ZNACZENIE EKONOMICZNE UPRAWY ZIEMNIAKÓW JADALNYCH W GOSPODARSTWACH ROLNYCH W LATACH

Transkrypt

1 1 ZNACZENIE EKONOMICZNE UPRAWY ZIEMNIAKÓW JADALNYCH W GOSPODARSTWACH ROLNYCH W LATACH mgr Mariusz Dziwulski IERiGŻ PIB, ul. Świętokrzyska 20, Warszawa, tel dziwulski@ierigz.waw.pl Z iemniaki są jedną z ważniejszych roślin uprawnych w Polsce. Uprawia się je na powierzchni 508 tys. ha, co stanowi 4,4% powierzchni zasiewów w kraju (GUS 2010). W ostatnich latach jednak areał uprawy stopniowo spada. Jedną z głównych przyczyn jest spadek wykorzystania ziemniaków na paszę. W bilansie ziemniaków w ciągu ostatnich lat spasanie było najbardziej zmienną pozycją. Ogólnie w sezonie 1990/91 zostało przeznaczonych na pasze 48,9% zbiorów, podczas gdy w sezonie 2006/07 tylko 18,3% (Kapusta 2010). Zmniejsza się również zainteresowanie uprawą ziemniaków na samozaopatrzenie. Przy wysokich cenach środków produkcji nawet na terenach wiejskich wygodniej jest ziemniaki kupić (Samborski 2005). Rozdrobnienie uprawy ziemniaków wskazuje jednak na wciąż duże znaczenie produkcji na potrzeby własne. Według danych GUS 91,4% gospodarstw uprawia ziemniaki na powierzchni mniejszej niż 1 ha (GUS 2008). Istotny wpływ na zmniejszenie powierzchni uprawy ziemniaków ma również malejąca konsumpcja. Według szacunków IERiGŻ PIB w sezonie 2008/09 krajowe spożycie ziemniaków w przeliczeniu na osobę wynosiło 118 kg, było więc o 2,5% mniejsze niż w sezonie poprzednim oraz o 12,6% mniejsze niż 10 lat wcześniej (Dzwonkowski i in. 2009). Mimo zachodzących zmian ziemniaki są uprawiane w znacznej części polskich gospodarstw i mają w wielu z nich istotny wpływ na uzyskiwane wyniki ekonomiczne. Cel i metodyka badań Celem niniejszej pracy jest ukazanie znaczenia ekonomicznego uprawy ziemniaków jadalnych w Polsce w latach Znaczenie to wyraża udział wartości produkcji ziemniaków jadalnych w wartości produkcji ogółem w badanych gospodarstwach w poszczególnych latach. Wartości te przedstawiono na tle produkcji innych roślin pszenicy jarej oraz buraków cukrowych. Do analizy posłużyły dane pochodzące z próby gospodarstw polskiego FADN 1. Wybrano gospodarstwa, które uprawiały ziemniaki jadalne w każdym z badanych lat oraz prowadziły rachunkowość w ramach Systemu. Takich jednostek było około Zdecydowana większość z nich uprawiała jednak ziemniaki jadalne na potrzeby własne. Ze względu na cel badań zbiór gospodarstw ograniczono więc do tych, które w każdym z rozpatrywanych lat sprzedawały wyprodukowane ziemniaki. W ten sposób otrzymano bazę 862 gospodarstw. Na jej podstawie dokonano obliczeń wyników produkcyjno- -ekonomicznych oraz poziomu kosztów w tych gospodarstwach. Wykazano zmiany w wartości produkcji ziemniaków jadalnych w analizowanych latach, a także ich udział w wartości produkcji ogółem w gospodarstwach. Zbadano również sytuację dochodową gospodarstw. Obliczono wskaźniki dochodo- 1 FADN (ang. Farm Accountancy Data Network) System Zbierania i Wykorzystywania Danych z Gospodarstw Rolnych (Goraj 2004)

2 2 wości trzech podstawowych czynników produkcji: pracy wyrażonej w jednostkach przeliczeniowych (AWU 2 ), ziemi wyrażonej powierzchnią użytków rolnych (ha) oraz kapitału, odzwierciedlającego wartość aktywów gospodarstwa rolnego na koniec roku obrachunkowego (zł), odnosząc do tych wielkości wartość dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego DzRGR (Goraj 2007). Zaprezentowane wyniki są średnimi arytmetycznymi obliczonymi na podstawie danych z wybranych do badań gospodarstw indywidualnych. pełnozatrudnionej, w większości była to jednak praca własna rolnika i jego rodziny (około 85% nakładów pracy ogółem). Charakterystyka badanych gospodarstw Możliwości produkcji ziemniaków zależą w znacznej mierze od wyposażenia gospodarstw w czynniki produkcji (praca, ziemia, kapitał). Uprawa ziemniaków jest bowiem działalnością pracochłonną, wymagającą użycia odpowiednich maszyn, a także kosztowną. Najważniejszym czynnikiem produkcji jest jednak posiadana ziemia. Przeciętne badane gospodarstwo w 2008 roku posiadało 30,29 ha użytków rolnych, tj. o 4,6% więcej niż w roku Wzrost areału był w znacznym stopniu efektem zwiększenia powierzchni dzierżawionych użytków rolnych. Ta forma użytkowania ziemi była bardzo popularna w badanych gospodarstwach, dzierżawa stanowiła ponad 30% udziału w strukturze użytków rolnych (tab. 1). Udział uprawy ziemniaków w strukturze użytków rolnych wynosił w zależności od roku od 9,4 do 11,3%. W latach zauważalny był wzrost powierzchni uprawianych ziemniaków, w 2008 roku nastąpił jej spadek. Udział uprawy zbóż w użytkach rolnych badanych gospodarstw kształtował się na poziomie około 60%. Uprawa ziemniaków jadalnych wymaga zaangażowania dużych nakładów pracy. Badania IERiGŻ PIB z 2008 roku wykazują że na jeden hektar trzeba przeznaczyć 95 godzin pracy w ciągu roku (Dziwulski 2009). Biorąc pod uwagę badane gospodarstwa ogółem, średnio w każdym z analizowanych lat nakłady pracy ogółem wynosiły 2,1 osoby 2 AWU (ang. Annual Work Unit) roczna jednostka pracy. Odpowiada osobie w pełni sprawnej, która przepracowała rocznie 2200 godzin w ramach działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego (Goraj 2007)

3 3 Tabela 1 Wybrane informacje o badanych gospodarstwach uprawiających ziemniaki jadalne Powierzchnia UR (ha) 30,29 30,22 31,21 31,69 - w tym użytki rolne dzierżawione (%) Powierzchnia uprawy ziemniaków jadalnych (ha) 2,85 3,25 3,53 3,00 Udział powierzchni uprawy ziemniaków jadalnych w powierzchni użytków rolnych (%) 9,4 10,7 11,3 9,5 Powierzchnia uprawy zbóż (ha) 18,22 17,68 18,17 19,28 Przeliczeniowa liczba zwierząt w gospodarstwie (LU) 18,2 18,9 19,5 17,3 Nakłady pracy ogółem (AWU) 2,10 2,11 2,10 2,07 - w tym nakłady pracy własnej (%) 85,2 84,5 84,6 85,5 Tabela 2 Majątek i źródła finansowania badanych gospodarstw uprawiających ziemniaki jadalne Aktywa ogółem (zł) Aktywa trwałe (%) 81,3 79,9 79,9 80,0 Aktywa bieżące (%) 18,7 20,1 20,1 20,0 Pasywa ogółem (zł) Kapitał własny (%) 90,9 89,6 89,6 89,4 Kredyty długo- i średnioterminowe (%) 6,4 7,1 7,2 7,6 Kredyty krótkoterminowe (%) 2,7 3,3 3,2 3,0 W roku 2008 przeciętne badane gospodarstwo dysponowało majątkiem o wartości 522 tys. zł, tj. o 6,6% większym niż w roku poprzednim oraz o 16,3% większym niż w Aktywa trwałe stanowiły około 80% wartości aktywów ogółem. Majątek badanych gospodarstw w zdecydowanej większości był pokrywany poprzez kapitał własny, choć z roku na rok udział kapitału własnego w finansowaniu majątku malał. Gospodarstwa wykazywały większą chęć do inwestowania i rozwoju, o czym świadczy rokroczny wzrost udziału kredytów długo- i średnioterminowych w strukturze pasywów, a także zwiększająca się wartość gospodarstw. Produkcyjno-ekonomiczne uwarunko-wania uprawy ziemniaków jadalnych Wartość produkcji ziemniaków jadalnych jest uzależniona od plonu bulw, a także ich ceny. Na te z kolei wpływają m.in. czynniki rynkowe, jak również warunki pogodowe w danym czasie. Warunki pogodowe do uprawy ziemniaków w badanych latach były zmienne, czego dowodzą różne plony ziemniaków (tab. 3). Najwyższy plon ziemniaków jadalnych badane gospodarstwa uzyskały w 2007 roku 265 dt/ha, najniższy natomiast w dt/ha. Jak wykazały badania, niskie plony ziemniaków na ogół są rekompensowane relatywnie wysoką ich ceną, na którą w znacznym stopniu wpływa rynkowa podaż. Najniższe plony, a co za tym idzie również zbiory ziemniaków w 2006 roku, spowodowały, że ich cena była bardzo wysoka średnio w badanych gospodarstwach 50,25 zł/dt. Kolejne lata przyniosły spadek cen wywołany dużą podażą ziemniaków; w 2008 roku rolnicy za jedną decytonę ziemniaków otrzymywali już tylko 40,68 zł. Sytuacja taka powodowała, że wartość produkcji ziemniaków oraz wartość ich sprzedaży utrzymywały

4 4 się każdego roku na mniej więcej stałym poziomie. Jak widać z zaprezentowanych danych, plantatorzy reagowali na wahania cen zmianą powierzchni uprawianych ziemniaków. Wysokie ceny surowca w 2006 roku spowodowały wzrost powierzchni uprawy w roku 2007, a obniżenie cen w 2007 wpłynęło na jej spadek w roku Reakcje te były jednak słabe. Tabela 3 Warunki produkcyjno-ekonomiczne uprawy ziemniaków jadalnych w badanych gospodarstwach w latach (średnio na jedno gospodarstwo) Zbiór ziemniaków jadalnych (dt) Plon ziemniaków jadalnych (dt/ha) Cena sprzedaży ziemniaków jadalnych (zł/dt) 35,55 50,25 41,06 40,68 Wielkość sprzedaży ziemniaków jadalnych (dt) Wartość sprzedaży ziemniaków jadalnych (zł) Wartość produkcji ziemniaków jadalnych (zł) Znaczenie ekonomiczne uprawy ziemniaków jadalnych Udział wartości produkcji ziemniaków jadalnych w wartości produkcji ogółem gospodarstw w analizowanych latach był na wyrównanym poziomie 20,1-24,1% (tab. 4). Rolnicy przy zmiennych warunkach produkcyjno-ekonomicznych mogli więc liczyć na stały przychód z tego tytułu. Wartość produkcji ziemniaków była zbliżona do wartości produkcji zbóż w gospodarstwach, choć w tym wypadku można zauważyć większe rozbieżności, jeśli chodzi o udział w strukturze wartości produkcji ogółem. Świadczy to o większej stabilności ekonomiki uprawy ziemniaków jadalnych, a także niezmiennej roli ziemniaków w kształtowaniu wyników ekonomicznych gospodarstw nastawionych na ich sprzedaż. Badania wykazały natomiast zmniejszające się znaczenie uprawy buraków cukrowych w tych gospodarstwach, na co niewątpliwie miała wpływ wprowadzona reforma rynku cukru. Niekorzystnym dla plantatorów zjawiskiem był ciągły wzrost kosztów produkcji. Dotyczyło to w szczególności nawozów mineralnych, które w strukturze kosztów uprawy ziemniaków jadalnych zajmują, obok sadzeniaków, najistotniejszą pozycję. W 2008 roku na ten cel rolnicy z analizowanej zbiorowości gospodarstw musieli przeznaczyć średnio 18,3 tys. zł, w 2005 roku natomiast 12,5 tys. zł. Wysokość uzyskanej wartości produkcji, poniesionych kosztów i uzyskanych dopłat wpłynęła na dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w analizowanych latach. Zauważalny jest dość dynamiczny wzrost dochodu w latach (o 59,5%), natomiast w 2008 roku jego spadek (tab. 5). Biorąc pod uwagę wysokość dochodu, jaki generują ziemniaki jadalne (rys. 1), można stwierdzić, że miały one w tych gospodarstwach dość istotny wpływ na kształtowanie się dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego, choć nieco mniejszy na jego wahania. Dochodowość czynników wytwórczych w gospodarstwie w badanym okresie była uzależniona od wysokości dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego. Najwyższe wartości, jeśli chodzi o wskaźniki dochodowości, badane gospodarstwa uzyskały w roku 2007.

5 5 Tabela 4 Wartość produkcji ziemniaków jadalnych w badanych gospodarstwach na tle innych działalności produkcyjnych Wartość produkcji ogółem (zł) Produkcja roślinna (zł) - w tym ziemniaki ogółem (zł) Wartość produkcji ziemniaków jadalnych (zł) (%) 20,3 24,1 20,3 20,1 Wartość produkcji zbóż (zł) (% 20,1 20,5 27,7 23,8 ) Wartość produkcji pszenicy jarej (zł) (%) 1,2 1,3 1,6 1,4 Wartość produkcji buraków cukrowych (zł) (%) 4,0 2,4 2,0 1,5 Produkcja zwierzęca (zł) Pozostała produkcja (zł) Koszty ogółem (zł) - w tym nawozy mineralne (zł) Tabela 5 oraz dochodowość czynników wytwórczych w badanych gospodarstwach (zł/gosp.) na osobę pełnozatrudnioną własną (zł/fwu) na złotówkę wartości aktywów (pkt.) na 1 ha użytków rolnych (zł/ha) ,09 0,12 0,12 0,

6 * * 2898 zł/ha * 2002* * * 0 ziemniaki jadalne pszenica jara buraki cukrowe * dane szacunkowe; źródło: Skarżyńska 2010 Rys. 1. Dochody z uprawy ziemniaków jadalnych, pszenicy jarej oraz buraków cukrowych w latach (zł/ha) Jak widać na wykresie, uprawa ziemniaków jadalnych pozwala osiągnąć korzystny wynik w postaci dochodu z działalności, choć charakteryzuje się on dość dużymi wahaniami. Przedstawiony rachunek przeprowadzono na podstawie badań systemu AGRO- KOSZTY, które w ciągu analizowanego okresu zostały wykonane dwukrotnie, w 2005 i 2008 roku 3. Najwyższy dochód w analizowanej grupie gospodarstw, w przeliczeniu na 1 ha uprawy ziemniaków, odnotowano w roku zł/ha, najniższy zaś w zł/ha. Można zauważyć, że dochód ten jest zdecydowanie wyższy niż w przypadku pszenicy jarej, a także buraków cukrowych, których dochodowość w ostatnich latach zmniejsza się m.in. poprzez redukcję ceny minimalnej. Mimo wysokiej pracochłonności, jaką charakteryzuje się uprawa ziemniaków jadalnych, osiągnięty z niej dochód stanowi zadowalającą opłatę za zaangażowanie rolnika i jego rodziny. Podsumowanie Badania wykazały, że uprawa ziemniaków jadalnych jest działalnością stabilną, jeśli chodzi o uzyskiwaną wartość produkcji. Udział produkcji ziemniaków jadalnych w wartości produkcji ogółem w badanych gospodarstwach kształtował się na poziomie 3 Ukazane wartości dotyczą gospodarstw które uczestniczyły w obu badaniach. Gospodarstwa te stanowią część gospodarstw z wybranej i opisanej wcześniej bazy danych FADN. 20,1-24,1%. Plantatorzy nawet w niesprzyjających warunkach produkcyjno-cenowych mogą liczyć na korzystny efekt finansowy. Niskie plony są bowiem rekompensowane ich stosunkowo wysokimi cenami. Wysoka dochodowość ziemniaków jadalnych, jak też stosunkowa stabilność uzyskiwanych dochodów powinny przyczynić się do utrzymania tej uprawy w gospodarstwach, w których pełni ona rolę dochodową. Zmiany zachodzące w uprawie ziemniaków w Polsce są w głównej mierze związane z ograniczeniem produkcji ziemniaków na samozaopatrzenie, a także ziemniaków paszowych. Umacnia się zatem ekonomiczna rola ziemniaków jadalnych w Polsce. Niekorzystnym zjawiskiem jest niewątpliwie wzrost kosztów produkcji, zwłaszcza nawozów mineralnych, który może zniechęcać rolników posiadających niewielkie plantacje do dalszej uprawy. Bardzo możliwa jest więc większa koncentracja uprawy ziemniaków w kraju. Wzrost skali produkcji pozwala bowiem na obniżenie kosztów, a także uzyskanie wyższych plonów. Osiągnięcie korzystnych wyników ekonomicznych jest możliwe tylko przy wysokim plonie i cenie sprzedaży ziemniaków, zwłaszcza że rolnikom nie przysługuje wsparcie w postaci dopłat uzupełniających do tej działalności. Literatura

7 7 1. Dziwulski M Ziemniaki jadalne. [W:] Wyniki ekonomiczne wybranych produktów rolniczych w 2008 roku. Red. Skarżyńska A. IERIGŻ-PIB Warszawa; 2. Dzwonkowski W. i in Rynek ziemniaka stan i perspektywy. Analizy Rynkowe 35. IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW Warszawa; 3. Goraj L Rachunkowość rolnicza. Difin Warszawa; 4. Goraj L Analiza porównawcza gospodarstw rolnych pod względem głównych parametrów techniczno-ekono-micznych. Polska na tle innych krajów UE. [W:] Rozwój rolnictwa i gospodarki żywnościowej i obszarów wiejskich Polski w Unii Europejskiej Red. Zięba S., Kowalski A. Almamer. WSE Warszawa: 21-43; 5. GUS Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 roku. GUS Warszawa; 6. GUS Rolnictwo w 2009 r. GUS Warszawa; 7. Kapusta F Ziemniak a sprawa polska. Wieś Jutra 2(139): 4-7; 8. Samborski S Produkcja ziemniaków. Fundacja Fundusz Współpracy, Biuro Programów Wiejskich Warszawa; 9. Skarżyńska A Wyniki ekonomiczne wybranych produktów rolniczych w latach IERiGŻ- PIB Warszawa