Dolnośląska Szkoła Wyższa we Wrocławiu. Kierunek: ADMINISTRACJA Specjalność: ADMINISTRACJA BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO REPETYTORIUM

Transkrypt

1 Dolnośląska Szkoła Wyższa we Wrocławiu Kierunek: ADMINISTRACJA Specjalność: ADMINISTRACJA BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO REPETYTORIUM Z przedmiotu: PRAWA CZŁOWIEKA I ICH OCHRONA Opracowanie: DR AGNIESZKA FLORCZAK Wrocław 2014

2 Spis treści 1. Podstawowe pojęcia 1.1.Pojęcie praw człowieka 1.2. Generacje praw człowieka 2. Międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka 2.1.Klasyfikacja systemów 2.2.Uniwersalny system ochrony praw człowieka 2.3.Europejski system ochrony praw człowieka 2.4.Pozaeuropejskie systemy ochrony praw człowieka 2.5. Wyspecjalizowane systemy ochrony praw człowieka 3. Ochrona praw człowieka w systemie krajowym Literatura uzupełniająca 2

3 1. Podstawowe pojęcia 1.1. Pojęcie praw człowieka Pojęcie praw człowieka występuje w różnych znaczeniach. Zgodnie z definicją prof. W. Osiatyńskiego prawa człowieka to powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem. To także wolności, środki ochrony oraz świadczenia, których respektowania właśnie jako praw, zgodnie ze współcześnie respektowanymi wolnościami, wszyscy ludzie powinni się móc domagać od społeczeństwa, w którym żyją (Encyclopedia of Public International Law). Prawa człowieka możemy też zdefiniować jako doniosłe prawa, które służą jednostce według jakiejś koncepcji filozoficznej odnoszącej się do jej pozycji w państwie (płaszczyzna filozoficzna), czy też służą jej w świetle norm prawa międzynarodowego, wewnątrzkrajowego lub ponadnarodowego (płaszczyzna prawna) (Z. Hołda). W praktyce nie ma jednej powszechnie przyjętej definicji praw człowieka. Dość powszechnie uznaje się natomiast, że prawa człowieka regulują stosunki między jednostką a państwem, wytyczając jednocześnie granice władzy w demokratycznym społeczeństwie (płaszczyzna wertykalna). Coraz powszechniejszy jest pogląd, że prawa człowieka odnoszą się również do stosunków jednostka jednostka (płaszczyzna horyzontalna). Przysługują każdemu bez względu na płeć, rasę, religię czy miejsce zamieszkania (uniwersalizm praw człowieka). Początkowo prawa człowieka znajdowały swoje uzasadnienie w prawie naturalnym. Dziś stanowią dziedzinę prawa konstytucyjnego i międzynarodowego. Uznaje się, że prawa człowieka są: powszechne, pierwotne (nie wynikają z woli państwa, a wywodzone są z istoty człowieczeństwa), przyrodzone i niezbywalne, niepodzielne (wszystkie prawa należy interpretować i traktować łącznie). Prawa i wolności chronią najważniejsze wartości, do których zaliczyć możemy: wolność, równość i godność. Prawa człowieka możemy podzielić na dwie grupy: prawa materialne (wolności i prawa przysługujące człowiekowi, takie jak: prawo do życia, do nauki, wolność słowa, sumienia, wyznania) i prawa proceduralne, pozwalające jednostce wyegzekwować realizację praw i przestrzeganie wolności. 3

4 1.2.Generacje praw człowieka Obecnie wyróżnia się trzy generacje praw człowieka. Pierwsza obejmuje prawa obywatelskie i polityczne, zwane też prawami wolnościowymi, sformułowane w licznych dokumentach prawa wewnętrznego i międzynarodowego, wśród których wymienić należy: Amerykańską Deklarację Niepodległości (1776), francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela (1789), Konstytucję 3 Maja (1791) i obecnie obowiązujące: Powszechną Deklarację Praw Człowieka (1948), Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966), Afrykańską Kartę Praw Człowieka i Ludów (1981) czy Amerykańską Konwencję Praw Człowieka (1969). Ochrona praw pierwszej generacji ma najdłuższą tradycję, bowiem rozpoczęła się już w Oświeceniu. Do podstawowych praw obywatelskich i politycznych zaliczamy m.in.: zakaz dyskryminacji, prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego; zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz tortur; prawo do sądu; zakaz arbitralnego zatrzymania, aresztowania lub wygnania; ochronę życia prywatnego i rodzinnego; wolność poruszania się; prawo azylu; prawo do obywatelstwa; prawo do zawierania związku małżeńskiego i zakładania rodziny; prawo własności; prawo do wolności poglądów i wypowiedzi; prawa wyborcze; wolność stowarzyszania się i zgromadzeń, prawo dostępu do urzędów publicznych. Druga generacja obejmuje prawa gospodarcze, społeczne i kulturowe. Pierwsze regulacje w zakresie ochrony tej generacji praw pojawiły się ustawodawstwie socjalnym państw Europy Zachodniej pod koniec XIX wieku. Chronologicznie ujmując rozwój praw człowieka, generacja ta wykształciła się później niż prawa wolnościowe. Uogólniając, możemy przyjąć, że druga generacja praw człowieka odnosi się do sfery materialnej oraz poziomu udziału w wykorzystywaniu dóbr materialnych przez poszczególnych członków wspólnoty. Podział na prawa gospodarcze (zwane też ekonomicznymi), społeczne i kulturowe jest umowny. Pierwsze dają jednostce możliwość uczestnictwa w mechanizmach rynkowych oraz umożliwiają bycie podmiotem tej gry (szczególna rola przypada tu prawu własności). Prawa socjalne mają na celu przede wszystkim ochronę jednostek niezdolnych do samodzielnego funkcjonowania przed ekskluzją społeczną; kulturowe natomiast pozwalają 4

5 uczestniczyć w wykorzystywaniu dóbr kultury i wpływają na rozwój duchowy i intelektualny jednostek. Realizacja praw drugiej generacji wiąże się zazwyczaj z wykonywaniem różnego rodzaju świadczeń przez państwo. Katalog praw drugiej generacji obejmuje m.in.: prawo do zabezpieczenia społecznego, do pracy i swobodnego wyboru zatrudnienia; prawo do korzystania ze słusznych i korzystnych warunków pracy, prawo do równej płacy za pracę jednakowej wartości; prawo do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich; prawo do strajku, prawo do nauki, prawo do dostatecznego poziomu życia oraz prawo do swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym wspólnoty, korzystania z osiągnięć postępu naukowego, prawo do ochrony twórczości naukowej, artystycznej i literackiej, wolność prowadzenia badań naukowych i działalności twórczej, a także rozwijania kontaktów i współpracy międzynarodowej w dziedzinie nauki i kultury. Wśród aktów prawa międzynarodowego, w których prawa te są zagwarantowane wymienić należy: Powszechną Deklarację Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966), Europejską Kartę Socjalną (1961, 1966) oraz liczne konwencje przyjęte przez Międzynarodową Organizację Pracy. Prawa drugiej generacji, w porównaniu do praw wolnościowych, są słabiej chronione, zarówno w systemach prawa wewnętrznego, jak i międzynarodowym. Ich realizacja bowiem uzależniona jest od stopnia rozwoju poziomu gospodarczego i modelu preferowanej polityki społecznej. Trzecią generację stanowią tzw. prawa kolektywne (zwane także solidarnościowymi). Zaliczamy do nich: prawo narodów do samostanowienia, prawo do pokoju, prawo do rozwoju, prawo do czystego środowiska naturalnego, prawo do komunikowania się, prawo do korzystania z dziedzictwa kulturowego. W zasadniczy sposób różnią się także od poprzednich generacji solidarnościowym wymiarem (dwie pierwsze generacje opierają się na koncepcji praw indywidualnych, przypisanych do jednostek a nie grup). Z tego powodu część badaczy w ogóle neguje zaliczanie praw kolektywnych do kategorii praw człowieka, uznając, że w ich przypadku nie jest możliwe określenie osoby uprawnionej do roszczenia w celu realizacji tych praw. O prawach kolektywnych wspominają takie dokumenty jak: Deklaracja o przygotowaniu społeczeństw do życia w pokoju (1978), Deklaracja o prawie ludów do pokoju (1984) czy Deklaracja o prawie do rozwoju (1986). W Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i Ludów (1981) prawa kolektywne zostały potraktowane na równi z prawami indywidualnymi. 5

6 2. Międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka Prawa człowieka chronione są przez ustawodawstwo krajowe (na poziomie konstytucyjnym i ustawowym) oraz w ramach międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka. Zasada poszanowania praw człowieka jest obecnie uznana za jedną z podstawowych zasad stosunków międzynarodowych. Z tego też względu prawa człowieka podlegają ochronie. Pod pojęciem ochrony praw człowieka rozumie się ogół środków oraz działalność mającą na celu zapewnienie i realizację ochrony praw człowieka (B. Banaszak). Należy pamiętać, że podmiotem bezpośrednio odpowiedzialnym za poszanowanie i realizację praw człowieka jest państwo, instytucje międzynarodowe stanowią natomiast instrumenty uzupełniające w stosunku do działań podejmowanych przez państwo. 2.1.Klasyfikacja systemów Obecnie istniejące międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka pojawiły się po II wojnie światowej, kiedy idea praw człowieka zyskała powszechną akceptację. Pod pojęciem międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka rozumiemy strukturalne i funkcjonalne mechanizmy działania w dziedzinie praw człowieka wykształcone w ramach organizacji międzynarodowych (rządowych i pozarządowych). Systemy te są obecnie w dość wysokim stopniu zinstytucjonalizowane i przejawiają aktywność w płaszczyźnie normotwórczej, implementacyjnej i promocyjnej. Systemy ochrony praw człowieka klasyfikuje się zazwyczaj wg kryterium zasięgu geograficznego. I tak wśród międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka wyróżnia się: system uniwersalny stworzony w ramach ONZ, systemy regionalne oraz wyspecjalizowane. Wśród systemów regionalnych wyróżnić możemy: system europejski, inter-amerykański i afrykański. Najbardziej rozbudowanym systemem regionalnym, i to zarówno w sferze normotwórczej, jak i implementacyjnej, jest system europejski, na który składają się aż trzy organizacje przejawiające dużą aktywność w sferze prawa człowieka. Są to: Rada Europy, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i Unii Europejskiej. Jak wspomniano wyżej, możemy także wyróżnić systemy wyspecjalizowane. 6

7 2.2.Uniwersalny system ochrony praw człowieka Uniwersalny system ochrony praw człowieka funkcjonuje w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). System ten obejmuje prawie wszystkie państwa. Zapisy dotyczące praw człowieka znalazły się w Karcie Narodów Zjednoczonych, gdzie sama organizacja, jak i państwa członkowskie zobowiązały się do działania na rzecz wspierania realizacji praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub religię. Działalność ONZ na rzecz przestrzegania praw człowieka obejmuje trzy płaszczyzny: normotwórczą, implementacyjną i promocyjną. Do najważniejszych dokumentów z dziedziny praw człowieka, uchwalonych pod auspicjami ONZ, zaliczyć należy Powszechną Deklarację Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966) (pakty praw człowieka). Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. wraz z rezolucjami dotyczącymi prawa petycji, losu mniejszości, rozpowszechniania informacji o deklaracji oraz przygotowania paktu i projektu przepisów wykonawczych. Deklaracja przygotowana została przez ówczesną Komisję Praw Człowieka, powołaną do życia na podstawie Karty NZ w 1946 r. (obecnie organ ten nosi nazwę: Rada Praw Człowieka). Deklarację uchwalono 48 glosami za, przy braku sprzeciwu oraz ośmiu głosach wstrzymujących się (Arabia Saudyjska, Białoruś, Czechosłowacja, Jugosławia, Polska, Południowa Afryka, Ukraina i ZSRR). Preambuła deklaracji zawiera uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej. Podkreśla, że jednakowe pojmowanie tych praw i wolności ma najwyższą wagę dla pełnego zrealizowania zobowiązań przyjętych w Karcie NZ, dotyczących zapewnienia powszechnego poszanowania i przestrzegania praw człowieka. Ustanowiony w deklaracji katalog merytorycznych i proceduralnych praw i wolności I i II generacji obejmuje m.in.: prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego; zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz tortur; prawo do sądu; zakaz arbitralnego zatrzymania, aresztowania lub wygnania; ochronę życia prywatnego i rodzinnego; wolność poruszania się; prawo do azylu; prawo do obywatelstwa; prawo do 7

8 zawierania związku małżeńskiego i zakładania rodziny; prawo własności; prawo do wolności poglądów i wypowiedzi; prawa wyborcze; prawo do zabezpieczenia społecznego, do pracy i swobodnego wyboru zatrudnienia; prawo do równej płacy za równą pracę; prawo do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich; prawo do nauki oraz prawo do swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym wspólnoty. Deklaracja stanowiła pierwszy uzgodniony w rokowaniach międzynarodowych powojenny dokument z zakresu praw człowieka, zawierający katalog praw i wolności. W założeniu twórców deklaracja miała przygotować państwa do przyjęcia w późniejszym terminie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. W praktyce jednak stała się dokumentem wywierającym wpływ na politykę międzynarodową oraz moralnym wzorcem w dziedzinie praw człowieka. O znaczeniu deklaracji oświadczy chociażby fakt, że powstałe w późniejszym okresie prawnie wiążące dokumenty z dziedziny ochrony praw człowieka w swych preambułach odwołują się do jej postanowień. Niektóre z państw włączyły postanowienia deklaracji do konstytucji. Modelowy katalog zagwarantowanych w deklaracji praw i wolności I i II generacji do dzisiaj stanowi podstawę kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego w zakresie praw człowieka. Do fundamentalnych dokumentów odnoszących się do praw człowieka w ONZ zalicza się obok Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka pakty praw człowieka. Składają się nie: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturowych. Obydwa uchwalone zostały przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grudnia 1966 r. Pakty te, wraz z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka, stanowią Międzynarodową Kartę Praw Człowieka. Pod względem formalnoprawnym są traktatami międzynarodowymi, tworzącymi prawa i obowiązki dla państw stron. Pierwszy z dokumentów zawiera katalog praw obywatelskich i politycznych (praw I generacji), gwarantując m.in.: zakaz dyskryminacji ze względu na różnice rasowe, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne; prawo do życia; zakaz tortur albo okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania bądź karania; zakaz niewolnictwa; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do sądu; prawo do swobody poruszania się i wolności wyboru miejsca zamieszkania; zakaz arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w życie prywatne i rodzinne; wolność myśli, sumienia i wyznania; swobodę wypowiedzi; prawo do pokojowego zgromadzania i zrzeszania się; prawo do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny; korzystanie z czynnego i biernego 8

9 prawa wyborczego w wolnych wyborach. Na podstawie MPPOiP powołano Komitet Praw Człowieka. Mechanizmy kontrolne ustanowione na gruncie Paktu obejmują składanie przez państwa okresowych sprawozdań z realizacji przyjętych zobowiązań, instytucję skargi państwowej oraz zagwarantowaną w protokole dodatkowym do paktu (16 grudnia 1966 r.), instytucję zawiadomień o indywidualnych naruszeniach praw i wolności. Drugi protokół fakultatywny do paktu został uchwalony 15 grudnia 1989 r. i dotyczy zniesienia kary śmierci. Pod względem formalnoprawnym protokoły stanowią oddzielne dokumenty, do których przystąpić mogą państwa strony paktu. Pakt i pierwszy protokół fakultatywny weszły w życie 23 marca 1976 r., drugi protokół wszedł w życie 11 lipca 1991 r. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych Społecznych i Kulturowych gwarantuje m.in.: równouprawnienie kobiet i mężczyzn do korzystania z wszystkich praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych wymienionych w Pakcie; prawo do pracy; prawo do korzystania ze słusznych i korzystnych warunków pracy, obejmujące w szczególności prawo do równego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, bezpieczne i higieniczne warunki pracy, równe dla wszystkich możliwości awansu w pracy w oparciu jedynie o kryteria pracy i kwalifikacje, prawo do wypoczynku; prawo każdej osoby do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych wraz z prawem związków do tworzenia krajowych federacji i międzynarodowych organizacji związkowych; prawo do strajku; prawo do zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń społecznych; zapewnienie ochrony i pomocy rodzinie, dzieciom i młodzieży; prawo każdej osoby do korzystania z najwyżej osiągalnego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego; prawo do nauki; prawo do uczestniczenia w życiu kulturalnym, korzystania z osiągnięć postępu naukowego i jego zastosowań oraz korzystania z ochrony interesów moralnych i majątkowych wynikających z wszelkiej twórczości naukowej, literackiej lub artystycznej. Jedynym mechanizmem kontrolnym przewidzianym przez ten Pakt są sprawozdania państw przedkładane okresowo Radzie Społeczno Gospodarczej. Pakt wszedł w życie 13 stycznia 1976 r. Od 1985 r. organem kontrolnym Paktu jest Komitet ds. Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturowych ustanowiony na podstawie rezolucji Rady Społeczno Gospodarczej (rezolucja RSG 1985/17 z 28 maja 1985 r.). W praktyce Komitet jest organem dokonującym interpretacji postanowień paktu oraz rozpatrującym sprawozdania państw. W związku z napływającymi do Komitetu licznymi informacjami dotyczącymi naruszeń praw zagwarantowanych z pakcie 10 grudnia 2008 r. 9

10 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło jednomyślnie protokół dodatkowy do paktu (Rezolucja ZO ONZ A/RES/63/117), na mocy którego Komitet zostanie wyposażony w kompetencje do otrzymywania i rozpatrywania zawiadomień o indywidualnych naruszeniach praw i wolności zagwarantowanych w pakcie. Ponadto w ramach ONZ uchwalono bardzo liczną grupę dokumentów dotyczących wyspecjalizowanych zagadnień z zakresu ochrony praw człowieka. Regulują one m.in. prawa kobiet, dzieci, uchodźców i bezpaństwowców, zakaz niewolnictwa, dyskryminacji rasowej, zbrodni ludobójstwa. Kontrolą realizacji ochrony praw człowieka w systemie ONZ zajmują się: Rada Gospodarczo Społeczna (przy której działają liczne komisje i komitety), Zgromadzenie Ogólne (przy którym funkcjonuje Rada Praw Człowieka), Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (który może na wniosek stron rozpatrywać skargi dotyczące praw człowieka), Rada Bezpieczeństwa (która powołując operacje pokojowe ma na uwadze zagwarantowanie przestrzegania praw człowieka na określonych terytoriach) oraz organizacje wyspecjalizowane. Niektóre traktaty przewidują utworzenie specjalnych organów kontrolnych, np. na podstawie Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych powołano do życia Komitet Praw Człowieka. Przy ONZ funkcjonują liczne organizacje wyspecjalizowane, programy i agendy. Razem tworzą one tzw. system Narodów Zjednoczonych. W ramach sytemu ONZ działa 16 organizacji wyspecjalizowanych, których część pełni ważne funkcje związane z ochroną praw człowieka. Wśród nich wymienić możemy przykładowo: Międzynarodową Organizację Pracy - MOP, Organizację NZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury - UNESCO, Światową Organizację Zdrowia WHO. ONZ i organizacje wyspecjalizowane współpracują z licznymi organizacjami rządowymi (OPA, UA, UE, Radą Europy, OBWE) oraz pozarządowymi. 2.3.Europejski system ochrony praw człowieka Jak wspomniano wyżej europejski system ochrony praw człowieka jest bardzo rozbudowany i składają się na niego aż trzy organizacje (Rada Europy, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Unia Europejska). Najbardziej wszechstronne regulacje z zakresu praw człowieka wypracowane zostały w ramach Rady Europy. Jest to międzynarodowa organizacja regionalna o charakterze politycznym, utworzona 5 maja 1949r. w Londynie. Początkowo RE skupiała państwa Europy Zachodniej. Dziś jest największą i 10

11 najstarszą organizacją europejską; zrzeszającą 47 państw. Zgodnie ze statutem, celem Rady jest osiągnięcie ściślejszego związku między jej członkami, dla ochrony i popierania ideałów i zasad, które stanowią ich wspólne dziedzictwo, oraz w celu działania na rzecz ich postępu gospodarczego i społecznego. Do spraw wspólnego zainteresowania państw członkowskich zaliczono zawieranie układów i prowadzenie wspólnego działania w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, naukowej, prawnej i administracyjnej, jak również ochronę i rozwijanie praw człowieka i podstawowych wolności. Członkami RE mogą zostać demokratyczne państwa europejskie, które uznają zasadę rządów prawa, przestrzegają praw człowieka i podstawowych wolności oraz zobowiążą się do aktywnej współpracy w realizacji celów organizacji. Obecnie członkami Rady Europy są wszystkie państwa europejskie, za wyjątkiem Białorusi. Polska uzyskała członkostwo w tej organizacji 26 listopada 1991 r. Do podstawowych organów RE zalicza się: Komitet Ministrów, Zgromadzenie Parlamentarne, Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych oraz Sekretariat. Rada Europy pełni funkcje normotwórcze (w jej ramach wypracowano ponad 190 konwencji), koordynacyjne oraz kontrolne. Obecnie do podstawowych dziedzin aktywności RE, rozwijanych od lat 50. i 60., zalicza się: przestrzeganie praw człowieka, problemy społeczne, kulturę, oświatę i sport; ochronę zdrowia, ochronę środowiska naturalnego, demokrację na szczeblu lokalnym i regionalnym, migracje oraz rozwijanie współpracy prawnej pomiędzy państwami członkowskimi. Wśród nowych dziedzin zainteresowania organizacji w ostatnich dwóch dekadach pojawiły się: pomoc nowym demokracjom, współpraca w dziedzinie poszanowania praw mniejszości narodowych, rozwój współpracy w dziedzinie integracji socjalnej legalnie zamieszkałych migrantów oraz kontroli ruchów migracyjnych, wzmocnienie więzi z państwami pozaeuropejskimi dzielącymi te same wartości, spójność społeczną, wzmocnienie bezpieczeństwa poprzez walkę z terroryzmem, korupcją i zorganizowaną przestępczością, wzmocnienie ochrony prawnej dzieci, zwalczanie przemocy wobec kobiet oraz poprawę jakości życia, zwalczanie cyberprzestępczości oraz promowanie etyki w biomedycynie. Wśród najważniejszych konwencji przyjętych w ramach RE wymienić należy: Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950), Europejską Konwencję o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu, Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu (1987), Ramową Konwencję o Ochronie Mniejszości Narodowych 11

12 (1995), Europejską Kartę Języków Regionalnych i Mniejszościowych (1992), Europejską Konwencję o Prawach Człowieka i Biomedycynie (1997), Europejską Kartę Socjalną (1961), Europejski Kodeks Ubezpieczeń Społecznych (1964), Europejską Konwencję Kulturalną (1954), Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego (1985). W dziedzinie praw człowieka najważniejszym dokumentem w Radzie Europy pozostaje Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Konwencja została podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 r., weszła w życie 3 września 1953 r. Stronami konwencji mogą stać się tylko i wyłącznie państwa członkowskie Rady Europy, poprzez jej podpisanie i ratyfikowanie. Wystąpienie z Rady Europy oznacza, że państwo automatycznie przestaje być stroną konwencji. Po 1989 r., w związku z poszerzaniem Rady Europy o kraje postkomunistyczne, wypracowana została zasada, że państwo przystępujące do organizacji deklaruje chęć przyjęcia zobowiązań wynikających z konwencji, a następnie ją ratyfikuje. Katalog praw i wolności zagwarantowanych w konwencji obejmuje: prawo do życia; wolność od tortur i innego nieludzkiego traktowania lub karania; wolność od niewolnictwa i pracy przymusowej lub obowiązkowej; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do rzetelnego procesu sądowego; prawo do poszanowania życia prywatnego, rodzinnego, mieszkania i korespondencji; wolność myśli, sumienia i wyznania; wolność słowa; swobodę spokojnego zgromadzania się i stowarzyszania; prawo do małżeństwa i założenia rodziny. Konwencja została uzupełniona czternastoma protokołami dodatkowymi, z których część rozszerza pierwotny katalog praw i wolności zawarty w konwencji, inne natomiast wprowadzają zmiany proceduralne w systemie kontrolnym konwencji. Protokoły zawierające dodatkowe prawa i wolności pod względem formalnoprawnym pozostają oddzielnymi traktatami i podlegają ratyfikacji. Natomiast protokoły proceduralne, po ratyfikacji przez wszystkie państwa strony konwencji wchodzą jako integralna część konwencji, zmieniając jej treść. Do protokołów rozszerzających katalog praw i wolności zaliczamy: - protokół 1, który gwarantuje: prawo każdej osoby do poszanowania swego mienia, prawo do edukacji oraz prawo do wolnych wyborów; - protokół 2 obejmujący: zakaz wiezienia za długi, wolność poruszania się, zakaz wydalania własnych obywateli, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców; 12

13 - protokół 6 dotyczący zniesienia kary śmierci (zgodnie z tym protokołem państwo może przewidzieć w swoim ustawodawstwie karę śmierci za czyny popełnione podczas wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną); - protokół 7 zawierający gwarancje proceduralne dla wydalanych cudzoziemców, prawo do apelacji w sprawach karnych, prawo do zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie, zakaz ponownego karania za ten sam czyn, równość praw małżonków, - protokół 12 dotyczący zakazu dyskryminacji oraz - protokół 13 znoszący karę śmierci we wszystkich okolicznościach. Prawa zagwarantowane w konwencji i protokołach dodatkowych przysługują nie tylko obywatelom państw, ale każdej osobie, która znajdzie się na terytorium państwa strony konwencji. W większości krajów członkowskich Rady Europy konwencja uznana została za część systemu prawa wewnętrznego na równi z ustawodawstwem, co w praktyce oznacza, że postanowienia konwencji mogą być samodzielną podstawą dochodzenia roszczeń przed sądami. Organem kontrolnym EKPCz jest Europejski Trybunał Praw Człowieka. System ochrony zagwarantowany w konwencji zakłada możliwość składania skarg indywidualnych i państwowych. Skargi indywidualne składane są przez osoby, których prawa i wolności zagwarantowane w konwencji zostały naruszone przez państwo. Pod względem przyjętych mechanizmów kontrolnych, konwencja powszechnie uznawana jest za najdoskonalszy instrument z dziedziny ochrony praw człowieka. Rzeczpospolita Polska podpisała konwencję 26 listopada 1991 r. i ratyfikowała ją bez zastrzeżeń 19 stycznia 1993 r. Rozpatrywaniem skarg indywidualnych i państwowych zajmuje się Europejski Trybunał Praw Człowieka, zwany także Trybunałem Europejskim. Jak wspomniano wyżej, jest to organ kontrolny powołany do życia na podstawie Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, w celu zapewnienia przestrzegania praw z niej wynikających. Trybunał jest właściwy we wszystkich sprawach dotyczących interpretacji i stosowania Konwencji oraz wydawania opinii doradczych na wniosek Komitetu Ministrów. Składa się z sędziów, których liczba jest równa liczbie państw stron Europejskiej 13

14 Konwencji (obecnie 47), przy czym w jego skład nie może wejść więcej niż jeden obywatel tego samego państwa. Sędziów Trybunału wybiera Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy z listy kandydatów przedstawionych przez poszczególne państwa. Zgodnie z Konwencją, kandydaci powinni być ludźmi o najwyższym poziomie moralnym i muszą albo posiadać kwalifikacje do sprawowania wysokiego urzędu sędziowskiego, albo być prawnikami o uznanej kompetencji. Sędziowie pełnią swe funkcje we własnym imieniu. Mechanizm kontrolny Konwencji opiera się na systemie skarg indywidualnych i państwowych. Każda osoba, organizacja pozarządowa oraz grupa, której prawa zagwarantowane w Konwencji zostały naruszone, może wnieść skargę do Trybunału. W sprawach przeciwko władzom polskim Trybunał jest upoważniony do badania skarg, które dotyczą (zgodnie z polską deklaracją rządową z 7 kwietnia 1993 r.) czynów, faktów i decyzji, które nastąpiły po dniu 30 kwietnia 1993 r. Podstawowe zadania Trybunału przy rozpatrywaniu skarg indywidualnych obejmują: decyzję o dopuszczalności skargi, badanie i ustalanie faktów związanych ze skargą, próbę polubownego załatwienia sprawy i (o ile strony nie dojdą do porozumienia) wydanie merytorycznego orzeczenia, czy doszło do pogwałcenia postanowień konwencji. Badając warunki dopuszczalności Trybunał zwraca uwagę czy: państwo strona Konwencji uznało kompetencje Trybunału do rozpatrywania skarg indywidualnych, czy skarga nie jest anonimowa, nie została wniesiona jako tzw. actio popularis (skarga w interesie społecznym), dotyczy naruszeń praw zagwarantowanych w Konwencji, została złożona przez bezpośrednią ofiarę naruszeń, nie stanowi nadużycia prawa do skargi, nie jest rozpatrywana przez inny organ międzynarodowy, została złożona po wyczerpaniu wszystkich skutecznych środków krajowych, została złożona w przewidzianym terminie. W trakcie prowadzonego postępowania Trybunał dąży do polubownego załatwienia sporu pomiędzy państwem a jednostką. W przypadku niepowodzenia postępowania ugodowego Trybunał jest organem kompetentnym do wydania orzeczenia. Orzeczenia zawierają rozstrzygnięcie dotyczące zarzutów naruszenia Konwencji, decyzje o przyznaniu poszkodowanemu odszkodowania lub zadośćuczynienia oraz postanowienia w sprawie zwrotu kosztów i wydatków poniesionych przez skarżącego. Postępowanie ugodowe jest poufne, natomiast rozprawy przed Trybunałem jawne. Orzeczenia są wiążące dla stron. W przypadkach, gdy sprawa rodzi poważne problemy dotyczące interpretacji Konwencji i/lub protokołów lub jeśli orzeczenie byłoby niezgodne z dotychczasową linią orzeczniczą 14

15 Trybunału sprawa może zostać przekazana do Wielkiej Izby, orzekającej w składzie siedemnastoosobowym. W wyjątkowych przypadkach sprawa może być skierowana do rozpatrzenia przez Wielką Izbę również na wniosek stron, wniesiony w ciągu trzech miesięcy od wydania orzeczenia. O dopuszczalności skargi przed Wielką Izbą decyduje zespól pięciu sędziów. Dopuszczane są tylko te sprawy, które dotyczą poważnego problemu interpretacyjnego Konwencji lub też stanowią istotne zagadnienie o znaczeniu ogólnym. Po podjęciu decyzji o dopuszczalności skargi Wielka Izba Trybunału bada sprawę i wydaje orzeczenie. Trybunał pracuje permanentnie, a jego siedziba znajduje się w Strasburgu. W ostatnich dwóch dekadach, wskutek rozszerzenia Rady Europy, znacznie wzrosła liczba skarg indywidualnych wnoszonych do Trybunału. Obecnie jest to ponad 60 tys. skarg rocznie. Systemem kontrolnym Konwencji objętych jest ponad 800 milionów osób. Wzrosła także liczba wydawanych przez Trybunał orzeczeń (około 1600 orzeczeń rocznie). Odpowiednikiem Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w odniesieniu do drugiej generacji praw człowieka w Radzie Europy jest Europejska Karta Społeczna (zwana też Europejską Kartą Socjalną). Dokument ten został przyjęty 18 października 1961 r. na posiedzeniu Komitetu Rady Ministrów Rady Europy w Turynie; wszedł w życie 26 lutego 1965 r. EKS wraz z Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności tworzy podstawowe ramy europejskiego systemu ochrony praw człowieka. Część I Karty to zbiór deklaratywnie sformułowanych praw, które państwa przyjmują za cel swojej polityki. W części II te same prawa i zasady ujęte są w postaci przepisów prawnych. Do najważniejszych praw zagwarantowanych w Karcie należą m.in.: prawo do pracy (art. 1); do sprawiedliwych, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 2 i 3); sprawiedliwego wynagrodzenia (art. 4), organizowania się (art. 5) i rokowań zbiorowych (art. 6). Karta zapewnia ochronę różnych grup pracowników i różnych grup osób (w tym dzieci, młodocianych, kobiet). Uznaje prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej (art. 16); wymienia prawo do ochrony zdrowia (art. 11), zabezpieczenia społecznego (art. 12), pomocy społecznej i medycznej (art. 13), poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego (również dla osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo); gwarantuje prawa związane z przepływem pracowników, w tym: prawo do prowadzenia działalności zarobkowej na terytorium innego państwa strony (art. 18) i prawo pracowników 15

16 migrujących do ochrony i pomocy (art. 19). W EKS określony został także minimalny zakres zobowiązań, jakie musi przyjąć państwo, aby mogło stać się stroną Karty. Na podstawie art. 20 każde państwo zobowiązuje się do uznania Części I Karty za deklarację celów, do których osiągnięcia dążyć będzie za pomocą wszelkich stosownych środków. Państwo musi także związać się co najmniej pięcioma z siedmiu wymienionych wyraźnie artykułów (art. 1, 5, 6, 12, 13, 16, 19) oraz innymi wybranymi artykułami, tak aby liczba przyjętych artykułów lub numerowanych ustępów wynosiła odpowiednio 10 lub 45. O wyborze artykułów lub ustępów państwo powiadamia Sekretarza Generalnego Rady Europy. Karta przewiduje możliwość przystępowania w późniejszym czasie do kolejnych artykułów lub ustępów. 5 maja 1988 r. przyjęty został Protokół Dodatkowy rozszerzający katalog praw zawartych w Karcie (wszedł w życie 4 września 1992 r.). Protokół wprowadza gwarancje w zakresie prawa do równych szans i do równego traktowania w sprawach zatrudnienia i wykonywania zawodu, bez dyskryminacji ze względu na płeć; prawa do informacji i konsultacji; prawa do brania udziału w określaniu i polepszaniu warunków pracy i środowiska pracy oraz prawa osób w podeszłym wieku do ochrony socjalnej. System kontroli EKS przewiduje obowiązek składania przez państwa strony sprawozdań dotyczących stosowania przyjętych artykułów (ustępów). Sprawozdania rozpatrywane są przez Komitet Niezależnych Ekspertów, Rządowy Komitet Społeczny i Zgromadzenie Parlamentarne. Procedura oceny sytuacji w danym kraju kończy się rekomendacją Komitetu Ministrów Rady Europy. Może ona zawierać zalecenia bądź ostrzeżenia dla państw niewywiązujących się z przyjętych zobowiązań. Poddany ostrej krytyce system kontrolny Karty zmodyfikowany został w Protokole Uzupełniającym (wyłożonym do podpisu 21 października 1991 r.) oraz w Drugim Protokole (otwartym do podpisu 9 listopada 1995 r., wszedł w życie 1 lipca 1998 r.), ustanawiającym system skarg zbiorowych. Skargi mogą składać międzynarodowe organizacje pracodawców oraz pracowników i niektóre organizacje pozarządowe. Jednocześnie z reformą systemu kontrolnego toczyła się dyskusja nad rozszerzeniem katalogu praw chronionych w EKS. W 1990 r. Komitet Ministrów RE powołał Komitet ad hoc do spraw Europejskiej Karty Społecznej. W rezultacie prac Komitet Ministrów RE przyjął 3 maja 1996 r. zrewidowaną Europejską Kartę Socjalną (weszła w życie 1 lipca 1999 r.). Nowa EKS, oprócz praw zagwarantowanych w Karcie z 1961 r. i Protokole Dodatkowym z 1988 r., zapewnia m.in. prawo do godności w miejscu pracy, do ochrony przed biedą i wykluczeniem, prawo do 16

17 mieszkania, ochronę przed molestowaniem seksualnym i stosowaniem represji, prawo pracowników obciążonych obowiązkami rodzinnymi do korzystania z równych możliwości i równego traktowania. Nowa Karta wzmacnia równość kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach objętych ochroną i wprowadza lepszą ochronę macierzyństwa i ochronę społeczną matek. Rozszerza także zakres ochrony osób niepełnosprawnych, gwarantując nie tylko prawo do zatrudnienia, ale również prawo osób niepełnosprawnych do niezależności, socjalnej integracji i uczestnictwa w życiu społecznym. W dziedzinie praw człowieka Rada Europy jest niezwykle efektywną instytucją. W płaszczyźnie normotwórczej poprzez przyjmowanie aktów prawa międzynarodowego kształtuje standardy ochrony praw człowieka, w dziedzinie kontrolnej i implementacyjnej wprowadza na podstawie przyjmowanych umów międzynarodowych nowatorskie mechanizmy kontrolne. Wymownym przykładem może tu być funkcjonowanie wspomnianego powyżej Trybunału Praw Człowieka, a także Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom, Nieludzkiemu, Poniżającemu Traktowaniu bądź Karaniu czy Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji. Od 1999 r. w strukturach organizacji funkcjonuje również Komisarz Praw Człowieka, uprawniony do składania wizyt w krajach członkowskich, w których dochodzi do naruszeń praw i wolności zagwarantowanych w dokumentach przyjętych pod auspicjami organizacji. Rada Europy intensywnie rozwija także współpracę z innymi organizacjami o charakterze rządowym (Unią Europejską, OBWE, Paktem Północnoatlantyckim) i pozarządowym. Drugą instytucją europejską aktywnie działającą w dziedzinie praw człowieka jest Unia Europejska. Stopniowe wprowadzanie problematyki praw człowieka do prawa wspólnotowego i unijnego skutkuje obecnie postrzeganiem Unii jako jednej z instytucji składającej się, obok Rady Europy i Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, na europejski system ochrony praw człowieka. Problematyka praw człowieka przez pierwsze dekady funkcjonowania wspólnot była wprowadzana do prawa wspólnotowego (a następnie unijnego) stopniowo. Niemniej od Traktatu Amsterdamskiego z 1997 r. uznano, że Unia jest ustanowiona na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządności, na zasadach, które są wspólne dla Państw Członkowskich. 17

18 Obecnie najważniejszym dokumentem Unii Europejskiej w dziedzinie praw człowieka jest Karta Praw Podstawowych dokument przyjęty na szczycie Rady Europejskiej w Nicei (6-7 grudzień, 2000 r.). Decyzja o opracowaniu Karty Praw Podstawowych zapadła na posiedzeniu Rady Europejskiej w Kolonii w dniach 3 4 czerwca 1999 r. Ustalono, że Karta powinna zawierać katalog podstawowych praw i wolności, wynikających z Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Europejskiej Karty Socjalnej i Wspólnotowej Karty Praw Socjalnych Pracowników, tradycji konstytucyjnych państw członkowskich oraz zasad prawa wspólnotowego. Pierwszy projekt Karty przedstawiony został na posiedzeniu Rady Europejskiej w dniach czerwca 2000 r. w Santa Maria da Febra, tekst projektu przyjęto 2 października 2000 r. Karta Praw Podstawowych zawiera katalog praw politycznych, społecznych i ekonomicznych sklasyfikowanych w sześciu rozdziałach: godność, wolność, równość, solidarność, obywatelstwo i sprawiedliwość. Katalog ów z jednej strony potwierdza prawa i wolności zagwarantowane we wcześniejszych dokumentach międzynarodowych z dziedziny praw człowieka, takich jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności czy Europejska Karta Socjalna, z drugiej natomiast uwzględniono w niej prawa gwarantowane w systemie prawa wspólnotowego oraz prawa dotąd nieznane, jak na przykład zakaz klonowania jednostek ludzkich. W preambule Karty czytamy, że Świadoma swego duchowo religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia stworzona jest na niepodzielnych i uniwersalnych wartościach: godności człowieka, wolności, równości i solidarności. Opiera się zasadzie demokracji i praworządności. Przez stworzenie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości oraz ustanowienie instytucji obywatelstwa Unii, Unia stawia jednostkę w centrum swego działania. W rozdziale I Karty zapisana została zasada poszanowania godności człowieka, prawo do życia, prawo do nienaruszalności osoby ludzkiej oraz zakaz tortur, nieludzkiego, poniżającego traktowania bądź karania. Część druga gwarantuje prawo do wolności i bezpieczeństwa, ochronę danych osobowych, prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, wolność myśli, sumienia i wyznania, swobodę wyrażania poglądów i wolność informacji, wolność stowarzyszania się i zgromadzeń, wolność sztuk i nauk, prawo do nauki, wolność wyboru zawodu i prawo do wykonywania pracy, wolność działalności gospodarczej, prawo do własności, prawo do azylu oraz ochronę przy wydalaniu i ekstradycji. Trzecia część Karty zatytułowana jest Równość i odnosi się do gwarancji w zakresie 18

19 równości wobec prawa, zakazu dyskryminacji, poszanowania wielości kulturowej, religijnej i językowej, zapewnienia równości mężczyzn i kobiet, ochrony praw dziecka, poszanowania praw osób starszych oraz integracji osób niepełnosprawnych. W kolejnym rozdziale zapisano prawo pracowników do informacji i bycia wysłuchanym w miejscu pracy, prawo do rokowań zbiorowych i działań zbiorowych, prawo dostępu do pośrednictwa pracy, ochronę w razie niesprawiedliwego zwolnienia, sprawiedliwe i godne warunki pracy, zakaz pracy dzieci i ochronę młodocianych w miejscu pracy, ochronę prawną, ekonomiczną i społeczną rodziny, prawo do zabezpieczenia społecznego oraz pomocy społecznej, ochronę zdrowia, ochronę środowiska oraz ochronę konsumenta. Wśród praw obywatelskich (rozdział V Karty) zagwarantowano bierne i czynne prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach komunalnych, prawo do dobrej administracji prawo dostępu do dokumentów organów Unii, prawo zwracania się do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii, prawo do petycji, wolność poruszania się i pobytu, oraz ochronę dyplomatyczną i konsularną. W rozdziale VI Karty zagwarantowano prawa związane skutecznych rzetelnym procesem sądowym. W art. 51 zapisano, że postanowienia Karty obowiązują zarówno organy i instytucje Unii, jak i państwa członkowskie przy realizacji prawa unijnego. Ze względu na brak mocy prawnej, podkreślono jednocześnie, że Karta nie ustanawia żadnych nowych kompetencji, ani nowych zadań dla Wspólnoty i Unii. W Karcie możemy odnaleźć prawa ograniczone podmiotowo tylko i wyłącznie do obywateli Unii (np. prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego, prawo do opieki dyplomatycznej), jak i prawa przysługujące wszystkim jednostkom. Na szczycie Rady Europejskiej w Nicei Karta została określona jako deklaracja moralności europejskiej, co oznaczało, że standardy ochrony w niej zagwarantowane powinny być uwzględniane w procesie stanowienia prawa Unii Europejskiej. W Traktacie Lizbońskim treść Karty nie została włączona jako integralna część Traktatu. Jednakże zgodnie z nowym brzmieniem art. 6 TUE postanowienia KPP, są wiążące dla państw członkowskich i są zaliczane do aktów prawa pierwotnego. Do Traktatu dołączono uaktualnienie postanowień Karty oraz Wyjaśnienia, które nie są wiążące prawnie, ale mają stanowić instrument wykładni postanowień Karty. Polska dołączyła do Traktatu Lizbońskiego dwie deklaracje bezpośrednio związane z postanowieniami Karty. Pierwsza z nich dotyczy spraw z zakresu moralności publicznej, druga natomiast stosunku do praw pracowniczych i społecznych. Ponadto na mocy tzw. 19

20 Protokołu brytyjskiego Polska ograniczyła, podobnie jak Wielka Brytania, stosowanie niektórych zapisów Karty (Protokół (nr 30) w sprawie stosowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej do Polski i Zjednoczonego Królestwa. Tekst protokołu stanowi załącznik do Traktatu Lizbońskiego). Protokół gwarantuje, że sądy unijne i krajowe nie będą mogły orzekać o ewentualnej niezgodności prawa krajowego z postanowieniami Karty. W odniesieniu do praw zawartych w rozdziale IV Karty (prawa pracownicze i socjalne) w Protokole zastrzeżono, że obywatele będą mogli się na nie powoływać, tylko w sytuacji, jeśli zostały one zagwarantowane w prawie krajowym. W kontekście ochrony praw człowieka w Unii Europejskiej warto nadmienić także, że w strukturze unijnych instytucji od 1 marca 2007 r. funkcjonuje Agencja Praw Podstawowych, która zastąpiła istniejące od 1997 r. Europejskie Centrum Monitoringu, Rasizmu i Ksenofobii. Problematyka praw człowieka znalazła również swoje odbicie w procesie Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W Akcie Końcowym KBWE (Helsinki, 1 sierpnia 1975 r.) poszanowanie praw człowieka uznane zostało za jedną z dziesięciu zasad, jakimi powinny kierować się państwa w stosunkach międzynarodowych. Na szczególną uwagę zasługuje również: dokument końcowy wiedeńskiego spotkania przeglądowego KBWE z 19 stycznia 1989 r., dokument spotkania kopenhaskiego konferencji w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE z 29 czerwca 1990 r. W ramach procesu KBWE wprowadzono specjalne mechanizmy ochrony praw człowieka, zinstytucjonalizowano współpracę z organizacjami pozarządowymi oraz powołano specjalne organy, takie jak: Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (do 1992 r. Biuro Wolnych Wyborów) z siedzibą w Warszawie oraz Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych Pozaeuropejskie systemy ochrony praw człowieka Jak wspomniano wyżej do pozaeuropejskich systemów ochrony praw człowieka zaliczamy system inter-amerykański i afrykański. Najważniejszym dokumentem w systemie amerykańskim jest Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (San Jose, 22 listopada 1969 r.), uzupełniona protokołami dodatkowymi, z których pierwszy dotyczy praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych (San Salwador, 17 listopada 1988 r.), drugi zniesienia kary śmierci (Asuncion, 8 kwietnia 1990 r.). System kontrolny tejże konwencji obejmuje 20

21 Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka, utworzoną w 1969 r. oraz powstały w 1979 r. Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka. Na kontynencie afrykańskim podstawowym dokumentem z dziedziny praw człowieka jest Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów uchwalona w Nairobi 26 czerwca 1981 r. System kontrolny Karty obejmuje obecnie Afrykańską Komisję Praw Człowieka i Ludów (funkcjonującą od 2 listopada 1987 r.) oraz Afrykański Trybunał Praw Człowieka, którego pierwszy skład sędziowski został powołany w styczniu 2006 r. W lipcu 2008 r. Unia Afrykańska podjęła decyzję o połączeniu dwóch odrębnych trybunałów: Afrykańskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Afrykańskiego Trybunału Sprawiedliwości. W wyniku fuzji ma powstać jeden Afrykański Trybunał Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Nie wiadomo kiedy decyzja ta wejdzie w życie. Niekiedy wśród systemów ochrony praw człowieka wymienia się także system arabski, w którym przyjęto dwa istotne dokumenty dotyczące ochrony praw człowieka, a mianowicie: Kairską Deklarację Praw Człowieka (1990) oraz Arabską Kartę Praw Człowieka (1994). Jednak ze względu na specyficzne podejście krajów arabskich do kwestii praw człowieka, system ten często nie jest wymieniany wśród ukształtowanych międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka Systemy wyspecjalizowane Systemy wyspecjalizowane funkcjonują w ramach organizacji rządowych i pozarządowych. Koncentrują się na ochronie konkretnej grupy osób, konkretnej generacji praw i wolności lub nawet pojedynczych prawach i wolnościach. Do wyspecjalizowanych systemów należą m.in.: organizacje wyspecjalizowane ONZ (MOP, UNESCO, UNICEF, WHO, FAO). Szczególną rolę w ochronie praw człowieka pełnią, tworzące swoiste systemy, organizacje pozarządowe. Dynamiczny rozwój tego typu organizacji nastąpił w przeciągu ostatnich lat. Obecnie istnieje znaczna liczba różnorodnych organizacji pozarządowych działających na rzecz praw człowieka pierwszej, drugiej i trzeciej generacji. Spotykamy organizacje wyspecjalizowane w ochronie pewnych kategorii, a nawet pojedynczych specyficznych praw człowieka oraz organizacje, których podejście jest 21

22 uniwersalne, odpowiadające treści dokumentów w rodzaju Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka czy Międzynarodowych Paktów. Większość tego typu organizacji pozarządowych działa na rzecz obrony tradycyjnych praw i wolności, choć istnieje już grupa organizacji zajmujących się najnowszą generacją praw człowieka. Organizacje te walczą o uzyskanie statusu prawnego dla praw znajdujących się dopiero w fazie konceptualizacji, (np. ruchy ekologiczne działające na rzecz prawa do środowiska). Organizacje pozarządowe są zaangażowane w tworzenie norm i popieranie ochrony praw człowieka poprzez opracowywanie projektów odpowiednich regulacji prawnych, wprowadzanie zmian i poprawek do propozycji przedkładanych przez państwa lub organy organizacji rządowych, tworzenie systemu inspekcji, a także poprzez nakłanianie rządów państw do ratyfikacji konwencji i adoptowania instrumentów implementacyjnych służących ochronie praw człowieka. Do ich zadań należy także wywieranie wpływu na system edukacji w poszczególnych krajach i podnoszenie świadomości społecznej w zakresie praw człowieka. Organizacje te zajmują się też często gromadzeniem faktów dotyczących naruszeń praw człowieka i rozpowszechnianiem informacji o takich naruszeniach. W swej działalności kierują się jedynie normami praw człowieka i ideą solidarności z grupami ludności wymagającymi ochrony humanitarnej. Do najbardziej wpływowych i znanych organizacji pozarządowych zaliczyć możemy Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, Amnesty International czy Human Rights Watch. 22

23 3. Ochrona praw człowieka w systemie krajowym W państwach demokratycznych występują różne mechanizmy służące realizacji podstawowych praw i wolności jednostki. Jedne z nich służą ochronie represyjnej (mamy z nią do czynienia, gdy już nastąpiło naruszenie praw bądź wolności i jednostka wzywa konkretny organ państwowy do ich ochrony), inne ochronie prewencyjnej, mającej na celu zapobieganie naruszeniu praw jednostki. W wielu przypadkach te same instytucje będą pełniły funkcje z zakresu ochrony represyjnej i prewencyjnej. Najważniejszym dokumentem określającym status jednostki w państwie jest ustawa zasadnicza. Z tego powodu katalog praw i wolności w niej zawarty ma kluczowe znaczenie dla rozwoju jednostek, jak i grup społecznych. Jednym z głównych zadań konstytucji jest ustalenie wzajemnych relacji pomiędzy władzami państwa, a jego obywatelami. Gwarancje praw i wolności umieszczone w ustawie zasadniczej są obowiązujące dla obydwu stron. Z tego powodu mają szczególną rangę na tle innych regulacji. Stanowią one zbiór wartości, które podlegają ochronie przez wszystkie organy władzy publicznej oraz są wytycznymi do tworzenia wszelkich aktów prawa ( ) (R. Kropiwnicki). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. zawiera szeroki zakres praw i wolności. Wśród nich wymienić możemy: prawo do własności i dziedziczenia (art. 21) prawo do wolności (art. 31) równości wobec prawa oraz zakaz dyskryminacji (art. 32) równość wobec prawa ze względu na płeć (art. 33) prawo do posiadania obywatelstwa polskiego dla potomków obywateli polskich (art. 34) wolność zachowania tożsamości i języka mniejszości narodowych (art. 35) prawo obywateli do opieki poza granicami kraju (art. 36) prawną ochronę życia (art. 38) wolność od poddawania eksperymentom naukowym bez zgody (art. 39) 23

24 wolność od tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania (art. 40) wolność i nietykalność osobista (art. 41) prawo do obrony (art. 42) prawo do rzetelnego procesu (art. 45) prawo do prywatności (art. 47) prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48) prawo do nienaruszalności mieszkania (art. 50) prawo do ochrony danych osobowych (art. 51) wolność poruszania się po kraju, wyjazdu i powrotu (art. 52) wolność wyznania i poglądów (art ) wolność do gromadzenia i zrzeszania się (art ) prawo do równego dostępu do służby publicznej (art. 60) prawo do informacji publicznej (art.61) prawo wyborcze, rozumiane jako czynne prawo wyborcze dla obywateli (art. 62) prawo petycji (art. 63). O pozycji praw i wolności w systemie krajowym stanowi możliwość ich egzekucji. W państwach demokratycznych funkcjonuje szeroki zakres praw proceduralnych, które gwarantują skuteczność ochrony, dodatkowo wzmocnionych systemem ochrony międzynarodowej. Do najważniejszych instytucji chroniących prawa człowieka na poziomie krajowym zaliczamy przede wszystkim: - sądy powszechne do ich zadań należy ochrona praw jednostki przed naruszeniami ze strony organów państwowych oraz rozstrzyganie takich naruszeń, sporów z zakresu prawa cywilnego między jednostką a organem państwowym, 24