa. Ale Niemcy rozkazu odwrotu jeszcze nie wykonali, i przybycie nowych wodzów (23 sierpnia) do Malborga zastało armię w przygotowaniu do nowej bitwy. B i t w a p o d T a n n e n b e r g i e m (26-30 sierpnia 1914 r.). Zetknięcie się Niemców z armią warszawską (gen. Samsonowa) nastąpiło już 23 sierpnia. Ponieważ Niemcy cofnęli się, dało to Rosjanom wrażenie zwycięstwa i skłoniło ich do pościgu. Tymczasem Niemcy rozpoczęli manewr okrążający jednocześnie na lewym i na prawem skrzydle, który się udał. Pomiędzy nimi a armią wileńską Rerinenkampfa zrobiła się luka na 50 km. Położenie dla nich byłoby groźne, gdyby Rerinenkampf po pierwszych bitwach posuwał się naprzód, ale Rerinenkampf nie ruszał się przez cały czas bitwy, którą Niemcy nazwali później przez analogię do Grunwaldu z r bitwą pod Tannenbergiem. Rosjanie dostali się w matnię i zostali częścią wybici, częścią (90 tys.) wzięci do niewoli; ledwo połowa ratowała się ucieczką. Sam wódz, Samsonow, wystrzałem z rewolweru odebrał sobie życie. Rezultatem tego zwycięstwa było uwolnienie Prus Wschodnich od inwazji rosyjskiej. Inwazja rosyjska w Galicji. Zajęcie Lwowa (3 września 1914 r.). Austria rozpoczęła wojnę z Serbią w nadziei, że koncentracja wojsk nad Driną i nad Sawą nie przeszkodzi w przerzuceniu korpusów z południa na teatr wojny galicyjskiej. 31 lipca ogłosiła mobilizację 19

20 powszechną z terminem 4 sierpnia. Wypowiedzenie wojny Rosji nastąpiło 6 sierpnia. Główne swe działania Austriacy skierowali na przestrzeni między Wisłą a Bugiem w kierunku na Lublin. Pod Kraśnikiem i pod Komarowem armia rosyjska była odparta. Główne bowiem uderzenie Rosjan szło od wschodu na Lwów w kierunku Brodów. Tu Austriacy nie wytrzymali i musieli ewakuować Lwów (2 września). Rosjanie zajęli stolicę Galicji, ale o posiadanie jej musieli jeszcze stoczyć ośmiodniową bitwę (3-11 września) pod Gródkiem albo nad Wereszycą. Rosjanie przełamali front północny pod Rawą Ruską, po czym Austriacy cofnęli się za San, później Dunajec, Rosjanie zaś otoczyli Przemyśl i przystąpili do oblężenia tej fortecy. W y p r a w a H i n d e n b u r g a n a W a r s z a w ę (październik 1914). Po tej pierwszej ofensywie Rosjan w Galicji armia austriacka przestała prawie istnieć. Niemcy uważały za konieczne ratować swego sprzymierzeńca i w tym celu utworzono nową armię (IX) na Górnym Śląsku (z siedzibą w Bytomiu). Miała ona współdziałać z Austriakami w nowej ofensywie na Królestwo Polskie. Na czele tej armii postawiono Hindenburga, wsławionego świeżo odniesionym zwycięstwem nad Rosjanami w Prusach. Niemcy wspólnie z Austriakami posuwali się na lewym brzegu Wisły w kierunku Radomia i Dęblina. Stamtąd zwrócili się na północ ku Warszawie. Ale w tym samym kierunku przerzucał korpusy z Galicji naczelny wódz armii rosyjskiej, w. ks. Mikołaj Mikołajewicz (stryj cesarza). Niemcy docierali już do przedmieść Warszawy, którą Rosjanie ewakuowali, ale, zagrożony obejściem lewego skrzydła (pod Modlinem), gen. niemiecki Mackensen cofnął się w nocy (18 na 19 października) spod Warszawy. Dalszy odwrót niemiecki zmienił się w pościg, ale Rosjanie nie posunęli się dalej, jak pod Piotrków i Częstochowę. Austriacy w czasie swej ofensywy dotarli do Przemyśla (9 października), ale nie zdołali przekroczyć linii Wisły, ani Sanu. W odwrocie swym następnie oparli się aż o Kraków. Bitwy pod Łodzią i Limanową. Ażeby dać oddech Austriakom pod Krakowem i powstrzymać walec rosyjski, który się toczył w kierunku Śląska i na Poznań, Hindenburg, mianowany teraz naczelnym dowódcą wschodu, wraz z szefem sztabu swego, Ludendorffem, obmyślił nowy plan działania w Królestwie. Tym razem chodziło o to, aby ściągnąć armię IX na północ i z Torunia rozpocząć nowy marsz na prawym brzegu Wisły w celu okrążenia prawego skrzydła rosyjskiego. Tym sposobem Hindenburg uprzedzał Rosjan, którzy mieli ruszyć naprzód (14 listopada): na prawem skrzydle opierali się oni o Łódź, podczas gdy na południu kawaleria ich docierała do Tomaszowa i Piotrkowa. Łódź atakował gen. Maekensen z frontu. Manewr, ogarniający prawe skrzydło Rosjan, skierowany był od Łowicza w kierunku na południe i dotarł aż do Brzezin. Ale w lukę stąd powstałą pomiędzy Łodzią a Brzezinami wtargnęli Rosjanie od Skierniewic i odcięli cały korpus niemiecki, który uważali już prawie za wzięty do niewoli. Tymczasem w nocy (z 24 na 25 listopada) wojska niemieckie przebiły się, Mackensen zdobył Łódź (6 grudnia), a Rosjanie cofnęli się za Rawkę i za Bzurę. Równocześnie nie powiodło się im i obejście lewego skrzydła austriackiego od strony Karpat, zatrzymani w bitwie Limanowa-Łapanów (5-14 grudnia). Tak ustalił się na zimę1914/15 nowy front wschodni, który szedł od Bzury i Rawki, górną Pilicą, Nidą i Dunajcem do samych Karpat. I tu, jak na zachodzie, wojna przeszła w stadium walki okopowej. Wojna A u s t r i i z S e r b i ą i C z a r n o g ó r ą. Niepowodzeniem zakończyły się dla Austrii i operacje w Serbii, wszczęte jeszcze w sierpniu, ale odwołane z powodu ofensywy rosyjskiej w Galicji. Wyprawa grudniowa pod wodzą gen. Potiorka miała za jedyny skutek wzięcie Beogradu (2 grudnia). Miał to być podarunek dla cesarza Franciszka w rocznicę jego wstąpienia na tron. Ale dalsza akcja od północy z Beogradu i od zachodu na linii Kolubary natrafiła na takie trudności terenowe i sezonowe (zima), że skończyła się zupełnym niepowodzeniem. Austriacy utracili nawet Beograd, a królestwo serbskie i Czarnogóra były uwolnione od najazdu. 20