Instytucje bezpieczeństwa narodowego

Transkrypt

1 Skrypty Becka Mariusz Paździor (red.) Bogumił Szmulik (red.) Instytucje bezpieczeństwa narodowego

2 SKRYPTY BECKA Instytucje bezpieczeństwa narodowego

3 Polecamy w serii: M. Błaszczyk, M. Zbrojewska KODEKS KARNY SKARBOWY, wyd. 1 A. Grześkowiak (red.) PRAWO KARNE, wyd. 3 M. Barzycka-Banaszczyk PRAWO PRACY, wyd. 14 H. Witczak, A. Kawałko PRAWO SPADKOWE, wyd. 4 A. Kawałko, H. Witczak PRAWO CYWILNE CZĘŚĆ OGÓLNA, wyd. 4

4 Instytucje bezpieczeństwa narodowego Redaktorzy dr Mariusz Paździor Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie dr hab. Bogumił Szmulik Prof. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie oraz Społecznej Akademii Nauk w Warszawie WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2012

5 Recenzent wydawniczy: prof. zw. dr hab. Jerzy Jaskiernia Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C. H. Beck 2012 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa ISBN ISBN e-book

6 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... XIII Przedmowa... XVII Rozdział I. Zagadnienia ogólne (dr hab. Bogumił Szmulik prof. UKSW) Pojęcie, istota oraz wartości bezpieczeństwa narodowego Rodzaje bezpieczeństwa narodowego Bezpieczeństwo wewnętrzne a bezpieczeństwo zewnętrzne państwa Funkcje państwa w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego Rozdział II. Organy parlamentarne właściwe w sprawach bezpieczeństwa i porządku publicznego (dr hab. Jarosław Szymanek UW) Uwagi wprowadzające Komisja Administracji i Spraw Wewnętrznych Komisja Obrony Narodowej Komisja do Spraw Służb Specjalnych Rozdział III. Kompetencje konstytucyjnych organów władzy wykonawczej w zakresie bezpieczeństwa państwa (dr Mariusz Paździor WSEiI) Uwagi wprowadzające Kompetencje Prezydenta RP w zakresie bezpieczeństwa państwa I. Rada Bezpieczeństwa Narodowego Kompetencje Rady Ministrów w zakresie bezpieczeństwa państwa I. Minister Obrony Narodowej Rozdział IV. Rządowe ograny konsultacyjno-doradcze (prof. dr hab. Marek Kucharski) Kolegium do Spraw Służb Specjalnych I. Uwarunkowania funkcjonowania rządowego organu doradczo-konsultacyjnego II. Geneza powstania Kolegium do Spraw Służb Specjalnych III. Rozwiązania w sferze nadzoru i koordynacji po reformie 2002 r Rządowe Centrum Bezpieczeństwa I. Geneza Rządowego Centrum Bezpieczeństwa (RCB) II. Procedury prawne i nowelizacje funkcjonowania RCB III. Struktury i zadania... 83

7 VI Spis treści Rozdział V. Siły Zbrojne (prof. dr hab. Stanisław Śladkowski AON) Współczesny charakter zagrożeń bezpieczeństwa Polski I. Ogólne aspekty zagrożeń bezpieczeństwa II. System obronny RP III. Siły Zbrojne RP a bezpieczeństwo państwa IV. Struktura organizacyjna i funkcje Sił Zbrojnych RP Wojska Operacyjne System Wsparcia Narodowego i zabezpieczenie Sił Zbrojnych RP Skład Sił Zbrojnych RP Wojska lądowe I. Przeznaczenie i zadania II. Skład Wojsk Lądowych Rodzaje wojsk w Wojskach Lądowych Siły powietrzne I. Przeznaczenie i zadania II. Rodzaje wojsk w Siłach Powietrznych Marynarka wojenna I. Przeznaczenie i zadania II. Skład, organizacja, wyposażenie Marynarki Wojennej Struktura Wyposażenie Wojska specjalne I. Przeznaczenie i zadania II. Struktura i wyposażenie Narodowe Siły Rezerwowe I. Geneza i ewolucja NSR II. Podstawy prawne funkcjonowania NSR III. Tryb funkcjonowania NSR Zadania NSR Szkolenia w ramach NSR Procedury powołania do NSR Rozdział VI. Służby specjalne (prof. dr hab. Feliks Prusak UKSW) Specyfika działania służb specjalnych I. Istota i charakter działania służb specjalnych II. Dorobek literatury przedmiotu III. Klasyfikacja rodzajowa służb specjalnych IV. Czynności operacyjno-rozpoznawcze jako formuła aktywności służb specjalnych V. Nadzorcza rola Kolegium do Spraw Służb Specjalnych VI. Zagraniczne służby specjalne Geneza polskich służb specjalnych I. Obszar retrospekcji II. Resortowe służby specjalne III. Wojskowe służby specjalne w latach IV. Transformacja ustrojowa służb specjalnych V. Uogólnienie retrospekcji i historycznych konotacji

8 Spis treści VII 22. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego I. Podstawa prawna działania i pozycja ustrojowa II. Kompetencje i zadania III. Struktura organizacyjna IV. Uprawnienia funkcjonariuszy Agencja Wywiadu I. Podstawa prawna działania i pozycja ustrojowa II. Kompetencje i zadania III. Struktura organizacyjna IV. Uprawnienia funkcjonariuszy Centralne Biuro Antykorupcyjne I. Podstawa prawna działania i pozycja ustrojowa II. Specyficzny przedmiot działania CBA III. Kompetencje i zadania IV. Struktura organizacyjna V. Uprawnienia funkcjonariuszy Służba Kontrwywiadu Wojskowego I. Podstawa prawna i pozycja ustrojowa II. Kompetencje i zadania III. Struktura organizacyjna IV. Uprawnienia funkcjonariuszy Służba Wywiadu Wojskowego I. Podstawa prawna i pozycja ustrojowa II. Kompetencje i zadania III. Struktura organizacyjna IV. Uprawnienia funkcjonariuszy Służby rozpoznania sił zbrojnych Rozdział VII. Formacje policyjne Policja (dr hab. Jarosław Majewski prof. UKSW) I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania Policji III. Charakterystyka formacji Zadania Policji Skład i organizacja Policji Formy i sposoby działania Policji Odpowiedzialność policjantów Żandarmeria Wojskowa (dr hab. Bogumił Szmulik prof. UKSW) I. Geneza Żandarmeria jako formacja w XIX w Żandarmeria w II Rzeczypospolitej II. Żandarmeria Wojskowa po 1990 r Uwagi wstępne Zakres działania Organizacja Żołnierze zawodowi, żołnierze i pracownicy Żandarmerii Wojskowej

9 VIII Spis treści 30. Straż Graniczna (dr hab. Jarosław Majewski prof. UKSW) I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne działania Straży Granicznej III. Charakterystyka formacji Zadania Straży Granicznej Skład i organizacja Straży Granicznej Formy i sposoby działania Straży Granicznej Odpowiedzialność funkcjonariuszy Straży Granicznej Służba Więzienna (dr hab. Jarosław Majewski prof. UKSW) I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania Służby Więziennej III. Charakterystyka formacji Zadania Służby Więziennej Skład i organizacja Formy i sposoby działania Służby Więziennej Odpowiedzialność funkcjonariuszy Służby Więziennej Inspekcja Transportu Drogowego (dr hab. Bogumił Szmulik prof. UKSW) I. Geneza II. Kompetencje III. Organizacja IV. Uprawnienia pracowników Inspekcji Transportu Drogowego Rozdział VIII. Instytucje zabezpieczające (mgr Bartłomiej Starzec UKSW) Państwowa Straż Pożarna I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Obrona Cywilna Kraju I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Agencje Ochrony Mienia I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność

10 Spis treści IX 36. Służba Ochrony Lotnisk I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Straż Ochrony Kolei I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Służba Celna I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Rozdział IX. Służby ochrony władz Biuro Ochrony Rządu (prof. dr hab. Marek Kucharski) I. Istota, geneza i ewolucja BOR II. Struktura organizacyjna Biura Ochrony Rządu III. Zadania BOR IV. Działania ochronne funkcjonariuszy BOR V. Współdziałanie BOR z innymi służbami VI. Prawa i obowiązki funkcjonariuszy BOR VII. Współpraca BOR ze służbami innych krajów Straż Marszałkowska (dr hab. Bogumił Szmulik prof. UKSW) I. Geneza i ewolucja Straży Marszałkowskiej w I Rzeczypospolitej II. Instytucja Straży Marszałkowskiej w II Rzeczypospolitej III. Straż Marszałkowska po zakończeniu II wojny światowej IV. Straż Marszałkowska po uchwaleniu Konstytucji RP z r Uwagi ogólne Zadania Skład i organizacja Rozdział X. Straże lokalne i sektorowe (mgr Andrzej Pogłódek UKSW) Straże Gminne I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania

11 X Spis treści III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Straż Leśna I. Geneza i ewolucja instytucji II. Wskazanie podstaw prawnych funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Straż Parku Narodowego I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Państwowa Straż Łowiecka I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Państwowa Straż Rybacka I. Geneza i ewolucja instytucji II. Wskazanie podstaw prawnych funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność Służba Ochrony Metra I. Geneza i ewolucja instytucji II. Podstawy prawne funkcjonowania III. Pozycja ustrojowa Skład i organizacja Kompetencje IV. Tryb funkcjonowania V. Odpowiedzialność

12 Spis treści XI Rozdział XI. Stany nadzwyczajne (dr Mariusz Paździor) Pojęcie i istota stanów nadzwyczajnych Zasady ogólne wprowadzenia stanów nadzwyczajnych Konsekwencje wprowadzenia stanów nadzwyczajnych I. Modyfikacja zasad sprawowania władzy publicznej II. Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela Przesłanki wprowadzenia stanu wojennego Rozporządzenie z mocą ustawy w czasie stanu wojennego Przesłanki wprowadzenia stanu wyjątkowego Przesłanki wprowadzenia stanu klęski żywiołowej Indeks rzeczowy

13

14 WYKAZ SKRÓTÓW 1. Źródła prawa ABWU... ustawa z r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154 ze zm.) BORU... ustawa z r. o Biurze Ochrony Rządu (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 163, poz ze zm.) CBAU... ustawa z r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz.U. Nr 104, poz. 708 ze zm.) KK... Kodeks karny KKS... Kodeks karny skarbowy KKW... Kodeks karny wykonawczy Konstytucja kwietniowa.. ustawa konstytucyjna z r. (Dz.U. Nr 30, poz. 227) Konstytucja marcowa... ustawa z r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 44, poz. 267 ze zm.) Konstytucja PRL... Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z r. (Dz.U. Nr 33, poz. 232 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KPK... Kodeks postępowania karnego KPOLC... rozporządzenie Rady Ministrów z r. w sprawie Krajowego Programu Ochrony Lotnictwa Cywilnego realizującego zasady ochrony lotnictwa (Dz.U. Nr 116, poz. 803 ze zm.) załącznik KPW... Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia KSH... Kodeks spółek handlowych KW... Kodeks wykroczeń LasU... ustawa z r. o lasach (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59 ze zm.) ObObrRPU... ustawa z r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 241, poz ze zm.) OchrOsMienU... ustawa z r. o ochronie osób i mienia (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 145, poz ze zm.)

15 XIV Wykaz skrótów OchrPożU... ustawa z r. o ochronie przeciwpożarowej (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 178, poz ze zm.) OchrPrzyrU... ustawa z r. o ochronie przyrody (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz ze zm.) OgrDziałGospU... ustawa z r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 216, poz ze zm.) PolU... ustawa z r. o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 ze zm.) PrLot... ustawa z r. Prawo lotnicze (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.) PrŁow... ustawa z r. Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 127, poz ze zm.) PSPU... ustawa z r. o Państwowej Straży Pożarnej (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 12, poz. 68 ze zm.) Regulamin Sejmu RP... uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. M.P. z 2012 r., poz. 32) RybŚródU... ustawa z r. o rybactwie śródlądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 189, poz ze zm.) SKWU... ustawa z r. o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (Dz.U. Nr 104, poz. 710 ze zm.) SłCelU... ustawa z r. o Służbie Celnej (Dz.U. Nr 168, poz ze zm.) SłWięzU... ustawa z r. o Służbie Więziennej (Dz.U. Nr 79, poz. 523 ze zm.) StKlŻywU... ustawa z r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. Nr 62, poz. 558 ze zm.) StrGmU... ustawa z r. o strażach gminnych (Dz.U. Nr 123, poz. 779 ze zm.) StrGrU... ustawa z r. o Straży Granicznej (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 234, poz ze zm.) StWojU... ustawa z r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 156, poz ze zm.) StWyjU... ustawa z r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. Nr 113, poz. 985 ze zm.) TrDrogU... ustawa z r. o transporcie drogowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 125, poz. 874 ze zm.) TrKolU... ustawa z r. o transporcie kolejowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 16, poz. 94 ze zm.) ŻWU... ustawa z r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz.U. Nr 123, poz ze zm.)

16 Wykaz skrótów XV 2. Organy i instytucje ABW... Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego AW... Agencja Wywiadu BOR... Biuro Ochrony Rządu PSŁ... Państwowa Straż Łowiecka PSP... Państwowa Straż Pożarna PSR... Państwowa Straż Rybacka RM... Rada Ministrów SC... Służba Cywilna SL... Straż Leśna SM... Straż Marszałkowska SOK... Straż Ochrony Kolei SOM... Służba Ochrony Metra SPN... Straż Parku Narodowego SW... Służba Więzienna SWW... Służba Wywiadu Wojskowego TK... Trybunał Konstytucyjny ŻW... Żandarmeria Wojskowa 3. Publikatory i czasopisma Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw GSP... Gdańskie Studia Prawnicze M.P.... Monitor Polski OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria-A PiP... Państwo i Prawo PL... Przegląd Legislacyjny Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo Prz. Sejm.... Przegląd Sejmowy PS... Przegląd Sądowy WPP... Wojskowy Przegląd Prawniczy 4. Inne skróty art.... artykuł nast.... następny (-a, -e) r.... rok tekst jedn.... tekst jednolity ust.... ustęp wyr.... wyrok

17

18 PRZEDMOWA Obronność, jako wartość polegająca na tworzeniu systemu zapewniającego bezpieczne funkcjonowanie państwa i społeczeństwa w trakcie pokoju oraz umożliwiającego odparcie jakichkolwiek ataków zbrojnych, należy do podstawowych funkcji państwa jako zorganizowanej struktury. Zadania te podejmowane są głównie przy wykorzystaniu administracji publicznej. Jak słusznie podnosi się w literaturze przedmiotu, jednym z podstawowych celów administracji publicznej jest właśnie organizowanie i zabezpieczanie interesów zbiorowych społeczeństwa, jak również aktywizowanie i organizowanie działań społeczeństwa w dziedzinie przygotowań obronnych oraz w zakresie przestrzegania porządku publicznego 1. Zapewnienie bezpieczeństwa kraju stanowi także jeden z zasadniczych obowiązków obywateli, co wynika już z art. 1 i 85 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., zgodnie z którymi Polska jest dobrem wspólnym, a obrona ojczyzny jest obowiązkiem każdego obywatela polskiego. Pomimo podejmowanych wysiłków nie udało się jednak wyeliminować lub chociażby w zadowalający sposób ograniczyć zagrożeń, zarówno zależnych od woli człowieka (konflikty zbrojne), jak również całkowicie od jego woli niezależnych (np. katastrofy naturalne, awarie techniczne). Współczesne państwa, w większości przywiązane do standardów demokratycznych i uznające zasadę demokratycznego społeczeństwa, za podstawę ustroju starają się wypracować procedury działania na wypadek wystąpienia okoliczności, które zagrażają życiu narodu bądź w znacznym stopniu ograniczają normalne funkcjonowanie społeczeństwa. Nie należy bowiem zapominać, że poczucie bezpieczeństwa, rozumiane jako wolność od różnorodnych zagrożeń, jest jednym z egzystencjalnych potrzeb każdego człowieka. Główną rolę w tym zakresie odgrywają instytucje bezpieczeństwa narodowego znajdujące swoje umocowanie zarówno w Konstytucji, jak i w ustawodawstwie zwykłym. Podstawowym zamierzeniem autorów niniejszej publikacji jest próba kompleksowego przedstawienia spojrzenia na instytucje bezpieczeństwa narodowego w możliwie przystępny i przejrzysty sposób. Bardziej szczegółowa analiza prezentowanych zagadnień wymagałaby przygotowania opracowania znacznie obszerniejszego, co wykraczałoby poza przyjęte założenia wstępne. Z tego względu w pracy zrezygnowano m.in. z rozważań komparatystycznych i w pewnym zakresie z ujęcia historycznego. Niemniej jednak każdy rozdział został opatrzony wykazem niezbędnej literatury, co może stanowić przyczynek do pogłębienia prezentowanej materii. Ograniczenia objętości niniejszej pracy powodowały także konieczność selektywnego podejścia do omawianych zagadnień i instytucji. Z tego względu w pracy brak jest rozbudowanych ogólnoteoretycznych rozważań dotyczących poszczególnych definicji i pojęć. 1 Zob. W. Skrzydło, Leksykon wiedzy o państwie i konstytucji, Warszawa 2000, s. 6.

19 XVIII Przedmowa W naszej ocenie nie można jednak pominąć podstawowych instytucji i rozwiązań ustrojowych w przedmiotowym zakresie, takich jak zadania konstytucyjnych organów i organów parlamentarnych w tej materii, czy problematyki stanów nadzwyczajnych. Szczególny nacisk położony został na prezentację podstawowych zadań i kompetencji Sił Zbrojnych RP, rodzajów służb, w sposób szczególny służb specjalnych oraz formacji policyjnych. Jesteśmy świadomi, że zastosowanie subiektywnych kryteriów wyboru zawsze jest obarczone pewnym ryzykiem. Wyrażamy jednak nadzieję, że dokonany wybór instytucji oraz sposób ich prezentacji spowodują, że praca ta będzie pomocą dla wszystkich, którzy poprzez dydaktykę lub doświadczenie zawodowe mają styczność z szeroko rozumianą problematyką bezpieczeństwa narodowego. Lublin, grudzień 2011 r. Redaktorzy

20 ROZDZIAŁ I ZAGADNIENIA OGÓLNE Literatura: S. Dworecki, Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994; L. Ehrlich, Rozwój prawa narodów a zagadnienia bezpieczeństwa kolektywnego, [w:] Bezpieczeństwo zbiorowe. Referaty przedstawione przez Centralny Komitet Polskich Instytucji Nauk Politycznych w Warszawie 8 Konferencji Wyższych Studiów Międzynarodowych w Londynie 3 8 czerwca 1935 roku, red. L. Ehrlich, Lwów 1935; W. Kitler, Obrona narodowa III RP. Pojęcie. Organizacja. System, Warszawa 2002; W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji, [w:] Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Zeszyt Problemowy 2010, Nr 1 (61); W. Kitler, A. Skrobacz, Bezpieczeństwo ludności cywilnej. Pojęcie, organizacja i zadania w czasie pokoju, kryzysu i wojny, Warszawa 2010; A. Korybski, Funkcje państwa, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin 2006; J. Kuciński, Nauka o państwie i prawie, Białystok 2008; J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, Sprawy Międzynarodowe 1982, Nr 7; W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979; C. Rutkowski, Bezpieczeństwo i obronność: strategie koncepcje doktryny, Warszawa 1995; G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pieniążek, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2001; Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, Warszawa 2000; M. Sobolewski, Podstawy teorii państwa, Kraków 1986; W. Stankiewicz, Bezpieczeństwo narodowe a walki niezbrojne, Studium, Warszawa 1991; J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996; J. Szmyd, Bezpieczeństwo jako wartość, refleksja aksjologiczna i etyczna, [w:] Zarządzanie bezpieczeństwem, red. P. Tyrała, Kraków 2000; B. Winiarski, Bezpieczeństwo. Arbitraż. Rozbrojenie, Poznań 1928; R. Wróblewski, Podstawowe pojęcia z dziedziny polityki bezpieczeństwa, strategii i sztuki wojennej, Warszawa 1993; R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy Międzynarodowe 1989, Nr 10; R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997; C. Znamierowski, Szkoła prawa. Rozważania o państwie, Warszawa 1999.