Zaufanie a gospodarka, czyli jak i dlaczego Narodowy Bank Polski dba o zabezpieczenia naszych pieniędzy. Autor: Artur Brzeziński

Transkrypt

1 Zaufanie a gospodarka, czyli jak i dlaczego Narodowy Bank Polski dba o zabezpieczenia naszych pieniędzy Autor: Artur Brzeziński

2 Skrócony opis lekcji Na zajęciach uczniowie poznają czynniki mające wpływ na zaufanie do pieniądza banknotów i monet, zastanowią się nad konsekwencjami obniżania tego zaufania oraz poznają wybrane działania podejmowane przez Narodowy Bank Polsk, aby zaufanie zachować. Słowa kluczowe Pieniądz, formy i funkcje pieniądza, fałszowanie pieniędzy,, zaufanie społeczne. Materiały dla nauczyciela Rodzaje fałszerstw banknotów. Cele lekcji Uczeń powinien: wyjaśnić pojęcia: pieniądz kruszcowy, pieniądz fiducjarny, znaki pieniężne, opisać tryb emisji pieniędzy w Polsce oraz produkcji banknotów i monet, formułować wnioski o wpływie przestępstw polegających na fałszowaniu pieniędzy na funkcjonowanie gospodarki, wskazywać działania podejmowane przez organy państwa zmierzające do zwalczania tych przestępstw, wskazać rolę NBP w zapobieganiu fałszerstwom pieniędzy. Treści: Pieniądz kruszcowy, pieniądz fiducjarny, znaki pieniężne, Emisja pieniądza, produkcja banknotów i monet w Polsce, Wpływ fałszowania pieniędzy na funkcjonowanie gospodarki, Działania podejmowane przez organy państwa zmierzające do zwalczania fałszerstw pieniędzy, 2

3 Rola Narodowego Banku Polskiego w przeciwdziałaniu fałszerstwom pieniędzy. Adresat: Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Metody realizacji zajęć: analiza przypadku, dyskusja, wykład. Materiały dla uczniów: Materiał pomocniczy nr 1 Schemat zaufanie, Materiał pomocniczy nr 2 Schemat zaufanie do pieniędzy, Materiał pomocniczy nr 3 - Kary za fałszowanie pieniędzy w Polsce, Materiał pomocniczy nr 4 Liczba postępowań wszczętych oraz liczba przestępstw stwierdzonych z tytułu art. 310 Kodeksu Karnego. Opis przebiegu lekcji: 1. Na początku lekcji wyjaśnij uczniom, że zajmą się dzisiaj związkami pomiędzy dwoma pojęciami: zaufaniem i pieniędzmi. Zapytaj uczniów: Jak możecie wyjaśnić pojęcia zaufanie i pieniądz? Możesz przedstawić definicje tych pojęć ze Słownika Języka Polskiego. Zaufanie przekonanie, że czyjeś słowa, informacje itp. są prawdziwe, że ktoś posiada jakieś umiejętności i potrafi je odpowiednio wykorzystać. 3

4 Pieniądz to po pierwsze środek płatniczy przyjmowany w zamian za towary i usługi, po drugie moneta lub banknot obiegowy. Wyjaśnij, że na tych zajęciach będziesz z uczniami rozmawiał o pieniądzach w tym drugim znaczeniu monet lub banknotów. Zapytaj uczniów: Co, waszym zdaniem, może łączyć pojęcia zaufanie i pieniądze? Pomysły zapisz na tablicy. 2. Następnie zaproponuj uczniom krótką dyskusję wokół odpowiedzi na pytania: Co sądzicie na temat zaufania między ludźmi? Dlaczego tak myślicie? 3. Rozdaj uczniom materiał pomocniczy nr 1 i poleć udzielenie odpowiedzi na zawarte tam pytania. Poproś, aby uczniowie w parach omówili sobie swoje uwagi. Po zakończeniu rozmów w parach narysuj schemat z materiału pomocniczego nr 1 na tablicy i zapisz pomysły odpowiedzi uczniów na poszczególne pytania. Zapytaj uczniów: Jak chcielibyście, aby zaufanie między ludźmi wyglądało? Dlaczego? Co wówczas mogłoby się stać? Od czego i/ lub kogo zależy poziom zaufania między ludźmi? W trakcie wypowiedzi uczniów wyjaśnij, że według badań European Social Survey z 2009 r. z opinią, że większości ludzi można ufać, zgadza się jedynie 15,9 proc. Polaków. W krajach skandynawskich, Szwajcarii, Holandii czy Irlandii deklarację o zaufaniu do innych składa co najmniej połowa obywateli, a w niektórych przypadkach nawet 74 proc., tak jak w Danii. 4. W kolejnej części lekcji zapytaj uczniów: Co sądzicie o możliwości ufania czemuś innemu niż ludziom? 4

5 Co to mogłoby być? Zwróć uwagę na potoczne przekonanie, że prócz ludzi możemy ufać (lub nie) instytucjom np. szkole, sejmowi, policji i przedmiotom, np. samochodom konkretnej marki. Możemy też darzyć zaufaniem pieniądz. Zapytaj: Co oznaczałoby zaufanie do pieniądza? Wyjaśnij, że gdy pieniądze występowały w monetach wykonanych z kruszcu o ich wartości decydowała ilość cennego metalu zawarta w monecie. Był to tzw. pieniądz kruszcowy. Ludzi interesowała właśnie ta cecha monety, a nie to jaki władca kazał ją wybić (i teraz jest przedstawiony na niej). Znaki wybite na awersie i rewersie monet mogły być tylko wskazówką co do zawartości kruszcu. Równie dobrze można było wówczas płacić kawałkami złota lub srebra. Gdy wprowadzono do obiegu pierwsze papierowe pieniądze w Europie w XVII wieku ich właściciele mieli możliwość wymiany banknotów na złoto. Z czasem banki, które emitowały pieniądze, zrezygnowały z takiej możliwości (najdłużej wymienialność na złoto zachował dolar amerykański, aż do 1971 r.). Współczesny pieniądz jest tzw. pieniądzem fiducjarnym opartym na przekonaniu ludzi o jego wartości. Wartość pieniądza fiducjarnego nie wynika już z wartości kruszcu użytego do wykonania lub obietnicy otrzymania określonej ilość cennego metalu, lecz jest efektem uznania go przez państwo za legalny środek płatniczy. We współczesnych systemach gospodarczych pieniądz fiducjarny jest emitowany przez banki centralne w ramach prowadzonej polityki pieniężnej. Obywatele korzystający z banknotów i monet ufają, że mają one wartość pozwalającą kupować i sprzedawać produkty, płacić podatki, otrzymywać wynagrodzenie, itd. Wartość waluty może się zmieniać w zależności m.in. od sytuacji gospodarczej, polityki ekonomicznej państwa. Zgodnie z ustawą o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r., Narodowemu Bankowi Polskiemu przysługuje wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych monet i banknotów - materialnych znaków posiadania przez okaziciela określonej ilości pieniądza. NBP decyduje, jak mają wyglądać banknoty i monety, ile i jakich znaków pieniężnych ma zostać wyprodukowanych. Banknoty drukuje Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych, zaś monety bije Mennica Państwowa (od 2014 r. monety 1 gr, 2 gr i 5 gr będą produkowane w Wielkiej Brytanii, bowiem okazało się, że koszty produkcji tych monet są tam niższe niż w Mennicy Państwowej (m.in. z powodu wykorzystania tańszego metalu stali powlekanej mosiądzem, a nie - jak poprzednio - mosiądzu i manganu). 5

6 Moneta jednozłotowa (złotówka) jest materialnym znakiem posiadania jednego złotego. Zapytaj uczniów: Co jest materialnym znakiem posiadania 100 złotych? Jak rozumiecie ufanie znakom pieniężnym - monetom i banknotom emitowanym przez NBP? W jakim stopniu ufacie polskim znakom pieniężnym? Rozdaj uczniom materiał pomocniczy nr 2 i poleć udzielenie odpowiedzi na zawarte tam pytania. Przedyskutuj wraz z uczniami ich uwagi. Szczególną uwagę zwróć na to, iż zaufanie do banknotów i monet obowiązującej w kraju waluty może obniżyć się, jeśli w obiegu pojawi się wiele takich fałszywych znaków pieniężnych. Ten brak zaufania może mieć wpływ na zachowanie się kupujących i sprzedających, może wpłynąć na funkcjonowanie całej gospodarki. 5. W kolejnej części zajęć powiedz, że pojawieniu się pieniędzy niemal od razu towarzyszyło zjawisko ich fałszowania. W czasach pieniądza kruszcowego fałszerze starali się wyprodukować monety o mniejszej zawartości srebra lub złota od tych wybijanych legalnie przez władców. Gdy pojawił się pieniądz papierowy, fałszerze tworzyli banknoty możliwie podobne do legalnie emitowanych. Władze starały i starają się nadal uniemożliwić taką działalność dążąc do podtrzymania zaufania do krajowej waluty. Zapytaj uczniów: Jakie instytucje państwowe powinny zająć się przeciwdziałaniem zjawisku fałszowania pieniędzy? Co mogłyby zrobić? Jaka może być rola Narodowego Banku Polskiego w zapobieganiu temu zjawisku? Propozycje uczniów zapisz na tablicy. Przedyskutuj z uczniami pokrótce wady i zalety każdego rozwiązania. 6. Powiedz, że: Przeciwdziałanie fałszowaniu pieniędzy polega na działaniach zmierzających do uniemożliwienia (a co najmniej do utrudnienia) tego procederu. Należy do nich odpowiednie zabezpieczanie pieniędzy przed fałszowaniem. Za emisję banknotów i monet odpowiada bak centralny. Od kwietnia 2014 roku NBP wprowadził do obiegu nowe banknoty 10, 6

7 20, 50 i 100 złotowe o bardziej wyrafinowanych zabezpieczeniach. Jeżeli dysponujesz rzutnikiem multimedialnym możesz przedstawić np. 3 minutową prezentację nowych zabezpieczeń znajdującą się na stronie NBP: ( Zapytaj: Czy może komuś z was zdarzyło się już natknąć na nowy banknot? Jeżeli tak to jakie dostrzegliście widoczne na pierwszy rzut oka różnice między dotychczasowymi a modernizowanymi starymi, a nowymi banknotami? 7. Prócz utrudniania fałszowania pieniędzy prowadzone są działania zmierzające do schwytania i ukarania tych, którzy to jednak zrobią. Istnieje specjalna jednostka policji (Zespół do Zwalczania Fałszerstw Pieniędzy w Wydziale do Zwalczania Zorganizowanej Przestępczości Kryminalnej Centralnego Biura Śledczego Komendy Głównej Policji), której zadaniem jest chwytanie fałszerzy. Jednostka współpracuje m.in. z Narodowym Bankiem Polskim, Ministerstwem Finansów RP, Ministerstwem Sprawiedliwości oraz Europejskim Biurem Policji EUROPOL i Europejskim Urzędem ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych OLAF. Sądy schwytanym przestępcom wymierzają surowe kary. W Polsce fałszowanie pieniędzy jest uznawane za zbrodnię. Kodeks karny przewiduje nie mniej niż 5 lub 25 lat więzienia za fałszowanie pieniędzy i od 1 do 10 lat więzienia za puszczanie takich pieniędzy w obieg. Niestety nawet to nie zniechęca niektórych przed dokonywaniem tego typu przestępstw. Co jakiś czas policja zatrzymuje osoby, które korzystając z dostępu do coraz lepszych skanerów i drukarek produkują domowym sposobem banknoty. Banknoty te zazwyczaj łatwo jest odróżnić od oryginalnych (nie mają np. wypukłego druku, nie posiadają zabezpieczeń lub mają nieudolne ich imitacje itd.). Przestępcom udaje się je wprowadzić do obiegu ponieważ ludzie czasem nie zwracają uwagi na nietypowość otrzymanego banknotu. 8. Na zakończenie chętnych uczniów poproś o wyjaśnienie: Które z informacji, wniosków, jakie poznali na tej lekcji mogą być dla was użyteczne? Na czym ta użyteczność może polegać? 7

8 9. W domu zadaniem uczniów może być zajrzenie na stronę Narodowego Banku Polskiego ( oraz przygotowanie informacji na temat nowych zabezpieczeń np. w postaci prezentacji multimedialnej. Materiały dla nauczyciela Rodzaje fałszerstw banknotów 1. Banknoty fałszywe - wykonane w całości przez fałszerza. Takie banknoty mogą być wykonywane poprzez wykorzystywanie np. kserokopiarek, druku offsetowego, koparek laserowych (wówczas na banknotach może nie być wyczuwalnego pod placami pogrubienia druku, fałszerze starają się uzyskać taki efekt poprzez wytłoczenie znaków), druku za pomocą specjalnych klisz (rysunek na banknotach nie jest wówczas tak szczegółowy jak na oryginałach). Zdarzały się także banknoty rysowane ręcznie! Do ich produkcji przestępcy starają się wykorzystać papier o podobnych właściwościach do oryginalnego. Czasem udaje się im zdobyć oryginalny papier z wytwórni lub odzyskują taki papier usuwając nadruk. Wobec wprowadzania coraz bardziej skomplikowanych zabezpieczeń papieru fałszerze opracowują własne sposoby ich udawania. Fałszywy znak wodny wykonywany jest poprzez nadruk farbami o barwie zbliżonej do barwy papieru, poprzez odbijanie suchego stempla (wówczas znak staje się wypukły) lub umoczonego w substancji chemicznej, która zwiększa przejrzystość papieru. Fałszywą nitkę zabezpieczającą wykonuje się poprzez nadrukowanie rysunku paska, naklejenie paska udającego oryginalny lub paska wyciągniętego z innego banknotu. Włókna i nitki wtopione w strukturę papieru fałszerze próbują naśladować poprzez dorysowywanie ich, naklejanie podobnych nitek lub wykorzystywanie nitek usuniętych z oryginalnych banknotów. Znaki na papierze widoczne tylko w świetle ultrafioletowymi przestępcy wykonują stosując farby fluoroscencyjne. 2. Banknoty sfałszowane oryginalne banknoty, na których dokonano podwyższenia nominału np. banknot 1 dolarowy przerabia się na 100 dolarowy. Fałszerze na banknocie zmieniają tylko cyfry i słowny opis nominału a następnie wpisują własny. Fragmenty prawdziwego nadruku usuwane są mechanicznie (np. za pomocą gum różnej twardości, 8

9 pumeksu a nawet chleba) lub chemicznie (poprzez naniesienie środków, które usuwają farbę). Następnie na banknocie dokonuje się nadruku. Ponieważ różnice pomiędzy oryginalną farbą i użytą przez fałszerzy są widoczne postarzają oni banknoty (poprzez gięcie, brudzenie). Źródło: Andrzej Cichy, Fałszerstwa banknotów, Szkoła Policki w Katowicach, 2001 r., katowice.szkolapolicji.gov.pl 9

10 Materiały dla uczniów Materiał pomocniczy nr 1 Co to znaczy "ufać?" Jak można zyskać zaufanie? Jak okazujemy zaufanie? Jak można stracić zaufanie Zaufanie Komu możemy ufać? Jakie korzyści przynosi nam ufanie komuś? Jakie straty przynosi nam brak zaufania komuś? Komu jeszcze, prócz nas, przynosi korzyści nasze zaufanie? Komu jeszcze, prócz nas, przynosi straty brak naszego zaufania? 10

11 Materiał pomocniczy nr 2 Co to znaczy "ufać złotówkom"? Jak można zyskać zaufanie? Jak okazujemy zaufanie do "złotówki"? Jak można stracić zaufanie Zaufanie do "złotówek" - znaków pieniężnych emitowanych przez NBP Jakie korzyści może przynieść konsumentom zaufanie "złotówkom"? Jakie straty może przynieść konsumentom brak zaufania "złotówkom"? Komu jeszcze, prócz konsumentów, może przynieść korzyści zaufanie złotówkom? Komu jeszcze, prócz konsumentów, może przynieść straty brak zaufania złotówkom? 11

12 Materiał pomocniczy nr 3 Kodeks Karny (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.) Art Kto podrabia albo przerabia polski albo obcy pieniądz, inny środek płatniczy albo dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce lub z pieniędzy, innego środka płatniczego albo z takiego dokumentu usuwa oznakę umorzenia, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. 2. Kto pieniądz, inny środek płatniczy lub dokument określony w 1 puszcza w obieg albo go w takim celu przyjmuje, przechowuje, przewozi, przenosi, przesyła albo pomaga do jego zbycia lub ukrycia, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat W wypadku mniejszej wagi sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. 4. Kto czyni przygotowania do popełnienia przestępstwa określonego w 1 lub 2, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. 12

13 Materiał pomocniczy nr 4 Tabela 1. Liczba postępowań wszczętych oraz art. 310 Kodeksu Karnego liczba przestępstw stwierdzonych z tytułu Rok Liczba wszczętych postępowań Liczba stwierdzonych przestępstw Źródło: 13

14