Szanowny Panie Rzeczniku

Transkrypt

1 RZECZPOSPOLITA POLSKA MINISTER SPRAWIEDLIWOŚCI Warszawa, dnia 27 maja 2007 r. DL-P-I /07 Pan dr Janusz Kochanowski Rzecznik Praw Obywatelskich Szanowny Panie Rzeczniku W odpowiedzi na pismo Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 14 marca 2007 r., RPO II/06/DK, w sprawie problematyki realizacji uprawnień procesowych ofiar przestępstw w fazie jurysdykcyjnej postępowania karnego, uprzejmie przedstawiam, co następuje. Zgodnie z art. 4 ust. 2 Decyzji ramowej 2001/220/WSiSW w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym na każdym państwie członkowskim ciąży obowiązek zapewnienia, aby ofiary, które wyrażą takie życzenie, były informowane o istotnych decyzjach związanych z przebiegiem postępowania karnego oraz o wyroku sądowym. O ile w postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony jest z mocy prawa stroną i przysługują mu wszystkie stosowne uprawnienia procesowe (art. 299 k.p.k.), to w postępowaniu sądowym zyskuje status strony, jeśli występuje w charakterze oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego lub powoda cywilnego. Biorąc pod uwagę, że realizacja wynikających z decyzji ramowej uprawnień ofiary ma charakter kwalifikowany (ofiara musi wyrazić takie życzenie) można przyjąć, że prawo polskie zapewnia ich wykonanie. Wola pokrzywdzonego może bowiem wyrazić się poprzez przyjęcie roli strony, co

2 zagwarantuje uzyskanie przez pokrzywdzonego w toku postępowania sądowego wszystkich informacji, o których mowa w art. 4 ust. 2 pkt b i c Decyzji ramowej. W art. 2 1 Kodeksu postępowania karnego, określającym cele tego kodeksu, wyraźnie zaznaczono, że do tych celów należy takie ukształtowanie postępowania, by uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego". Wieloaspektowość ochrony pokrzywdzonego sprawia, że może on występować w różnych rolach, spełniać różne funkcje w procesie. I tak obecna kodyfikacja karna wyposażyła pokrzywdzonego np. w prawo do występowania w roli samodzielnego oskarżyciela posiłkowego (art. 55 k.p.k.), do wnioskowania o zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody bez potrzeby wytaczania powództwa adhezyjnego (art. 46 k.k.), w prawo do udziału w rozprawie, choćby nie był stroną (art k.p.k.) oraz w niektórych posiedzeniach sądu (np. art , art , art. 354 pkt 2 k.p.k.). Ponadto uzależnia od jego niesprzeciwienia się niektóre decyzje sądu (np. art k.p.k.), wprowadziła system mediacji (art. 23 a k.p.k.) i porozumiewania się pokrzywdzonego z oskarżonym, od których to wyników uzależnia się pewne decyzje procesowe (np. art , art , art k.p.k.). Pokrzywdzonemu z urzędu doręcza się wyrok warunkowo umarzający postępowanie (art k.p.k.). Taka wykładnia może być jednak uznana za nieodpowiadającą w pełni potrzebom ofiar (motyw 5 preambuły Decyzji ramowej). Ofiara może być bowiem zainteresowana uzyskaniem określonej informacji na temat postępowania sądowego (w szczególności wyroku), z różnych powodów nie wyrażając równocześnie życzenia przyjęcia roli strony. Dlatego też w projekcie nowelizacji Kodeksu postępowania karnego, opracowanym w Ministerstwie Sprawiedliwości, szczególną uwagę zwrócono na osoby pokrzywdzone przestępstwem, rozbudowując i podkreślając ich uprawnienia procesowe.

3 Rozbudowaniu uprawnień pokrzywdzonego służy dodanie 2 w przepisie art. 6 k.p.k., nakładającego na organy procesowe dodatkowy obowiązek pouczenia pokrzywdzonego o przysługujących mu prawach: do udziału w postępowaniu na zasadach określonych w ustawie, w tym do korzystania z pomocy pełnomocnika. Podkreślenie praw osoby pokrzywdzonej przestępstwem już we wstępnej części Kodeksu zwraca uwagę, że w procesie karnym muszą być respektowane prawa tej osoby na równi z prawami oskarżonego. Natomiast zmiana proponowana w art. 139 k.p.k., polegająca na dodaniu 1a, uzupełnia dotychczasową regulację, ponieważ nakazuje stosowanie zasady wynikającej z 1 tego przepisu a dotyczącej zmiany adresu także do pokrzywdzonego, który nie jest stroną. Regulacja w tym zakresie ma na celu usprawnienie postępowania na etapie jurysdykcyjnym. Kolejną regulacją, zmierzającą do zapewnienia pokrzywdzonemu łatwiejszego dostępu do informacji o sprawie na każdym etapie postępowania, również w sytuacji, kiedy nie wstąpił on w prawa strony w postępowaniu jurysdykcyjnym, jest projektowana zmiana w art i 2 k.p.k. Zmiana ta polega na wprowadzeniu obowiązku bezpłatnego wydania pokrzywdzonemu na jego żądanie jednego odpisu każdego orzeczenia, a także jego uzasadnienia (jeżeli zostało sporządzone) oraz odpisu orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji, wydanego w sprawie rozpoznawanej z wyłączeniem jawności ze względu na ważny interes państwa (wówczas bez uzasadnienia). Uzupełnieniem powyższej konstrukcji jest projektowany art k.p.k., określający, że nie można odmówić pokrzywdzonemu zezwolenia na sporządzenie odpisu protokołu czynności, w której uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niego lub sporządzonego z jego udziałem. Pokrzywdzony będzie miał zatem możliwość np. sporządzenia odpisu protokołu rozprawy czy posiedzenia, nawet jeśli nie był na nich obecny i nie uzyskał prawa strony.

4 Do wzmocnienia pozycji pokrzywdzonego przyczyni się wprowadzenie do Kodeksu postępowania karnego nowego Rozdziału 32a, zatytułowanego Zabezpieczenie z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej". Instytucja ta tworzy mechanizm prowadzący do poprawy sytuacji osoby pokrzywdzonej przestępstwem, która doznała szkody majątkowej, lub w szczególności, uszczerbku zdrowotnego, w wyniku czynu sprawcy, którego skutki są objęte obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej, lub takim obowiązkowym ubezpieczeniem objęte być powinny. Dobrowolnemu spełnieniu świadczenia z tytułu odszkodowania, tak przez ubezpieczonego jak i ubezpieczyciela, nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że przeciwko sprawcy toczy się postępowanie karne. To samo dotyczy możliwości zasądzenia świadczenia w wyniku powództwa cywilnego. Doświadczenia praktyczne wskazują jednak, że w przypadku zaistnienia szkody wskutek zdarzenia, w związku z którym toczy się postępowanie karne, zakłady ubezpieczeń powściągają się od szybkiego przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego powołując się na konieczność oczekiwania na prawomocne rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności za szkodę osoby, na rzecz której zawarto umowę OC, jako okoliczność warunkującą wypłatę odszkodowania. Powoduje to nie tylko przedłużanie likwidacji szkód, ale też wykorzystywanie braku wiedzy prawnej pokrzywdzonego, a tym samym unikanie odpowiedzialności przez zakłady ubezpieczeń. Często zdarza się to tam, gdzie mamy do czynienia z poważnymi skutkami czynu popełnionego przez ubezpieczonego w postaci obrażeń ciała osoby pokrzywdzonej, a nawet jej śmierci. Względy humanitarne oraz Decyzja ramowa Rady Unii Europejskiej opozycji ofiary w postępowaniu karnym (2001/220/WSiSW) z dnia 15 marca 2001 r. przesądzają o tym, że w postępowaniu karnym powinny być rozstrzygnięte wszystkie sprawy istotne dla pokrzywdzonego (z jego udziałem

5 tylko w razie konieczności). Niejednokrotnie dla zminimalizowania negatywnych następstw przestępstwa uderzających w pokrzywdzonego i jego rodzinę niezbędna jest natychmiastowa pomoc, której mechanizm tworzą proponowane regulacje. Pomoc ta, w tym wypadku, nie ma charakteru uznaniowego, będąc w istotnym zakresie oparta o sposoby wyceny szkód stosowane przez towarzystwa ubezpieczeniowe. Proponowane zabezpieczenie, aby odnieść zamierzony skutek, powinno być stosowane sprawnie i bez zbędnej zwłoki, a więc co do zasady już na etapie postępowania przygotowawczego. Zaproponowane rozwiązanie legislacyjne ma wpłynąć przede wszystkim na poprawę sytuacji pokrzywdzonego, zwłaszcza, gdy zachodzi potrzeba jednorazowego świadczenia pieniężnego na jego rzecz, lub też świadczeń okresowych, przeznaczonych na zaspokojenie jego bieżących potrzeb, zwłaszcza w wypadku będącego skutkiem czynu sprawcy uszczerbku na zdrowiu wpływającego na możliwości zarobkowe, czy skutkującego koniecznością pokrycia kosztów leczenia i rehabilitacji. W proponowanej regulacji jako środek poprawy sytuacji osoby pokrzywdzonej przyjęto rozwiązanie o charakterze zabezpieczenia nowacyjnego. Celem zabezpieczenia w tym przypadku nie jest zabezpieczenie przyszłego zaspokojenia wierzyciela, lecz natychmiastowe dostarczenie uprawnionemu - wierzycielowi, środków utrzymania bądź środków niezbędnych do odwrócenia negatywnych, w szczególności w zakresie stanu zdrowia, następstw czynu popełnionego przez ubezpieczonego. Projektowana instytucja nie czyni wyłomu w zasadzie kontradyktoryjności w zakresie, w jakim zasada ta znajduje odzwierciedlenie w polskim procesie karnym. Działanie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym - prokuratora, opisane w art. 296a 1 k.p.k., uzależnione jest od aktywności pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej (pouczonych o takim uprawnieniu - 4) w sytuacji, gdy ich zasługujące na ochronę interesy, uzasadniają taką reakcję ze strony organu prowadzącego postępowanie karne,

6 związaną z udzieleniem niezbędnej pomocy. Przesłankami zastosowania instytucji jest duże prawdopodobieństwo wskazujące na popełnienie czynu zabronionego przez określoną osobę oraz w związku z tym powstanie szkody objętej obowiązkiem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Przyjęte rozwiązanie, w zakresie wskazania przez organ, w postanowieniu zawierającym obowiązek wypłaty z tytułu zaliczki na poczet odszkodowania, wysokości i terminów płatności świadczeń, oszacowania wysokości szkody i górnej granicy odpowiedzialności ubezpieczyciela, z uwzględnieniem potrzeb w zakresie niezbędnej pomocy pokrzywdzonemu, stanowi gwarancję skuteczności postępowania (art. 296a 2 k.p.k.). Prawomocne postanowienie o nałożeniu na ubezpieczyciela obowiązku jest tytułem wykonawczym bez potrzeby opatrywania go klauzulą wykonalności (projektowany art. 296a 3 k.p.k.). Wszystkie roszczenia pomiędzy pokrzywdzonym a ubezpieczycielem będą mogły być dochodzone wyłącznie na drodze postępowania cywilnego (art. 296e 2 k.p.k.). Bardziej wątpliwa jest natomiast zasadność bezpośredniego odwzorowania w prawie polskim art. 4 ust. 2 pkt b Decyzji ramowej. Wydaje się, że w przepisach krajowych trudne byłoby określenie istotnych czynników" umożliwiających zapoznanie się z przebiegiem postępowania karnego i wyprowadzenie z tego stosownych uprawnień ofiary. Pokrzywdzony szerzej zainteresowany przebiegiem postępowania sądowego (a nie np. wyłącznie orzeczeniem kończącym postępowanie) może zapewnić sobie ich uzyskanie, wstępując w rolę strony. W tym zakresie zatem obecne unormowania Kodeksu postępowania karnego wydają się realizować cel Decyzji ramowej. Ponadto uprzejmie informuję, że projekt nowelizacji ustawy karnej procesowej został skierowany na posiedzenie Komitetu Rady Ministrów. Z wyrazami szacunku i uznania z upoważnienia MINISTRA SPRAWIEDLIWOŚCI /-/ Andrzej Duda PODSEKRETARZ STANU