EDYCJA SĄDOWA PRAWO KONSTYTUCYJNE. Zbiór aktów prawnych. Wprowadzenie Prof. dr hab. Mirosław Granat Prof. dr hab. Marek Zubik

Transkrypt

1 EDYCJA SĄDOWA PRAWO KONSTYTUCYJNE Zbiór aktów prawnych Wprowadzenie Prof. dr hab. Mirosław Granat Prof. dr hab. Marek Zubik

2 EDYCJA SĄDOWA Prawo konstytucyjne

3 Polecamy inne nasze publikacje z zakresu prawa konstytucyjnego: Bogusław Banaszak PRAWO KONSTYTUCYJNE, wyd. 6 Studia Prawnicze Paweł Sarnecki PRAWO KONSTYTUCYJNE RP, wyd. 8 Podręczniki Prawnicze Mariusz Stepaniuk PRAWO KONSTYTUCYJNE. ORGANY OCHRONY PRAWA Aplikacje Prawnicze L. Garlicki (wprow.) KONSTYTUCJA RP, wyd. 11 Teksty Ustaw Becka KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ, wyd. 10 Twoje Prawo

4 Prawo konstytucyjne Teksty jednolite wraz z wprowadzeniem prof. dr. hab. Mirosława Granata i prof. dr. hab. Marka Zubika oraz z indeksem rzeczowym WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2013

5 Prawo konstytucyjne Stan prawny: 1 marca 2013 r. Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C. H. Beck 2013 Informacje wydawcy: Spisy treści poszczególnych aktów oraz tytuły artykułów umieszczone w nawiasach kwadratowych pochodzą od redakcji. Są one, tak jak i przypisy, chronione prawem autorskim. Wydawnictwo C. H. Beck, Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN ISBN e-book

6 Spis treści Wykaz skrótów Wprowadzenie Prof. dr hab. Mirosław Granat, Prof. dr hab. Marek Zubik XI XV Rozdział I. Rzeczpospolita 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483) Ustawa o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych z dnia 31 stycznia 1980 r. (Dz.U. Nr 7, poz. 18) wyciąg Ustawa o języku polskim z dnia 7 października 1999 r. (Dz.U. Nr 90, poz. 999) wyciąg Rozdział II. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela 4. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. 1993, Nr 61, poz. 284) Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Protokół nr 4 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zapewniający niektóre prawa i wolności inne niż już zawarte w Konwencji i Protokole nr 1 do Konwencji Protokół nr 6 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczący zniesienia kary śmierci Protokół nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Protokół nr 12 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Protokół nr 13 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczący zniesienia kary śmierci we wszystkich okolicznościach Protokół nr 14 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności zmieniający system kontroli Konwencji. 103 V

7 Spis treści 12. Ustawa o obywatelstwie polskim z dnia 2 kwietnia 2009 r. (Dz.U. 2012, poz. 161) wyciąg Ustawa o partiach politycznych z dnia 27 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 98, poz. 604) wyciąg Prawo o stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 104) wyciąg Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja 1989 r. (Dz.U. Nr 29, poz. 155) wyciąg Prawo o zgromadzeniach z dnia 5 lipca 1990 r. (Dz.U. Nr 51, poz. 297) wyciąg Rozdział III. Źródła prawa 17. Ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych z dnia 20 lipca 2000 r. (Dz.U. Nr 62, poz. 718) wyciąg Ustawa o umowach międzynarodowych z dnia 14 kwietnia 2000 r. (Dz.U. Nr 39, poz. 443) wyciąg Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. (Dz.U. Nr 16, poz. 95) wyciąg Ustawa o samorządzie powiatowym z dnia 5 czerwca 1998 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 578) wyciąg Ustawa o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 576) wyciąg Ustawa o wojewodzie i administracji rządowej w województwie z dnia 23 stycznia 2009 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 206) wyciąg Rozdział IV. Prawo wyborcze i referenda 23. Kodeks wyborczy z dnia 5 stycznia 2011 r. (Dz.U. Nr 21, poz. 112) wyciąg Ustawa Przepisy wprowadzające ustawę Kodeks wyborczy z dnia 5 stycznia 2011 r. (Dz.U. Nr 21, poz. 113) wyciąg Ustawa o referendum ogólnokrajowym z dnia 14 marca 2003 r. (Dz.U. Nr 57, poz. 507) wyciąg Rozdział V. Prawo parlamentarne 26. Ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora z dnia 9 maja 1996 r. (Dz.U. Nr 73, poz. 350) wyciąg VI

8 Spis treści 27. Ustawa o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa z dnia 7 lipca 2005 r. (Dz.U. Nr 169, poz. 1414) wyciąg Ustawa o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli z dnia 24 czerwca 1999 r. (Dz.U. Nr 62, poz. 688) wyciąg Ustawa o sejmowej komisji śledczej z dnia 21 stycznia 1999 r. (Dz.U. Nr 35, poz. 321) Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. (M.P. Nr 26, poz. 185) Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Zasady Etyki Poselskiej z dnia 17 lipca 1998 r. (M.P. Nr 24, poz. 338) Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej Regulamin Senatu z dnia 23 listopada 1990 r. (M.P. 1991, Nr 2, poz. 11) wyciąg 475 Rozdział VI. Władza wykonawcza 33. Uchwała Zgromadzenia Narodowego Regulamin Zgromadzenia Narodowego zwołanego w celu złożenia przysięgi przez nowo wybranego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 grudnia 2000 r. (M.P. Nr 40, poz. 774) Ustawa o uposażeniu byłego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 maja 1996 r. (Dz.U. Nr 75, poz. 356) Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 listopada 1967 r. (Dz.U. Nr 44, poz. 220) wyciąg Ustawa o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa z dnia 17 grudnia 1998 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1117) wyciąg Ustawa o Radzie Ministrów z dnia 8 sierpnia 1996 r. (Dz.U. Nr 106, poz. 492) wyciąg Uchwała Nr 49 Rady Ministrów Regulamin pracy Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. (M.P. Nr 13, poz. 221) wyciąg Ustawa o działach administracji rządowej z dnia 4 września 1997 r. (Dz.U. Nr 141, poz. 943) wyciąg Ustawa o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej z dnia 8 października 2010 r. (Dz.U. Nr 213, poz. 1395) wyciąg VII

9 Spis treści Rozdział VII. Sądy, trybunały oraz prokuratura 41. Prawo o ustroju sądów powszechnych z dnia 27 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 98, poz. 1070) wyciąg Ustawa o Sądzie Najwyższym z dnia 23 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 2052) wyciąg Prawo o ustroju sądów administracyjnych z dnia 25 lipca 2002 r. (Dz.U. Nr 153, poz. 1269) wyciąg Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym z dnia 1 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 102, poz. 643) wyciąg Uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. (M.P. Nr 72, poz. 720) Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 296) wyciąg Kodeks postępowania administracyjnego z dnia 14 czerwca 1960 r. (Dz.U. Nr 30, poz. 168) wyciąg Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi z dnia 30 sierpnia 2002 r. (Dz.U. Nr 153, poz. 1270) wyciąg Kodeks postępowania karnego z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 555) wyciąg Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z dnia 24 sierpnia 2001 r. (Dz.U. Nr 106, poz. 1148) wyciąg Ordynacja podatkowa z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 137, poz. 926) wyciąg Ustawa o Trybunale Stanu z dnia 26 marca 1982 r. (Dz.U. Nr 11, poz. 84) Ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa z dnia 12 maja 2011 r. (Dz.U. Nr 126, poz. 714) wyciąg Ustawa o prokuraturze z dnia 20 czerwca 1985 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 138) wyciąg Rozdział VIII. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa. Finanse publiczne 55. Ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli z dnia 23 grudnia 1994 r. (Dz.U. 1995, Nr 13, poz. 59) wyciąg VIII

10 Spis treści 56. Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich z dnia 15 lipca 1987 r. (Dz.U. Nr 21, poz. 123) wyciąg Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka z dnia 6 stycznia 2000 r. (Dz.U. Nr 6, poz. 69) wyciąg Ustawa o radiofonii i telewizji z dnia 29 grudnia 1992 r. (Dz.U. 1993, Nr 7, poz. 34) wyciąg Ustawa o finansach publicznych z dnia 27 sierpnia 2009 r. (Dz.U. Nr 157, poz. 1240) wyciąg Ustawa o sposobie obliczania wartości rocznego produktu krajowego brutto z dnia 26 października 2000 r. (Dz.U. Nr 114, poz. 1188) Ustawa o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 140, poz. 938) wyciąg Rozdział IX. Stany nadzwyczajne 62. Ustawa o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 sierpnia 2002 r. (Dz.U. Nr 156, poz. 1301) wyciąg Ustawa o stanie wyjątkowym z dnia 21 czerwca 2002 r. (Dz.U. Nr 113, poz. 985) wyciąg Ustawa o stanie klęski żywiołowej z dnia 18 kwietnia 2002 r. (Dz.U. Nr 62, poz. 558) wyciąg Ustawa o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela z dnia 22 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 233, poz. 1955) wyciąg Indeks rzeczowy IX

11

12 Wykaz skrótów AdmRządWojU..... Ustawa o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (22) AktyNormU Ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (17) DziałAdmRzU Ustawa o działach administracji rządowej (39) EtykaPoselska Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Zasady Etyki Poselskiej (31) FinPubU Ustawa o finansach publicznych (65) GodBarHymnRPU... Ustawa o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych z dnia 31 stycznia 1980 r. (2) InicjatUstawU Ustawa o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (28) JęzPolskiU Ustawa o języku polskim (3) KlęskaŻywU Ustawa o stanie klęski żywiołowej (70) KodeksWyb Kodeks wyborczy (23) KomisjaŚlU Ustawa o komisji śledczej (29) Konstytucja Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (1) Konwencja Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (4) KPA Kodeks postępowania administracyjnego (51) KPC Kodeks postępowania cywilnego (50) KPK Kodeks postępowania karnego (53) KPW Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (54) KRSU Ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa (58) LobbingU Ustawa o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa (27) MandPosłSenU..... Ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora (26) NBPU Ustawa o Narodowym Banku Polskim (67) NIKU Ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli (61) ObrRPU Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (35) ObywPolskU Ustawa o obywatelstwie polskim (12) OrdPU Ordynacja podatkowa (55) PartieU Ustawa o partiach politycznych (13) XI

13 Wykaz skrótów PKBU Ustawa o sposobie obliczania wartości rocznego produktu krajowego brutto (66) PostAdmU Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (47) ProkU Ustawa o prokuraturze (59) Protokół1K Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Protokół4K Protokół nr 4 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zapewniający niektóre prawa i wolności inne niż już zawarte w Konwencji i Protokole nr 1 do Konwencji Protokół6K Protokół nr 6 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczący zniesienia kary śmierci Protokół7K Protokół nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Protokół12K Protokół nr 12 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Protokół13K Protokół nr 13 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczący zniesienia kary śmierci we wszystkich okolicznościach Protokół14K Protokół nr 14 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności zmieniający system kontroli Konwencji PrStowU Prawo o stowarzyszeniach (14) PrUSP Prawo o ustroju sądów powszechnych (44) PrZgrom Prawo o zgromadzeniach (16) PrzepWprKodWybU. Ustawa Przepisy wprowadzające ustawę Kodeks wyborczy (24) RadaMinRegulamin.. Uchwała Nr 49 Rady Ministrów Regulamin pracy Rady Ministrów (38) RadaMinU Ustawa o Radzie Ministrów (37) ReferU Ustawa o referendum ogólnokrajowym (25) RPDU Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka (63) RPOU Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich (62) RTVU Ustawa o radiofonii i telewizji (64) SamGminU Ustawa o samorządzie gminnym (19) SamPowiatU Ustawa o samorządzie powiatowym (20) SamWojewU Ustawa o samorządzie województwa (21) SejmRegulamin..... Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (30) SenatRegulamin..... Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej Regulamin Senatu (32) XII

14 Wykaz skrótów SiłyZbrojneU Ustawa o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa (40) SNU Ustawa o Sądzie Najwyższym (45) StanWojennyU Ustawa o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (68) StanWyjątU Ustawa o stanie wyjątkowym (69) StratyMajątkoweU... Ustawa o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela (71) SumWyznU Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (15) TKU Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym (48) TSU Ustawa o Trybunale Stanu (56) UmowyMiędzynarU.. Ustawa o umowach międzynarodowych (18) UposażeniePrezydU.. Ustawa o uposażeniu byłego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (34) UstrójSądówAdmU.. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (46) WspółpracaRMU.... Ustawa o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (42) ZgromNarRegulamin. Uchwała Zgromadzenia Narodowego Regulamin Zgromadzenia Narodowego zwołanego w celu złożenia przysięgi przez nowo wybranego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (33) ZgromOSędziówTK.. Uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (49) XIII

15

16 Wprowadzenie Prof. dr hab. Mirosław Granat, kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Prof. dr hab. Marek Zubik, kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Warszawskiego Dokonana w Polsce przeszło dwie dekady temu transformacja ustrojowa oraz przywrócenie właściwego znaczenia ustawy zasadniczej, tak dla życia państwa, jak i zapewnienia odpowiednich gwarancji jednostkom, zmieniły również postrzeganie prawa konstytucyjnego jako gałęzi nauk prawnych. Ornamentacyjna i niejednokrotnie ideologizująca funkcja ustawy zasadniczej ustąpiła miejsca roli Konstytucji RP jako aktu normatywnego nadającego się do bieżącego wykorzystania w ramach funkcjonowania organów państwa oraz w ramach mechanizmów ochrony wolności i praw człowieka i obywatela. W ślad za tymi zmianami przeobrażenia dotknęły sposobów i treści nauczania prawa konstytucyjnego w ramach kształcenia studentów, nie tylko zresztą kierunków prawniczych. Znacznie wzrosło zainteresowanie kwestiami statusu prawnego jednostki w państwie, mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego, prawa wyborczego i parlamentarnego, czy sądownictwa konstytucyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem skargi konstytucyjnej. Demokratyczny sposób sprawowania rządów wymusił również wykorzystanie ustawy zasadniczej przy rozwiązywaniu sporów pojawiających się w ramach bieżącego funkcjonowania życia politycznego. Wreszcie powstały nowe wyzwania przed państwem, a co za tym idzie i prawem konstytucyjnym, wiążące się chociażby z przyjmowanymi zobowiązaniami międzynarodowymi, a przede wszystkim członkostwem Polski w Unii Europejskiej. Chociaż nowoczesne techniki przekazywania informacji dają nieznane dotąd możliwości związane z kształtem i formą różnego typu pomocy naukowych i dydaktycznych, to jednak nie odeszły z użycia tak w ramach kursów akademickich, jak i życia zawodowego prawników książkowe zbiory aktów normatywnych. Zdecydowaliśmy się zatem na przygotowanie nowej publikacji, dostosowanej do potrzeb uniwersyteckich wykładów prawa konstytucyjnego, jak i sądowego stosowania Konstytucji RP. XV

17 Wprowadzenie Niniejszy zbiór aktów normatywnych służyć może zarówno jako materiał dydaktyczny dla studentów studiów prawniczych i administracyjnych, jak i być wykorzystywany w praktyce związanej ze stosowaniem prawa. Jest wyrazem naszych doświadczeń dydaktycznych. Staraliśmy się zachować, gdzie było to możliwe, pełne teksty aktów normatywnych. Inne niekiedy wymagały pewnych skrótów. W pełni wszakże zaprezentowano podstawowy materiał źródłowy do nauki prawa konstytucyjnego. Zbiór zawiera przede wszystkim krajowe przepisy prawa. Uzupełniliśmy go jednak o najdonioślejsze w bieżącej praktyce źródło prawa międzynarodowego regulujące wolności i praw człowieka, czyli Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. Struktura wewnętrzna zbioru została oparta na podstawowych blokach tematycznych realizowanych w ramach wykładów uniwersyteckich oraz systematyce Konstytucji RP. Mamy nadzieję, że ułatwi to poruszanie się w obrębie, obiektywnie dużej liczby aktów normatywnych. Wszystkie akty normatywne zostały przedstawione w stanie prawnym obowiązującym na dzień 1 marca 2013 r. Chcieliśmy w tym miejscu podziękować Panu mgr Robertowi Rybskiemu, doktorantowi w Katedrze Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Warszawskiego, za pomoc w przygotowaniu publikacji. XVI

18 Rozdział I. Rzeczpospolita

19

20 Konstytucja 1 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483) (sprost.: Dz.U. 2001, Nr 28, poz. 319; zm.: Dz.U. 2006, Nr 200, poz. 1471; 2009, Nr 114, poz. 946) Spis treści Art. Rozdział I. Rzeczpospolita Rozdział II. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela Zasady ogólne Wolności i prawa osobiste Wolności i prawa polityczne Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne Środki ochrony wolności i praw Obowiązki Rozdział III. Źródła prawa Rozdział IV. Sejm i Senat Wybory i kadencja Posłowie i senatorowie Organizacja i działanie Referendum Rozdział V. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Rozdział VI. Rada Ministrów i administracja rządowa Rozdział VII. Samorząd terytorialny Rozdział VIII. Sądy i Trybunały Sądy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Stanu Rozdział IX. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa Najwyższa Izba Kontroli Rzecznik Praw Obywatelskich Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Rozdział X. Finanse publiczne Rozdział XI. Stany nadzwyczajne Rozdział XII. Zmiana Konstytucji Rozdział XIII. Przepisy przejściowe i końcowe W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, 3