MAGENTA -SOLFERINO 1859

Transkrypt

1

2 HISTORYCZNE BITWY RYSZARD DZIESZYŃSKI MAGENTA -SOLFERINO 1859 Dom Wydawniczy Bellona Warszawa

3 Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul Grzybowska Warszawa Dział Wysyłki tel.: (22) , fax (22) Internet: bellona.pl pl Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz ilustracja na okładce: Bartłomiej Drejewicz Redaktor merytoryczny: Zofia Gawryś Korektor: Katarzyna Kulesza Copyright by Ryszard Dzieszyński, Warszawa 2005 Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2005 Druk i oprawa: WDG Drukarnia w Gdyni Sp, z o,o. * ul. Św. Piotra 12, Gdynia tel. (58) , tel./fax (58) ISBN

4 WSTĘP Jak mogło dojść do takiej rzezi? Od czasów wielkiej bitwy narodów 1 ' pod Lipskiem w 1813 roku nie było w Europie, zdawałoby się na cywilizowanym kontynencie, takiej masakry. Obcy sobie ludzie, w innych warunkach sobie obojętni, ubrani w różne mundury, przeważnie pod przymusem, z powodu kaprysu swych władców, nagle zmieniali się w zdziczałe potwory i rzucali na siebie z bronią w ręku, walcząc z wielką zajadłością. Aź wierzyć się nie chce, że u niemal wszystkich uczestników bitwy wyzwoliły się nieludzkie instynkty, które pchały ich, bez żadnych racjonalnych powodów, do unicestwiania bliźniego. Takie są jednak prawa wielkiej bitwy. Trafnie zauważył to najwybitniejszy polski reporter Ryszard Kapuściński, pisząc o bitwie pod Salaminą: Liczne opisy bitew, jakie znajdujemy w literaturze wszystkich czasów, mają jeden wspólny mianownik dają obraz wielkiego chaosu, monstrualnej konfuzji, kosmicznego bałaganu. Nawet najlepiej przygotowane starcie w momencie frontalnego zderzenia przemienia się w krwawe, rozedrgane kłębowisko, w którym trudno się rozeznać i nad nim zapanować. Jedni śpieszą się, żeby drugich zabić, inni patrzą, jak wymknąć się czy choćby uskoczyć przed ciosem, a wszystko tonie

5 w krzyku, w jęku i w skowycie, w zamęcie» w zgiełku i w dymie 1. Tak też było pod Solferino. Ale Solferino to również druga w XIX wieku bitwa narodów. Walczyli w niej nie tylko Włosi, Francuzi, Austriaey, ale też Chorwaci, Niemcy, Węgrzy, Słoweńcy, Polacy, Ukraińcy, a także Algierczycy i Tunezyjczycy. Cóż, zawiniło zniewolenie ludów, których wiosna trwała zbyt krótko, aby odrzucić tych władców, którzy dla tzw. racji stanu, a właściwie chęci opanowania jak największego terytorium, topili Europę we krwi wysyłając zwyczajnych prostych ludzi na pola bitewne, a więc po śmierć lub kalectwo. Ale może ten mój uproszczony pacyfizm jest nie na miejscu, może rzeczywiście ważniejsza jest racja stanu i powinniśmy raczej mówić o wojnie słusznej i niesłusznej? No cóż, zapewne słuszna była ta wojna dla Włochów, chcieli bowiem uwolnić tereny na Półwyspie Apenińskim, które jeszcze pozostawały pod obcym panowaniem, a ponadto zjednoczyć się pod jednym berłem. Niesłuszna była dla austriackiego ciemiężcy, pod którego butem jęczeli Włosi w Lombardii i Wenecji. A więc może rzeczywiście trzymać się jedynie faktów? Magenta i Solferino to miejsca krwawych bitew, a Solferino przeszło do historii nie tylko z powodu krwawej rzezi. Od bitwy tej datuje się powstanie idei stworzenia wielkiej międzynarodowej organizacji humanitarnej, której symbolem stał się czerwony krzyż. * * * Choć Półwysep Apeniński zamieszkiwali jedynie Włosi (oczywiście z małymi wyjątkami), był on w 1815 roku podzielony między Królestwo Lombardzko-Weneckie, 1».Gazeta Wyborcza, nr 22 z 23 lutego 2004.

6 znajdujące się pod panowaniem Cesarstwa Austriackiego, Państwo Kościelne, zlikwidowane wprawdzie wcześniej przez cesarza Napoleona I Bonaparte, ale odtworzone po kongresie wiedeńskim (obejmujące tereny od Adriatyku do Morza Toskańskiego, a więc Rzym, legacje Romania z Bolonią i Rawenną, Marchia z Ankoną, Umbria), a ponadto księstwa: Modeny, rządzone przez Franciszka d Austria d Este; Parmy, będące pod władzą Marii Luizy Habsburżanki, żony cesarza Napoleona I, a potem od 1821 roku gen. Adama Neipperga; Toskanii, rządzone od 1737 roku przez Habsburgów, a także Królestwo Obojga Sycylii przywrócone rządzącym tu od 1735 roku hiszpańskim Bourbonom, oraz Królestwo Sardynii. Początki włoskiej dynastii królewskiej związane są z Sabaudią (Savoie), obecnie kraina w południowowschodniej Francji, opartą o Alpy Sabaudzkie, wraz z masywem Mont Blanc, Jeziorem Genewskim (w 1/3 własność Sabaudii) i Annecy, Alpami Kotyjskimi i Pennińskimi, których szczyty zawsze były pokryte śniegiem i lodem, z głębokimi dolinami rzek (m.in. Izery), lasami świerkowymi, znaną od końca XIX wieku z uzdrowisk i ośrodków sportów zimowych, między innymi w Chamonix oraz Albertville. Znajdowały się tam nieurodzajne grunty, ale za to rosły obfite lasy (stąd zresztą rzymska nazwa Sapaudia: leśna kraina), a mieszkańcy hodowali bydło. O Sabaudczykach panowała w Europie opinia, że to lud ubogi, ale pracowity, uczciwy i rzetelny, jak zwykle górale 2. Pierwotnie Sabaudię zamieszkiwali Allobrogowie, czyli Celtowie. W latach p.n.e. krainę podbili Rzymianie. Od 443 roku należała do Burgundii. Od 534 roku rządzili tu Merowingowie, czyli dynastia frankońska, od 888 roku stanowiła część Górnej Burgundii, która 2 Encyklopedia Powszechna, S. Orgelbrand, t. 22, Warszawa 1861, s

7 od 1032 roku znalazła się w ramach Cesarstwa Niemieckiego. Potem Sabaudią zarządzali margrabiowie Suzy i hrabiowie z Maurienne. Założycielem dynastii sabaudzkiej (Casa di Savoia) był hrabia Humbert I Białoręki, zmarły w 1047 roku. Po nim panował do 1057 roku syn Odon, który poślubił margrabiankę Adelajdę, dziedziczkę Turynu, dzięki czemu zarządzał częścią Piemontu. W 1072 roku rządy objął hrabia Amadeusz I. W 1111 roku cesarz Henryk IV nadał władcom Sabaudii tytuł hrabiów Cesarstwa Rzymskiego. Odtąd tereny te nosiły nazwę Sabaudia. Gdy sabaudzki hrabia Tomasz I kupił miasto Chambery w Alpach Sabaudzkich, niedaleko jeziora Bourget, stało się ono stolicą Sabaudii. W 1388 roku do Sabaudii została także przyłączona Nicea. Stopniowo rosło znaczenie władców Sabaudii na arenie międzynarodowej. Cesarz Fryderyk II mianował hrabiego Amadeusza III księciem Aosty i Chablais. Jego dwaj wnukowie, synowie księcia Tomasza II: Tomasz i Amadeusz IV stworzyli dwie linie. Tomasz zapoczątkował ród książąt Piemontu, wygasły w 1418 roku, Amadeusz IV zaś linię hrabiów Sabaudii. W 1279 roku hrabia Amadeusz Sabaudzki został namiestnikiem cesarskim w Italii, W 1416 roku dynastia sabaudzka uzyskała od cesarza tytuł książęcy. W 1433 roku po traktacie pokojowym w Ferrarze, kończącym wojnę Republiki Wenecji z Mediolanem, w której książę Sabaudii był sojusznikiem Wenecji, przejął on tereny w Piemoncie. Piemont (nazwa łacińska Pedemontium, kraj u podnóża gór) znajdujący się w środkowej części Niziny Padańskej, ograniczony od północy i zachodu Alpami Zachodnimi, a od południa Alpami Liguryjskimi i Apeninem Liguryjskim, zanim dostał się w ręce dynastii sabaudzkiej, od VI wieku rządzony był przez Longobardów i przez Franków, od XI wieku zaś przez margrabiów Turynu.

8 Sabaudia zawsze stanowiła łakomy kąsek dla Francji. Nic więc dziwnego, że Karol III Dobry ( ) od 1504 roku książę Sabaudii, musiał od 1536 roku znosić okupację Francji, podobnie jak jego następca książę Filibert II. Dziedzictwo odzyskał syn księcia Filiberta II, książę Emanuel Filibert ( ) dowódca armii króla Hiszpanii Filipa II, walczącej z Francuzami, który w 1559 roku zadał im klęskę pod Saint Quentin. W tym samym roku władcy Francji i Hiszpanii zawarli pokój, kończący toczone przez nich wojny w Italii. Książę Emanuel Filibert II poślubił Małgorzatę, siostrę króla Francji i otrzymał od niego w 1563 roku zarówno większość terytorium Sabaudii, jak też Piemont. W tym samym roku ogłosił on przeniesienie stolicy z Chambery do Turynu. Tym samym punkt ciężkości w jego państwie przesunął się do części włoskiej. Książę Filibert Emanuel zasłynął także z tego, że rozpoczął hodowlę jedwabników w Piemoncie. Po jego śmierci tron objął syn książę Karol Emanuel I Wielki ( ), urodzony w Rivoli, mąż Katarzyny, córki Filipa II króla Hiszpanii, który prowadził trzy wojny z Francją (w 1588 roku, w latach , a także w latach ). Nie mogąc zwyciężyć w konfrontacji zbrojnej, został jej sojusznikiem. Ale w 1629 roku ponownie stanął u boku Hiszpanii. Gdy jednak korzystając z tego, chciał opanować Genuę, wojska francuskie rozbiły jego armię koło miejscowości Susa, a następnego roku zajęły Sabaudię. Książę Wiktor Amadeusz I ( ), syn Karola Emanuela I oraz Katarzyny, po kolejnej wojnie francusko- -hiszpańskiej w traktacie pokojowym w 1631 roku w Cherasco odzyskał Sabaudię. Sukces jednak był połowiczny, wprawdzie wojska francuskie opuściły tę krainę, ale król Francji zatrzymał miejscowości Pinerolo i Perosa. W 1635 roku książę Wiktor Amadeusz 1 został sojusznikiem Francji w wojnie trzydziestoletniej.

9 Po jego śmierci regencję objęła żona Krystyna ( ), siostra króla Francji Ludwika XIII. Do 1642 roku księstwo Sabaudii znowu stało się terenem rywalizacji Hiszpanii i Francji. Ciągłe przemarsze obcych wojsk niszczyły ten piękny kraj. Następca tronu książę Karol Emanuel II ( ), syn księcia Wiktora Amadeusza I, poślubił Marię Joannę Baptystę z domu Savoia Nemours ( ), która po jego śmierci objęła regencję w Sabaudii. Wiktor Amadeusz II ( ) syn księcia Karola Emanuela II, książę Sabaudii od 1675 roku, w czasie swojego panowania także prowadził wiele wojen. Od 1690 roku walczył z Francją, a gdy poniósł klęskę w dwóch bitwach koło Staffarda i Marsaglia, rozpoczął tajne rokowania z Francuzami i zawarł z nimi pokój w 1696 roku w miejscowości Pinerolo, którą otrzymał od Francji. Wiktor Amadeusz II walczył też przeciw papieżowi Klemensowi XI. Po traktacie utrechekim w 1713 roku otrzymał Sycylię, której ogłosił się królem, a także miasta w Piemoncie: Monferrato, Alessandrię, Valenzę> Lomelinę i Valsezję. Król Wiktor Amadeusz II rządził Sycylią do 1720 roku, ale potem wymienił ją na Sardynię, gdzie także ogłosił się królem. Odtąd jego państwo zyskało nazwę Królestwo Sardynii, choć stolica nadal znajdowała się w Turynie, Wiktor Amadeusz III ( ) panował jako król Sardynii od 1773 do 1796 roku. Gdy w 1792 roku Austria rozpoczęła wojnę przeciw Francji, został koalicjantem Habsburgów. Wojska francuskie zajęły jednak Sabaudię i Niceę, które Konwent Narodowy przyłączył do Francji. W 1794 roku armia francuska zajęła znaczną część wybrzeża liguryjskiego, aż po Savonę. Wiktor Amadeusz III przejściowo stracił nawet Sardynię, gdzie w 1794 roku wybuchło powstanie chłopskie, ale dzięki wicekrólowi, który porozumiał się z miejscowymi baronami, w rok potem ją odzyskał. 28 kwietnia 1796 roku król Sardynii

10 musiał zawrzeć rozejm w Cherasco z francuskim generałem Napoleonem Bonaparte, który wcześniej rozbił jego armię i sprzymierzone z nim wojska austriackie. Na mocy tego rozejmu Nicea i Sabaudia pozostawały nadal przy Francji, a Piemont stawał się bazą do przyszłych działań francuskich we Włoszech. Po śmierci króla Wiktora Amadeusza nowym monarchą został jego syn Karol Emanuel IV ( ). Nieudolny i chorowity szybko utracił posiadłości na lądzie. W 1798 roku wojska francuskie zajęły Turyn. Wkrótce król zrzekł się władzy w Piemoncie i udał się na Sardynię. Po ofensywie wojsk rosyjskich pod wodzą feldm. Aleksandra Suworowa w 1799 roku odzyskał Piemont, ale w rok potem Napoleon Bonaparte już jako Pierwszy Konsul, na czele nowej armii zajął ponownie te prowincję i w 1802 roku wcielił Piemont do Francji. W tym samym roku król Karol Emanuel IV abdykował na rzecz syna Wiktora Emanuela I, sam zaś udał się do Rzymu, gdzie wstąpił do zakonu jezuitów. Wiktor Emanuel I ( ), drugi syn króla Wiktora Amadeusza III, poprzednio książę Aosty jako władca Królestwa Sardynii panował tylko na wyspie. Piemont odzyskał dopiero po upadku cesarza Napoleona I. W 1821 roku wzorem brata abdykował, do czego zmusiło go powstanie karbonariuszy, choć spiskowcy proklamowali powstanie Królestwa Włoch z nim na czele. Nie chciał być jednak monarchą konstytucyjnym, czego domagali się powstańcy. Zmarł w trzy lata później w Montcallieri. Królem został jego brat Karol Feliks ( ), który w latach , a potem w latach był wicekrólem Sardynii, ponieważ jednak przebywał w tym czasie w Mediolanie, w jego imieniu regencję sprawował Karol Albert książę Carignano ( ), pochodzący z bocznej linii dynastii sabaudzkiej, po matce wnuk Franciszki Krasińskiej ( ). Siostra Adama Stani

11 sława Krasińskiego, biskupa kamienieckiego i protektora konfederacji barskiej, była żoną księcia Karola, syna króla Augusta III Wettyna. Władali oni między innymi Izdebnikiem i Myślenicami. Matka Karola Alberta księcia Carignano, księżniczka Maria, Krystyna była córką księcia Karola Wettyna i Franciszki Krasińskiej. Po objęciu tronu przez króla Karola Feliksa, Karol Albert książę Carignano był przez pewien czas na wygnaniu w Toskanii, a potem wstąpił do armii francuskiej i walczył w 1823 roku w wojnie przeciw zwolennikom konstytucji w Hiszpanii. Władca Królestwa Sardynii po prostu go nie lubił. Aż nagle w 1829 roku z jego nominacji książę Karol Albert został wicekrólem Sardynii, a w dwa lata później, po śmierci króla Karola Feliksa objął tron Sardynii. Początkowo król Karol Albert znajdował się pod wpływem Austrii i nawet jego syn, następca tronu sardyńskiego, książę Wiktor Emanuel poślubił w 1842 roku arcyksiężniczkę Marię Adelajdę, córkę wicekróla Lombardii i Wenecji arcyksięcia Rainera Habsburga Lothringena, Ale gdy w 1846 roku doszło do konfliktu z Austrią na tle spraw celnych, król Karol Albert I oświadczył: Jeżeli utracimy Austrię, znajdziemy Włochy i to Włochy stworzone przez siebie same 3. 3 J.Gierowski,Historia Włoch, Wrocław-Warszawa-Kraków 1986, s. 427.

12 CUSTOZZA, NOVARA I NAPOLEON Wychodzące od 15 grudnia 1847 roku w Turynie czasopismo II Risorgimento, wydawane przez Cezarego Balbo we współpracy z młodym politykiem Kamilem hrabią Cavourem, zaczęło nawoływać do zjednoczenia Włoch. Wśród rdzennych mieszkańców Półwyspu Apenińskiego narastała wrogość wobec Austrii, zwłaszcza że cesarski kanclerz książę Klemens von Metternich twierdził, że Włochy to tylko nazwa geograficzna. W styczniu 1848 roku na Sycylii wybuchło powstanie przeciw rządom dynastii Bourbonów, w wyniku którego król Ferdynand II musiał ogłosić konstytucję. Tak samo zrobił pod naciskiem swych poddanych książę Leopold II w Toskanii, a 8 lutego 1848 roku poszedł w ich ślady król Karol Albert, nazywając ten akt prawny Statutem Fundamentalnym. Nawet papież Pius IX, wzorem innych władców panujących na Półwyspie Apenińskim, nadał Państwu Kościelnemu konstytucję. Gdy w wyniku Wiosny Ludów we Francji uformowały się nowe republikańskie władze, Paryż, przestał popierać politykę austriacką w Italii. Również Królestwo Lombardzko-Weneckie przeżywało wstrząsy niepodległościowe. 21 marca 1848 roku wybuchło powstanie w Wenecji, którą powstańcy ogłosili republiką.

13 Dwa dni później wojska austriackie opuściły Mediolan. Jak do tego doszło? W Mediolanie znajdowała się główna kwatera armii cesarskiej we Włoszech, miasto to miało więc najmniejsze szanse na zrzucenie jarzma austriackiego! Wojskami austriackimi w Królestwie Lombardii i Wenecji dowodził feldm. por. Johann Joseph Wenzel Radetzky ( ). Ten urodzony w Schloss Trebnitz w Czechach dowódca miał już 82 lata, ale zachowywał żywotność godną trzydziestolatka. Już jako dwudziestolatek zaczął zdobywać doświadczenie wojskowe, uczestnicząc w 1788 roku w wojnie z Turcją, gdzie wyróżnił się dowodząc kompanią, a potem batalionem. W 1792 roku znalazł się w szeregach armii austriackiej we Flandrii, która walczyła z republikańskimi wojskami francuskimi, a potem nad Renem i we Włoszech. Jako generał major uczestniczył maja 1809 roku w bitwie koło Essling, jedynej wygranej przez Austriaków w wojnach z cesarzem Napoleonem I, w której wojskami austriackimi dowodził arcyksiążę Karol Habsburg. Po bitwie Johann Radetzky otrzymał rangę feldmarszałka porucznika. Miał wtedy 43 lata. Następnie odznaczył się w bitwach z wojskami francuskimi koło Wagram i pod Lipskiem. W 1831 roku został dowódcą wojsk austriackich w Lombardii i Wenecji. Gdy Wiosna Ludów zagościła w Lombardii, feldm. Johann Radetzky ani myślał opuszczać Mediolanu, choć w mieście narastały nastroje rewolucyjne. Chcąc je spacyfikować, kazał 18 marca 1848 roku otworzyć ogień do grupy manifestantów. Nie spodziewał się jednak, że spowoduje to wybuch powstania. Trwało ono pięć dni. Gdy rewolucjoniści opanowali bramę Tosa, przez którą zaczęli napływać ochotnicy z prowincji, feldm. Radetzky zdecydował się nocą wyprowadzić z miasta w zwartym szyku, póki się jeszcze dało, swoje oddziały. Liczyły one 14 tysięcy żołnierzy (wielu z nich potem zdezerterowało do armii

14 sardyńsko-piemonckiej, jedynie Austriacy, Chorwaci i Słoweńcy pozostali mu wierni) i 100 dział. Z siłami tymi udał się do twierdz Mantua, Werona, Peschiera i Legnano, gdzie zreorganizował swą szczupłą armię. W sumie jego szeregi wzrosły do około 60 tysięcy żołnierzy. Ale feldmarszałek nie kwapił się na pole bitwy. Czekał na rozwój wydarzeń, które nie przebiegały pomyślnie dla Austrii. Nagle niemal całe północne Włochy zrzuciły panowanie austriackie. Oczy Włochów skierowały się na króla Sardynii Karola Alberta. Ten zaś już 23 marca 1848 roku ogłosił odezwę do ludów Wenecji i Lombardii. Bóg dał Włochom możliwość decydowania o sobie napisał marca 1848 roku armia Królestwa Sardynii przekroczyła rzekę Ticino, stanowiącą granicę z Austrią. Król Karol Albert nawet nie wypowiedział formalnie wojny. 26 marca 1848 roku jego wojska dotarły do Pawii oraz do Mediolanu, po czym rozpoczęły oblężenie twierdz Werona i Peschiera. Posiłki władcy Sardynii i Piemontu przysłali: król Obojga Sycylii Ferdynand II, wielki książę Toskanii Leopold II, a nawet papież Pius IX, który zasilił armię króla Karola Alberta 7 tysiącami żołnierzy. Na polu walki o zjednoczenie Włoch znaleźli się także Polacy. Władysław hr. Zamoyski ( ), urodzony w Paryżu, pułkownik wojsk polskich i szef sztabu korpusu gen. Girolamo Ramorino w wojnie z Rosją w 1831 roku, który znał Karola Alberta z czasów paryskich, został mianowany przezeń pułkownikiem sztabu generalnego. Król oświadczył, że do swej armii chętnie przyjmie każdego Polaka, ale nie widział potrzeby formowania z nich osobnych oddziałów. Tymczasem 29 marca 1848 roku Adam Mickiewicz utworzył w Rzymie Legion Polski, z zamiarem użycia go w wojnie z Austrią. Po dłuższych namowach król 1 J. G i e r o w s k i, op. cit., s. 433.

15 Karol Albert niechętnie zgodził się na jego przybycie i ustalił liczebność Legionu Polskiego na 600 żołnierzy. W czerwcu 1848 roku na front ruszyła 1 kompania, licząca około 120 żołnierzy, dowodzona przez płk. Mikołaja Kamieńskiego, która została przydzielona przez naczelne dowództwo wojsk sardyńsko-piemonckich w Turynie do korpusu gen. por. Giovanni Durando ( ), który znajdował się na drugorzędnym froncie na granicy z Tyrolem. Legion Polski wyruszył na front w atmosferze ogólnej euforii na Półwyspie Apenińskim. Wszystko bowiem wskazywało na to, że Cesarstwo Austriackie wkrótce utraci prowincje włoskie. Ale niedługo potem papież Pius IX i król Obojga Sycylii Ferdynand II wycofali poparcie dla króla Karola Alberta. Ten pierwszy, jak sądzi Tomasz Witach, autor książki Garibaldi, doszedł podobno do wniosku, że Habsburgowie zawsze stanowili ostoję katolicyzmu, a ruchy wyzwoleńcze w Europie niosły groźbę reformacji. Papież stwierdził więc, że uczestniczenie w wojnie nie licuje z dostojeństwem i istotą misji Stolicy Apostolskiej i na tajnym konsystorzu 29 kwietnia 1848 roku potępił egzaltację patriotyczną. Oświadczył, że jako głowa Kościoła nie może brać udziału w walce. Czy było to zręczne politycznie sformułowanie? Józef Andrzej Gierowski w Histońi Włoch ocenił je następująco:, Jeżeli nawet kierowała nim obawa o pozycję katolicyzmu w Niemczech i Austrii, to wystąpieniem tym podważył autorytet papiestwa na terenie Włoch. Obóz neogwelficki nie mógł odtąd żywić nadziei, że.papież stanie się zbawcą Italii. Konsekwencją stanowiska Piusa IX miało stać się rychło całkowite rozejście się interesów papiestwa i narodowych interesów włoskich, co odbiło się także na stanowisku własnych poddanych do papieża 2. 2 J. G i e r o w s k i. op. cii., s. 435.

16 Król Ferdynand II też wycofał się z wojny przeciw Austrii i stłumił powstanie w Neapolu. Wojska Królestwa Sardynii znalazły się więc w trudnej sytuacji, ponieważ w tym czasie, czyli w kwietniu 1848 roku, przybyły z Austrii posiłki wojskowe. Na pomoc feldm. Radetzky emu maszerowała sformowana nad rzeką Isonzo armia odwodowa licząca 20 tysięcy żołnierzy. Na jej czele stał feldm. por. Nugent Laval hr, Wesmeath ( ). W okolicach Curtatone i Montanary wojska austriackie rozbiły powstańcze oddziały z Toskanii. Ale Włosi pocieszali się wiadomością, że w połowie marca 1848 roku również w Wiedniu wybuchła rewolucja, a 17 maja 1848 roku cesarz Ferdynand I zmuszony był opuścić swą stolicę i udać się do Tyrolu. Rzeczywiście wypadki te początkowo wpłynęły nieco na zachwianie morale armii austriackiej we Włoszech, 29 maja 1848 roku austriacka załoga, znajdującej się nad jeziorem Garda twierdzy Peschiera, poddała się wojskom sardyńsko-piemonckim, a 30 maja koło miejscowości Goito odniosły one sukces nad oddziałami austriackimi. Po tym zwycięstwie żołnierze włoscy okrzyknęli Karola Alberta królem Włoch. Wojska włoskie rozpoczęły też oblężenie Mantui. Wkrótce potem mieszkańcy Parmy, Piacenzy, Modeny, Lombardii i Wenecji opowiedzieli się za przyłączeniem swych miast do Królestwa Sardynii. W tej atmosferze sukcesów Sardyńczyków i Piemontczyków 5 lipca w kwaterze króla Karola Alberta koło Mantui zjawił się Józef Garibaldi ( ), Sabaudczyk pochodzący z Nicei, z zawodu żeglarz. W 1834 roku wplątany był w spisek, zorganizowany przez Józefa Mazziniego radykalnego przywódcę Młodych Włoch, który chciał obalić monarchię w Królestwie Sardynii i ustanowić tam republikę. Za udział w tym spisku Garibaldi otrzymał karę śmierci, orzeczoną na szczęście dlań zaocznie, i musiał uciekać do Ameryki Południowej. Tam został dowódcą

17 urugwajskiej floty i legionu włoskiego walczącego w wojnie domowej, a potem przeciw Argentynie, Za zasługi na polach bitew otrzymał w Republice Urugwaju stopień generała. Ale gdy w 1848 roku w Italii nastała Wiosna Ludów i pojawiła się szansa wyzwolenia Lombardii i Wenecji spod panowania austriackiego i zjednoczenia Włoch, Garibaldi porzucił Amerykę Południową i zapragnął walczyć pod rozkazami króla, którego przed laty chciał obalić. W Nicei utworzył legion liczący 170 żołnierzy. Z nim pomaszerował w kierunku Mantui. Król Karol Albert był dla niego bardzo uprzejmy, a nawet serdeczny, ale do swej armii go nie przyjął, Garibaldi został więc mianowany generałem powstańczej armii lombardzkiej i udał się do Bergamo, aby zająć się jej organizowaniem. Tymczasem feldm. Radetzky jeszcze raz pokazał, na co go stać. Jego wojska wzmocnione 25 maja 1848 roku armią odwodową rozpoczęły ofensywę. 23 lipca armia austriacka spotkała się z wojskami Królestwa Sardynii w okolicach niewielkiej miejscowości Custozza, nad rzeką Tione, kilometr od lewego brzegu rzeki Ticino. Armia Królestwa Sardynii składała się z dwóch korpusów. Pierwszym dowodził gen. por. Eusebio Bava ( ), gubernator wojskowy twierdzy Alessandria. Dowódcą drugiego korpusu został mianowany gen. por. Maurice Gerbaix de Sonnaz ( ). Ugrupowanie wojsk sardyńskich było następujące: 1 dywizja piechoty znajdowała się na prawym brzegu rzeki Mincio przed miejscowością Nogara. 2 dywizja piechoty przebywała na prawym brzegu Mincio koło Mantui. Dywizja piechoty lombardzka, którą dowodził gen. por. Martin Ettore Perrone ( ), zajmowała pozycje między Montanarą a Curtatone, na zachód od Mantui. Odwodowa dywizja piechoty znajdowała się na prawym brzegu rzeki Mincio koło Marmirolo. Dywizja piechoty Visconti zajmowała pozycje

18 na lewym brzegu rzeki Mincio między miejscowościami Ponti i Volta, a także na prawym brzegu rzeki Mincio, koło Villafranca, Sommacampagna, San Giustino, Cola, nad południowo-wschodnim brzegiem jeziora Garda, najbliżej pozycji nieprzyjaciela. W sumie armia Królestwa Sardynii liczyła 75 tysięcy żołnierzy, zajmujących linię frontu długości 58 km, między miejscowościami Rivoli a Govemolo. Armia austriacka, licząca trzy korpusy po trzy dwubrygadowe dywizje dysponowała 50 tysiącami żołnierzy. 23 lipca 1848 roku przedarły się one przez środek ugrupowania sardyńskiego, zajmując Sommacampagnię i Custozzę. W odpowiedzi korpus liczący 25 tysięcy Sardyńczyków i Piemontczyków uderzył z rejonu Villafranca, odzyskując te miejscowości i zagroził tyłom oraz lewemu skrzydłu wojsk austriackich. Korpusy feldmarszałka Johanna Radetzky ego wycofały się więc, ale nie na długo. Obie strony uzupełniały swe szeregi. Na front ze strony Królestwa Sardynii przybyły między innymi brygada gwardii, brygady Cuneo i Aosta oraz dywizja kawalerii. Feldm. por. Johann Radetzky opracował nowy plan batalii, który konsekwentnie realizował. 25 lipca 1848 roku jego wojska doszły do prawego brzegu rzeki Mincio. III korpus austriacki uderzył na San Giorgio in Saficio. Korpusy n oraz Ï odwodowy natarły z rejonu między Salionze a Uliosi, rozbijając nacierającą na nie z rejonu Sommacampagna brygadę Piemontu. Z kolei I korpus nacierał jedną dywizją z miejscowości Monzabano leżącej na lewym brzegu rzeki Mincio na Monte Vento, gdzie znajdowała się sardyńska brygada gwardii, a drugą dywizją z Vallegio na brygadę Cuneo, idącą spod Custozy. Po drodze odparł natarcie sardyńskiej dywizji kawalerii i brygady Aosta, atakujących spod Villafranca na Vallegio. Płk. Władysław Zamoyski (późniejszy generał angielski w wojnie krymskiej), tak opisywał przebieg bitwy. Bata

19 liony włoskie przeszły dolinę i wdzierały się na wzgórza zajęte przez Austriaków. Dwa razy piechota włoska złamana ogniem austriackim powstawała 1 ponawiała atak, w końcu opanowała wzgórza, opuszczone przez wojska austriackie. Król rozkazał płk. Władysławowi Zamoyskiemu poprowadzenie znajdującej się na prawym skrzydle dywizji, którą dowodził książę Genui, do natacia na atakujące tam wojska austriackie, aby zagrozić liniom odwrotu armii austriackiej na Weronę. Gdy płk. Władysław Zamoyski przybył tam, okazało się, że prawe skrzydło wojsk Królestwa Sardynii właśnie broniło się przed natarciem austriackim i o żadnym działaniu ofensywnym nie mogło być mowy. Przy okazji omal nie postradał życia z rąk żołnierzy króla Karola Alberta, którzy wzięli go za szpiega i chcieli rozstrzelać. Uratował go znajomy oficer, który za niego zaręczył. W ciągu 10 godzin korpusy feldm. Radetzky ego zmusiły oddziały Królestwa Sardynii do wycofania się w kierunku Mediolanu. Nazajutrz wojska austriackie pokonały Sardyńczyków i Piemontczyków koło miejscowości Volta. Gen. Garibaldi, który dysponował już oddziałem 1500 żołnierzy, dostał rozkaz szarpania flanki nadciągających wojsk austriackich. Ale Mediolan ostatecznie poddał się bez walki i w nocy z 5 na 6 sierpnia 1848 roku król Karol Albert opuścił miasto. Korpus gen. Durando również wycofywał się na Brescię. Koło Lonato starł się z wojskami austriackimi. Legion Polski, stanowiący tylną straż korpusu, dzielnie osłaniał odwrót. Został wówczas ranny płk Mikołaj Kamieński. Zastąpił go na stanowisku dowódcy płk Jan Siodołkowicz. Król Karol Albert uznał, że dalsza walka nie ma sensu. Z jego upoważnienia 9 sierpnia 1848 roku gen. por. Karol Canero di Salasco podpisał rozejm z feldm. Radetzkym.

20 Rozejm przewidywał ustalenie linii demarkacyjnej wzdłuż dawnej granicy między Piemontem a Lombardią oraz wycofanie floty Królestwa Sardynii z Adriatyku. Gen. Garibaldi nie zamierzał jednak rezygnować z walki. Podążył ze swym oddziałem w kierunku jeziora Como i w Alpach Bergameńskich zamierzał podjąć działania zbrojne. Ale ludność północnych Włoch witała jego partyzantów niechętnie. Nic więc dziwnego» że z dnia na dzień topniały jego szeregi. 29 sierpnia 1859 roku gen. Garibaldi dotarł do Lugano jedynie z 30 żołnierzami. Armia sardyńsko-piemoncka wciąż jednak była silna, a chęć walki w społeczeństwie bynajmniej nie osłabła. Gdy w Królestwie Sardynii doszło do wyborów parlamentarnych, wyłoniony w ich wyniku rząd chciał wojny z Austrią. Zaczęły się więc kolejne przygotowania militarne. W październiku 1848 roku król Karol Albert zwrócił się do gen. Wojciecha Chrzanowskiego» rekomendowanego przez księcia Adama Czartoryskiego, z propozycją objęcia przezeń funkcji szefa sztabu i opracowania założeń kampanii. Gen. Wojciech Chrzanowski ( ) urodził się w Biskupicach ukończył wydziały matematyki i historii na Uniwersytecie Jagiellońskim, od 1810 roku służył w armii Księstwa Warszawskiego. Uczył się w Szkole Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierów. Brał udział w kampanii rosyjskiej Napoleona w 1812 roku (odznaczył się pod Smoleńskiem, pierwszy wkraczając do miasta, został też ranny w bitwie pod Możajskiem i koło Wilna) Od 1815 roku oficer w armii Królestwa Polskiego (jako kapitan Kwatermistrzostwa Generalnego wyznaczał granicę Królestwa z Prusami). W 1829 roku uczestniczył w wojnie rosyjsko-tureckiej, odznaczony przez cara Mikołaja I Orderem św. Anny III klasy. Był autorem opracowanego w 1829 roku planu operacyjnego niedoszłej wojny rosyjsko-austriackiej. W czasie powstania listopa

21 dowego sprawował funkcję szefa Sztabu Głównego armii polskiej. Utalentowany, pełen inicjatywy przyczynił się do wygrania bitwy pod Dębem Wielkim. Potem dowodził korpusem (zwycięskie bitwy pod Firlejem i Mińskiem). Na emigracji zajmował się opracowaniami z dziedziny wojskowości. Królowi Karolowi Albertowi rekomendował go, podobnie jak wcześniej Władysława Zamoyskiego, książę Adam Czartoryski. Król chciał, aby gen. Chrzanowski powiększył liczebnie armię, a także zadbał o jej lepsze wyszkolenie i podniósł ducha bojowego. Generał ostro wziął się do pracy. Udało mu się powiększyć armię i osiągnął pewne sukcesy w szkoleniu. Doszedł jednak do wniosku, że na przeszkodzie stoją niezdrowe układy personalne, panujące w naczelnym dowództwie wojsk Królestwa Sardynii w Turynie, czego nie można było zmienić. Mimo to jego autorytet wzrósł na tyle, że faktycznie zaczął pełnić funkcję naczelnego dowódcy. Wodzem naczelnym pozostawał formalnie król Karol Albert, który wprawdzie specjalnym edyktem mianował na to stanowisko gen. Chrzanowskiego, lecz ten zaszczytu nie przyjął. Armia Królestwa Sardynii liczyła 120 tysięcy żołnierzy. Według Eligiusza Kozłowskiego i Mieczysława Wrzoska autorów Historii orąia polskiego , gen. Chrzanowski opracował alternatywne plany kampanii: 1. Działania obronne i lokalne wypady zaczepne, mające na celu nabranie doświadczenia w walce przez żołnierzy nowo wcielonych do armii sardyńskiej, oraz kadrę, która w większości nie uczestniczyła w żadnej wojnie. Pozą tym gen. Chrzanowski liczył na to, że armia austriacka mocniej zaangażuje się w wojnę z Węgrami, co uszczupli jej siły na froncie włoskim. 2. Przejście przez rzekę Ticino i silne uderzenie pięcioma dywizjami na Lombardię z rejonu Novary i stoczenie walnej bitwy; do czasu nadejścia głównych sił Sardynii

22 dywizja piechoty gen. Girolamo Ramorino miała bronić przepraw na rzece Ticino i zatrzymać ofensywę austriacką. Król Karol Albert wybrał drugi wariant* Gen* Chrzanowski skoncentrował więc główne siły nad rzeką Ticino, planując uderzenie na Mediolan* Koło miasta Pawia zajęła pozycje 5 dywizja piechoty dowodzona przez gen. Ramorino ( ) dowódcę korpusu w wojnie polsko-rosyjskiej w 1831 roku, rekomendowanego zresztą przez płk. Zamoyskiego, który był szefem sztabu tego korpusu. Miała ona bronić przepraw na rzece Ticino i opóźniać maisz armii feldm. Radetzky ego. Jeśli zaś dowództwo austriackie skoncentrowałoby swe siły w rejonie Mediolanu, dywizja gen, Ramorino miała wykonywać działania zaczepne na ich lewym skrzydle. 12 marca 1849 roku Królestwo Sardynii wypowiedziało wojnę Austrii. W odpowiedzi feldm. Radetzky zgromadził swe wojska na południe od Pawii. Tym razem to on dokonał agresji na terytorium Królestwa i 20 marca siłami czterech korpusów, liczących w sumie 100 tysięcy żołnierzy, przekroczył rzekę Ticino, nie napotkawszy oporu. Prawdopodobnie miał zamiar nacierać w kierunku na miasto Mortara, aby odciąć armię Królestwa Sardynii od jej zaplecza, czyli Turynu. Gen. Chrzanowski domyślił się, jakie plany ma feldm. Radetzky, zawrócił więc swoją armię, aby skupić się na obronie miasta Mortara. Niestety, gen. Ramorino, znany zresztą ze swej nieudolności, zarówno w czasie powstania listopadowego w Polsce, jak też powstania antykrólewskiego w 1834 roku w Piemoncie, nie próbował nawet swoją dywizją zatrzymać ofensywy austriackiej, przesuwając swe wojska w rejon miasta Piacenza. 21 marca koło Mortary jego dywizja została zaatakowana przez IV korpus austriacki i rozbita. Wówczas król Karol Albert zwołał naradę wojenną. Podczas dyskusji nad dalszym sposobem prowadzenia wojny przeważyła opinia, że należy wydać nieprzyjacielowi walną

23 bitwę. Armia królestwa ruszyła przeciw Austriakom i oba wojska spotkały się 23 marca koło miejscowości Novara nad rzeką Agogna, na drodze z Mortary do Vespolate. Wojska Królestwa Sardynii skupiły się wokół samej Novary. W pierwszym rzucie znalazły się: 1 dywizja piechoty, dowodzona przez gen. por. Giacomo Durando, 2 dywizja piechoty, którą dowodził gen. por. Martin Giovanni Bes i 3 dywizja piechoty przez gen. por. Martina Ettore Perrona. Drugi rzut za dywizją piechoty gen. Besa stanowiła 4 dywizja piechoty dowodzona przez następcę tronu księcia Wiktora Emanuela. 5 dywizja piechoty, którą dowodził Fernando Maria Albert książę Genui, młodszy brat Wiktora Emanuela, stała na wschodnich rogatkach Novary za 3 dywizją piechoty. Na północny wschód od Novary, w odległości 800 metrów stanęła brygada mieszana Solaroli. Korpusy austriackie skoncentrowały się po prawej stronie szosy z Mortary do Novary, liczącej 2,5 km długości. I korpus stanął najbliżej Mortary, IV korpus w odległości niecałego kilometra od tej miejscowości, tuż obok I korpus odwodowy, II korpus zaś w Vespolate, w odległości 1,2 km od Novary. Na początku bitwy 120 dział wojsk Królestwa Sardynii ostrzelało nieprzyjaciela, a gen. Chrzanowski rzucił do natarcia 45 tysięcy żołnierzy piechoty i 2500 kawalerzystów. Jedną z jednostek dowodził polski generał Jakub Antonini ( ), uczestnik powstania listopadowego. W bitwie brał również udział Legion Polsko-Lombardzki (w szeregach 11 pułku piechoty), dowodzony przez płk. Feliksa Breańskiego, także uczestnika powstania listgpadowego, późniejszego generała armii tureckiej, liczący dwie kompanie i szwadron ułanów. Naprzeciw z rejonu miejscowości Vespolate samotnie nacierał w kierunku na Olengo II korpus austriacki. Został jednak zmuszony do ucieczki przez 3 dywizję piechoty. Gen. Chrzanowski nakazał wstrzymanie pościgu, W tym

24 czasie na pole bitwy nadciągnęły pozostałe korpusy austriackie. III korpus, który wsparł natarcie II korpusu. I korpus, uderzający na 1 dywizję piechoty gen. Durando, i 4 dywizja piechoty następcy tronu szerokim łukiem z rejonu Mortary przez rzekę Agogne na Robbio i Confienzę, 500 metrów na wschód od Borgo Vereelli w kierunku Novary. IV korpus nacierał między szosą Mortara-Novara a rzeką Agogna na 2 dywizję piechoty gen. Besa. Bitwa była bardzo krwawa. Poległo 3137 żołnierzy austriackich i 2392 włoskich, ale zwycięstwo należało do Austrii, ponieważ armia Królestwa Sardynii została rozproszona. Odpowiedzialność za klęskę nie spada jednak wyłącznie na generała Chrzanowskiego, podzielić ją trzeba między króla i generalicję włoską 3. Podobno król Karol Albert daremnie szukał śmierci na polu bitwy, w końcu zdecydował się abdykować. Wyjechał do Portugalii, gdzie zmarł 28 lipca 1849 roku w Oporto. Pochowano go w kościele La Superga koło Turynu. Władcą Królestwa Sardynii został jego syn Wiktor Emanuel II ( ). 26 marca 1849 roku zawarł rozejm z feldm. Radetzkym. Zgodził się na okupację części terenów Piemontu, między rzekami Ticino i Sesia, i na obecność garnizonu austriackiego w twierdzy Alessandria w takiej samej liczbie, jak stojący tam garnizon sardyński. Odwołał także swoją flotę wojenną z Adriatyku i przystał na wycofanie wojsk sardyńskich, znajdujących się poza granicami kraju, oraz na redukcję armii do stanu sprzed wojny. 31 marca 1849 roku do Bresci wkroczył korpus dowodzony przez 63-letniego feldm. por. Juliusza Jakuba Haynaua ( ), który dokonał tam krwawej pacyfikacji. Z tego powodu otrzymał przydomek krwawa hiena z Bresci. Za zasługi na tym polu został mia- 3 E. Kozłowski, M. Wrzosek, Historia oręża polskiego J795-/939, Warszawa 1984, s. 296.

25 nowany dowódcą armii austriackiej na Węgrzech, gdzie także zasłynął z okrucieństwa, wytykanego mu nawet przez rosyjskich sojuszników. Mimo to cesarz austriacki mianował go generalnym gubernatorem Węgier. Ofiarą klęski pod Novarą stał się gen. Girolamo Ramorino. Ten wyjątkowo nieudolny dowódca został oskarżony przez gen. Chrzanowskiego o zdradę i rozstrzelany. Sam Wojciech Chrzanowski natomiast uznawszy, że jego dowodzenie pod Novarą było nieskuteczne, zrezygnował z generalskiego żołdu i wkrótce potem opuścił Włochy, Zmarł w 1861 roku w Paryżu. Wydawało się, że nadzieje Włochów na rychłe zjednoczenie kraju zaczynają się rozwiewać. 30 kwietnia 1849 roku liczący 3 tysiące żołnierzy francuski korpus ekspedycyjny pod wodzą marsz. Mikołaja Karola Wiktora Oudinot ( ) zaatakował Rzym. W ten sposób prezydent Francji Ludwik Napoleon spełniał prośbę papieża wystosowaną do rządów Francji, Austrii, Hiszpanii i Królestwa Obojga Sycylii, po ucieczce z Rzymu 24 listopada 1848 roku do miasta Gaeta, gdzie schronił się pod opieką króla Ferdynanda II. Państwem rzymskim rządziły władze republikańskie, które pozbawiły papieża władzy świeckiej. Ale Rzymianie pod wodzą Józefa Garibaldiego odparli atak wojsk francuskich. Marsz. Oudinot zgromadził więc posiłki: 30 tysięcy żołnierzy, głównie weteranów wojny w Algierii i 3 lipca 1849 roku zdobył Rzym, kładąc kres rządom republikańskim. 22 sierpnia pod naporem wojsk austriackich padła Wenecja, gdzie również rządzili republikanie. Najch czele stał przywódca powstania, a potem prezydent Republiki Weneckiej Daniel Manin ( ). Jak widać, porządek wracał na Półwysep Apeniński. Patrioci włoscy ginęli od kul plutonów egzekucyjnych lub przebywali w więzieniach. Tylko nielicznym udało się uciec do Piemontu.

26 6 sierpnia 1849 roku w Mediolanie władze Królestwa Sardynii podpisały traktat pokojowy z Austrią. Królestwo Sardynii musiało zapłacić odszkodowanie w wysokości 75 min franków, ale uzyskało tyle, że uczestnicy wystąpień rewolucyjnych zostali amnestionowani. Królestwo zachowało konstytucję i trójkolorową zielono-biało-czerwoną flagę. Klęska armii Królestwa Sardynii pod Novarą nie zakończyła marzeń ludności Włoch o zjednoczeniu. Za główną przeszkodę uważano Austrię i przeciw niej kierowały się wszelkie patriotyczne wystąpienia. Wyróżniającym się orędownikiem powiększenia terenów Królestwa Sardynii o prowincje znajdujące się na Półwyspie Apenińskim a należące do Austrii, stał się polityk z Turynu Kamil Benso hrabia di Cavour ( ). Pochodził on z rodziny arystokratycznej, której początek miał dać Hubert, rycerz cesarza Fryderyka Barbarossy, przybyły wraz z nim w XIII wieku do Italii. Rodzina Kamila Cavoura była związana z dworem księżnej Pauliny Borghese, siostry cesarza Napoleona, która trzymała do chrztu Kamila. Hrabia Kamil Cavour początkowo nie interesował się polityką. Gospodarował w swoich dobrach ziemskich w okolicach miejscowości Leri, które stały się wzorowe dla całej okolicy. Później jednak zaczął publikować teksty świadczące o zaangażowaniu w sprawy publiczne w czasopiśmie D Risorgimento, które w Turynie stanowiło główny oręż prasowy w walce o zjednoczenie Włoch. Po pewnym czasie Cavour został wybrany na członka Izby Deputowanych Królestwa Sardynii. Doświadczenie z prowadzenia własnej gospodarki, publikowane przezeń artykuły na ten temat i wydana książka Studia ekonomiczne spowodowały,» ze uznany przez opinię publiczną za autorytet w tej dziedzinie, został mianowany przez króla Wiktora Emanuela II ministrem handlu, a potem marynarki i Finansów. Cavour uzdrowił budżet kraju i spłacił zobowiązania

27 finansowe wobec Austrii, wynikające z traktatu pokojowego. Dzięki temu okupacyjne wojska austriackie opuściły tereny Piemontu. Kamil Cavour, jako zwolennik reform gospodarczych, porozumiał się z lewicą liberałów włoskich, choć sam przewodził prawemu skrzydłu liberałów, przez co na pewien czas stracił posadę ministerialną. Ale już w listopadzie 1852 roku król Wiktor Emanuel II powierzył mu funkcję pierwszego ministra. W tym samym roku pewne wydarzenie zapoczątkowało proces zjednoczenia Włoch, choć z pozoru nie miało z tym nic wspólnego, 2 grudnia 1851 roku, w wyniku zamachu stanu dokonanego przez bonapartystów, prezydent Francji książę Ludwik Napoleon Bonaparte ( ) został ogłoszony cesarzem Francuzów. Urodzony w Paryżu, jako syn Hortensji Beuahamais, córki pierwszej żony cesarza Napoleona I i Ludwika Bonaparte, od 1806 roku króla Holandii (podobno jednak prawdziwym jego ojcem był poseł Holandii w Paryżu admirał van Huelle), ukończył gimnazjum w Augsburgu i Szkołę Artyleryjską w Thun, Związał się z karbonariuszami i przez pewien czas uchodził za politycznego awanturnika. Usiłował dokonać zamachu stanu we Francji, co skończyło się dlań uwięzieniem w Ham. Jego czas nadszedł jednak w czasie Wiosny Ludów. Wybrany deputowanym do francuskiego Zgromadzenia Narodowego, 10 grudnia 1848 roku został prezydentem Francji. Po zakończeniu kadencji jego zwolennicy dokonali coś w rodzaju zamachu stanu i wynieśli go 2 grudnia 1851 roku na tron. Postać ta już wkrótce miała znacząco zaważyć na losach Włoch i przyczynić się walnie do ich zjednoczenia. Tymczasem Królestwo Sardynii pod rządami premiera Kamila Cavoura zaczęło rozwijać się gospodarczo. Premier najpierw rozbudował sieć kolejową w Piemoncie i związał ją ze Szwajcarią, Zainicjował budowę tunelu pod Mont

28 Cenis t tworząc połączenie z Francją. Zbudował wielki port wojenny w mieście Spezia. Obniżył opłaty celne, zawarł traktaty handlowe w 1850 roku z Francją, w 1851 roku z Belgią, Wielką Brytanią, Szwajcarią, a nawet z Austrią. Rozwijał przemysł tekstylny i metalurgiczny, doprowadził do powstania Banku Narodowego, wzmacniał aparat państwowy. W polityce zagranicznej natomiast premier Cavour dążył do zacieśnienia więzów z państwami zachodnio- -europejskimi, a także do izolowania Cesarstwa Austrii na arenie międzynarodowej. Gdy w 1853 roku władze austriackie nałożyły sekwestr na majątki mieszkańców Lombardii, którzy ze względów politycznych zdecydowali się na osiedlenie w Królestwie Sardynii, premier Cavour zaprotestował i zwrócił się do rządów państw Europy o poparcie, po czym zerwał kontakty dyplomatyczne z Austrią. Jednocześnie przeprowadził w parlamencie Królestwa Sardynii uchwalę przyznającą subwencje dla poszkodowanych. Wywołało to duże wrażenie w innych państwach włoskich, a ich społeczeństwa zaczęły uznawać króla Wiktora Emanuela II za faktycznego władcę Włoch. Gdy w 1853 roku wybuchła wojna krymska, premier Cavour 25 stycznia 1855 roku podpisał układ z koalicją antyrosyjską i posłał na front 15 tysięcy żołnierzy. Dowodził nimi gen. por. Alfons La Marmora ( ), który wcześniej zreformował armię Królestwa Sardynii. Dał tym gestem do zrozumienia rządom Francji i Wielkiej Brytanii, że zapełnia lukę wywołaną absencją Austrii w koalicji antyrosyjskiej, co przyczyniło się do dalszego izolowania tego państwa na arenie międzynarodowej. Wojska Królestwa Sardynii walczyły koło miejscowości Czemaja i znacznie przyczyniły się do zatrzymania kontrofensywy rosyjskiej. Niestety, wskutek cholery zmarło na froncie rosyjskim 1500 żołnierzy sardyńskich. Rozchorował się także sam gen. La Marmora. Ale jemu, w przeciwieństwie do wielu żołnierzy dywizji, udało się

29 przeżyć i wrócić do Turynu. W 1855 roku na kongresie pokojowym w Paryżu, kończącym wojnę krymską, premier Cavour zwrócił uwagę na sprawę włoską. Uważał, że należy ją uregulować, aby nie stała się przyczyną nowej wojny europejskiej. Początkowo proponował, aby Austria zrzekła się Lombardii, a w zamian dostałaby okupowane przez siebie księstwa naddunąjskie. Pomysł ten został odrzucony. Ale Cavour porozumiał się z George em Williamem lordem Clarendonem ( ), reprezentującym na kongresie rząd Wielkiej Brytanii, który w końcowej debacie zaatakował reżimy papieski i neapolitański, jako reakcyjne i depczące w rządzonych przez siebie krajach prawa człowieka. Jeszcze dalej poszedł francuski minister spraw zagranicznych Aleksander Florian Józef hr. Colonna Walewski ( ). Gdy podsumowywał wyniki kongresu oświadczył: postępowanie rządów papieskiego i neopolitańskiego może doprowadzić do zakłócenia spokoju Europy. Wtedy Kamil Cavour stwierdził, że garnizony austriackie odgrywają negatywną rolę na Półwyspie Apenińskim. Na skutek tych działań władze austriackie zorientowały się w końcu na czym polega polityka Cavoura i nie chcąc doprowadzić do izolacji swego państwa w Europie, złagodziły w 1856 roku politykę w Lombardii i Wenecji, odwołały stan wojenny i stacjonujące tam wojska. Te decyzje były bez wątpienia sukcesem Cavoura. W tym czasie powstało w Królestwie Sardynii Stowarzyszenie Narodowe, którego celem była walka o zjednoczenie Włoch. Do tej działalności Cavour zjednał włoskich radykałów: znanego nam już Daniela Manina, Jerzego Trivulzio Pallavicino ( ) lombardzkiego spiskowca i długoletniego więźnia austriackiego w twierdzy Spielberg, Józefa La Farina ( ), autora najnowszej historii Włoch, a także gen. Garibaldiego. Dodatkowo Cavour zgłosił

30 w parlamencie projekt zbiórki narodowej na zakup 100 dział dla armii. Parlament w 1857 roku zaakceptował ten projekt, w uchwale apelując do społeczeństwa o poparcie dla sprawy. Kamil Cavour doskonale rozumiał, że samo Królestwo Sardynii nie pokona silnej Austrii, dlatego starał się zjednać dla sprawy włoskiej cesarza Napoleona III. Czynił to różnymi sposobami. Nawiązał z nim kontakt już na kongresie paryskim. Potem nawet podsunął mu kochankę, piękną hrabinę Virginię Castiglione. Ale anegdota mówi, że zainteresowanie sprawą włoską cesarz Napoleon III okazał dopiero po urodzinach następcy tronu, w marcu 1856 roku, wtedy polecił swemu przyjacielowi dr. Henrykowi Conneau, Francuzowi, ale urodzonemu w Ham w Lombardii, aby nawiązał kontakt z Cavourem i pizekazał mu, że jest gotów go przyjąć. Niespodziewane wydarzenie omal nie zerwało misternie tkanej przez sardyńskiego premiera nici porozumienia z cesarzem Napoleonem III. 14 stycznia 1858 roku Feliks Orsini, spiskowiec związany z ruchem Józefa Mazziniego, wraz z Karolem Rudio dokonał w Paryżu koło Opery nieudanego zamachu bombowego na cesarza Napoleona III i jego małżonkę cesarzową Eugenię. Zamachowcy mieli nadzieję, że w ten sposób przyczynią się do przekształcenia Francji w republikę demokratyczną. Oburzony cesarz Napoleon III oskarżył władze Królestwa Sardynii o popieranie żywiołów rewolucyjnych. Wówczas premier Cavour oświadczył w parlamencie w Turynie, że mord polityczny stanowi metodę walki zwolenników Józefa Mazziniego, którzy przygotowywali też zamach na króla Wiktora Emanuela II. Józef Mazzini, który w 1833 roku chciał zabić króla Karola Alberta, odpowiedział jednak listownie, iż jest to insynuacja. W tym czasie zamachowiec Feliks Orsini, czekający w celi więzienia paryskiego na proces, napisał list do cesarza Napoleona III. Jego treść była następująca:

31 Najjaśniejszy Panie! Gdy moje własne niewymuszone zeznania są wystarczające, aby się na śmierć skazać, przyjmę ją spokojnie, nie prosząc o łaskę. Nie ukorzę się przed człowiekiem, który zabił wolność mojej ojczyzny. Lecz u progu śmierci zaklinam cię Najjaśniejszy Panie, daj mojej ojczyźnie wolność, którą z winy Francji straciła w 1849 roku. Racz pamiętać Najjaśniejszy Panie, że Włosi, w tym mój ojciec, szafowali krwią pod Napoleonem Wielkim i szli za nim zawsze bez szemrania. Racz i o tym pamiętać, że dochowaliśmy Twojemu Stryjowi wiary i po Jego upadku. Zważ więc i pamiętaj Najjaśniejszy Panie, że dopóki Italia jest w niewoli, póty spokój Europy i Twój jest tylko chimerą. Nie odrzucaj Sire ostatniej prośby patrioty, stojącego na stopniach szafotu, daj wolność Włochom, a błogosławieństwo 25 milionów ludzi pójdzie za Tobą i twoimi potomkami 4. List ten odczytał na sali sądowej jego obrońca Juliusz Favre. Jak twierdzi Alfred Liebfeld: list ten nie przypominał tłumaczenia, ale raczej mistrzowski oryginał. Zapewne został on odczytany nie tylko za aprobatą cesarza, ale być może nawet był pisany pod jego dyktando. Czyżby cesarzowi zależało na takim właśnie pokierowaniu sprawą? Tomasz Witach w biografii Garibaldiego twierdzi, że zamach Feliksa Orsiniego stał się katalizatorem działań francuskiego cesarza w sprawie włoskiej. Jak wiadomo, w polityce nie ma sentymentów, ale trzeźwa kalkulacja. Usunięcie, czy nawet ograniczenie wpływów Austrii we Włoszech umacniałoby pozycję Francji na arenie europejskiej, we Francji zaś zyskiwałoby cesarzowi sympatię liberałów. Oburzenie cesarza Napoleona III wobec Włoch stanowiło więc raczej element gry, niż ujawnienie prawdziwych 4 A. Liebfeld, Napoleon III, Warszawa 1979, s

32 emocji. A także osłabiało pozycję sardyńskiego premiera w tym partnerstwie. W każdym razie premier Cavour, zdając sobie z tego sprawę, solennie zapewnił cesarza Napoleona III, że za próbą zamachu nie stoją władze Królestwa Sardynii, lecz tylko włoscy ekstremiści, któiych działania zostały wywołane sytuacją polityczną na Półwyspie Apenińskim, i tylko należyte rozwiązanie problemu wolności oraz jedności państwa może wyeliminować zagrożenie tego rodzaju. Cesarz przyjął jego tłumaczenia i postanowił zająć się sprawą wyzwolenia tej części Włoch, która znajdowała się jeszcze pod austriackim panowaniem.