Struktura narodowościowa Płocka w pierwszej połowie XIX wieku

Transkrypt

1

2 ZBIGNIEW WALCZAK Struktura narodowościowa Płocka w pierwszej połowie XIX wieku W dotychczasowej naszej historiografa badania struktury wyznaniowej i narodowościowej społeczeństwa Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego są słabo reprezentowane, a temat ten zasługuje na pełniejsze ujęcie. Dotychczas brak jest publikacji dotyczących struktury narodowościowej Płocka, który w połowie XIX wieku był czwartym pod względem liczby ludności miastem Królestwa Polskiego. Wydaje się, że ze względu na położenie geograficzne tego miasta (bliskość granicy pruskiej) oraz jego dzieje polityczne w końcu XVIII i początku XIX wieku, opracowanie zagadnienia struktury narodowościowej jest niezwykle ważne nie tylko dla dziejów Płocka ale także historii ziem polskich w tym okresie. W poniższym artykule chciałbym czytelnikowi przedstawić skład liczebny i strukturę wielu głównych narodowości wchodzących w skład ludności miasta, ukazać jak układały się proporcje pomiędzy poszczególnymi narodowościami oraz rozmiary i skutki germanizacji a następnie rusyfikacja miasta. Cały problem przedstawię w kontekście przemian zachodzących w strukturze narodowościowej guberni płockiej oraz innych miast Królestwa Polskiego. Artykuł oparłem na źródłach archiwalnych, znajdujących się w archiwum miasta Płocka oraz na publikacjach obrazujących strukturę narodowościową guberni płockiej oraz innych miast Królestwa Polskiego. Pewną trudność stanowi fakt, ze materiały źródłowe dostarczają danych o ludności według podziału wyznaniowego, natomiast brak jest do lat czterdziestu (poza latami 1802 i 1808) materiałów dotyczących pochodzenia narodowościowego ludności Płocka. W artykule tym, idąc śladami innych autorów, przyjąłem założenie, że wyznanie na ogół odpowiadało w owych czasach przynależności narodowej. 1 ) Ludność katolicką stanowili Polacy, ewangelicką Niemcy, prawosławną Rosjanie i ludność wyznania mojżeszowego Żydzi. Na ukształtowanie się struktury narodowościowej miasta Płocka, miały poważny wpływ rozgrywające się pod koniec XIX wieku wydarzenia polityczne oraz ówczesna sytuacja gospodarcza na ziemiach polskich. Słabość polityczna Polski, stagnacja feudalnego sposobu produkcji nie wpływała korzystnie na rozwój miast. Feudalne stosunki pańszczyźniane uniemożliwiały większy napływ ludności wiejskiej do miast, hamowały też rozwój rynku wewnętrznego. Współcześni widzieli trudną sytuację miast polskich. Nędzne chaty, sklecone z uratowanych szczątków przedwiecznych zapasów pisał W. Surowiecki zastępują teraz miejsca okazałych i chędogich niegdyś domów. Wywiędły mieszkaniec pasując się z niedostatkiem i głodem wyciąga z nich po wsparcie ręce sposobne do pracy i przemysłu". 2 ) Podobnie układa się sytuacja w Płocku. Drugi rozbiór Polski w 1793 roku oderwał miasto od państwa polskiego. Płock został przyłączony do ziem państwa pruskiego. Władze pruskie dążyły do wzmocnienia elementu niemieckiego w miastach i wsiach, które znalazły się w obrębie zagarniętych prz~z nich ziem. Dlatego też popierały kolonizację tych terenów, stwarzając dogodne warunki dla osiedlających się w miastach rzemieślników, a na wsiach kolonistów. Ważniejsze stanowiska w administracji terenowej obsadzono również urzędnikami pruskimi. Płock pod rządami pruskimi awansował do rangi miasta departamentalnego, co musiało spowodować dopływ urzędników pruskich i w r zrost żywiołu niemieckiego. Dokładnych danych co do rozmiarów napływu elementu niemieckiego do Płocka nie posiadamy. Wierny natomiast, że do 1805 roku w miastach Prus Nowowschodnich osiedliło się 798 rzemieślników niemieckich, co stanowiło w sumie z rodzinami 2654 osoby. Poważna część z nich zamieszkała w Płocku. W całym departamencie około 1800 roku zamieszkiwało 5879 rodzin z tego w samym Płocku 400 rodzin niemieckich. 1 Struktura ludności wg wyznania podana przez J. Nowowiejskiego w Monografii Płocka w 1802 r. przedstawiała się następująco: na 3714 mieszkańców było 1793 protestantów, 1065 żydów i 866 katolików. 4 ) Napływ elementu niemieckiego zahamowany został w następnych latach, kiedy Płock wszedł w skład utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego, a następnie po jego upadku, znalazł się w Królestwie Polskim. Z danych dotyczących 1810 roku wynika, że w mieście zamieszkiwało już tylko 875 osób pochodzenia niemieckiego. 5 ) Nastąpił więc gwałtowny spadek napływowej ludności niemieckiej, która opuściła miasto. Odpływ poważnej części elementu niemieckiego po utworzeniu Księstwa Warszawskiego świadczyć może o nietrwałości przedsięwziętej przez władze pruskie kolonizacji. Koloniści nie mogli zasy- 22

3 miłować się w środowisku polskim; szczególnie dotyczyło to urzędników pruskich przybyłych z Prus w celu objęcia stanowisk w aparacie państwowym, którzy po przejęciu administracji w ręce polskie musieli opuścić teren Księstwa Warszawskiego. Podobne zjawisko szybkiego wzrostu na skutek kolonizacji, ludności niemieckiej a następnie jej spadku miało miejsce w innych miastach zaboru pruskiego, które po 1806 roku weszły w skład Księstwa Warszawskiego. W Kaliszu ludność niemiecka w latach wzrosła z 5V»> do Sl^/o, a po roku 1806 nastąpiło poważne jej zmniejszenie na skutek opuszczenia miasta przez część ludności niemieckiej 6 ). Następną grupą ludności zamieszkującą Płock w początku XIX wieku byli Żydzi. Według danych przytoczonych przez J. Nowowiejskiego i H. Grossmana, stanowili oni poważny odsetek ogółu ludności miasta. J. Nowowiejski podaje, że w 1802 roku w Płocku mieszkało 1065 Żydów, natomiast H. Grossman dla roku 1808 podaje liczbę 1932 Żydów, opierając się na spisie ludności z tego roku 7 ). Ten gwałtowny wzrost ludności żydowskiej w latach o 81,4 /«jest trudny do wytłumaczenia. Być może dane z roku 1808 dotycząc? Płocka są zawyżone 8 ). Przyjmujemy te dane ze względu na brak innych. Wynika z tego, że ludność żydowska w 1802 roku stanowiła 28,6 /o, w roku 1808 już 48,9 /o ogółu ludności miasta. Zaskakująco niską liczbę stanowiła ludność katolicka, którą stanowili głównie Polacy i wynosiła ona w 1802 roku tylko 866 osób. Słabość elementu polskiego w tym okresie tłumaczyć można ówczesnym układem stosunków społeczno-gospodarczych, które utrudniały przenonoszenie się chłopów do miast i zasilanie liczebne ludności pochodzenia polskiego. Wpływ na taki stan rzeczy miała również polityka państwa polskiego w XVIII wieku wobec miast, która doprowadziła do poważnego ich osłabienia pod względem politycznym i gospodarczym. Struktura narodowościowa Płocka w 1802, 1840, 1862 roku przedstawiała się następująco; 1802 r.: Niemcy 48,l /o, Żydzi 28,6%, Polacy 23,3 /o r.: Polacy 56,41 /o, Żydzi 35,70%, Niemcy 7,84 a /o r.: Polacy 54,64»/», Żydzi 41,0%, Niemcy 4,14%. Dla lat nie dysponujemy materiałami dotyczącymi struktury narodowościowej z uwzględnieniem elementu niemieckiego. Materiały źródłowe wykazują tylko ludność z podziałem na chrześcijan i żydów. Analizując powyższą tabelę zauważamy nierównomierny wzrost liczby ludności w poszczególnych latach. W latach wojen, a szczególnie klęsk elementarnych następowało zahamowanie wzrostu liczebnego poszczególnych grup wyznaniowych. Widać to wyraźnie przy porównywaniu danych liczbowych o stanie ludności w latach 1831, 1832, I tak od 1831 do 1835 roku ludność chrześcijańska wzrosła o 117 osób, a ludność żydowska zaledwie o 24 osoby. Struktura wyznaniowa Płocka w latach Rok Chrześcijan Tempo wzrostu Żydów Tempo wzrostu i Razem tabela 1 % Żydów do ogółu ludności , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 186} , , , , , , , , ,2 2R0DŁA J. Nowowiejski, Płock, Płock 1931 r. s. 129, H. Grossman, Struktura społeczno-gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisu ludności 1808, 1810 r. Kwartalnik Statystyczny" 1925 r. t. II i. 1 s. 99. OTWAP Płock, Akta Magistratu m. Płocka. Syng. 614 s. 25, 85, syg. 815, s. 6, syg. 616 s. 62, 222, syg. 617, s. 164, 255. syg. 618 s. 31. syg. 622 s. 10, 5, syg. 626 s , syg. 628 s. 122, 2!3. 23

4 W w/w latach w Płocku panowała epidemia cholery oraz pewien wpływ wywarło powstanie listopadowe, w którym wzięło udział kilkaset osób, z których część poległa lub też wyemigrowała z kraju. Nie posiadamy danych z rozbiciem na wyznanie dla lat 1848 i 1849, w których to latach panowała w mieście również epidemia cholery. Można jednak sądzić, że sytuacja była podobna, bowiem ogólna liczba ludności zmalała z ) w 1848 roku do ) w 1849 roku. Analogicznie w latach , kiedy miasto ponownie nawiedziła epdemia cholery, nastąpił spadek ludności w obu grupach wyznaniowych na skutek dużej śmiertelności wywołanej tą chorobą. Spadek liczebny ludności chrześcijańskiej między rokiem i 1865 a 1867 jest na podstawie dostępnych mi źródeł trudny do wytłumaczenia. Porównując dane dotyczące ludności chrześcijańskiej i żydowskiej widzimy, że z wyjątkiem kilku lat, ludność żydowska wykazywała stały wzrost procentowy w stosunku do ogółu ludności, chociaż nie osiągnęła nigdy wskaźnika z 1808 roku. Średnia ta wahała się około 40 /o ogółu ludności. Tempo wzrostu ludności żydowskiej było większe niż tempo wzrostu ludności chrześcijańskiej. Ludność chrześcijańska w latach wzrosła o 295%>, natomiast ludność żydowska w analogicznym okresie o 591,6 /o. W całym województwie a następnie guberni płockiej odsetek ludności żydowskiej do ogółu ludności wynosił (tabela 2) Widzimy więc, że podobnie jak w mieście tak i w całej guberni następował wzrost ludności żydowskiej w stosunku do ogółu ludności guberni. Jak wiadomo większość ludności żydowskiej skupiała się w miastach. W województwie i guberni płockiej skupienie ludności żydowskiej w miastach wynosiło w 1808 roku 52,9 /o globalnej liczby Żydów w guberni. Średnia w miastach Królestwa Polskiego ludności żydowskiej w stosunku do ogółu ludności wynosiła 27,9%, była więc mniejsza niż w Płocku. We wsiach Królestwa Polskiego średnio było Odsetek ludności żydowskiej do ogółu ludności w guberni płockiej tabela 2 Rok /o 8,1 9,2 9,7 10,4 10,6 Rok /o 12,1 11,8 12,3 12,6 13,1 Źródło: E. Eisenbach, Mobilność terytorialna ludności żydowskiej w Królestwie Polskim. Spoleczeń- GlWo Królestwa Polskiego" Warszawa 1964 r. s ludności żydowskiej 4,8"/o a w wojewódzwie płockim 7,3 /o ogółu ludności wiejskiej 1 '). W latach następnych zaznaczył się dalszy wzrost ludności żydowskiej w miastach w związku z rugami tej ludności ze wsi. Wzrost proc n- towy ludności żydowskiej w miastach województwa płockiego w latach ilustruje tabela 3. Procentowy udział Żydów w ogólnej liczbie ludności miast guberni płockiej w latach tabela 3 Rok /o 42,5 48,0 51,0 51,7 52,2 51,7 52,5 2ródlo: patrz tabela 2 s Pod względem liczebności i procentowego udziału ludności żydowskiej wśród ludności miejskiej gubernia płocka zajmowała ze wskaźnikiem 42,5 52,5 drugie miejsce w Królestwie Polskim po guberni augustowskiej, gdzie średnia ta wynosiła 60,6 3 /«ogółu mieszkańców 12 ). Z ogólnej liczby 43 miast w guberni płockiej w 7 miastach występowała bezwzględna przewaga elementu żydowskiego (tabela 4). Miasta guberni płockiej o przewadze ludności żydowskiej tabela 4 R o k 1829 R o k 1857 Miasta ogółem ludności Żydów % Żydów do ogółu ludności ogółem ludności Żydów Żydów do ogółu ludności Drobin , ,7 Wyszogród ,4 Kuczbork , ,6 Nasielsk , Maków , ,1 Kikół , ,4 Zakroczym , ,9 Źródło: B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX, Warszawa 1930 rok, s

5 25 Od 1840 roku dysponujemy ponownie źródłami dotyczącymi podziału ludności chrześcijańskiej na katolików, protestantów i prawosławnych. Wśród ludności chrześcijańskiej, począwszy od lat czterdziestych, mają przewagę wyznawcy katolicyzmu. W roku 1845 na ogólną liczbę mieszkańców katolicy stanowili 6378, ewangelicy 875, prawosławni 12 osób "). Z innych narodowości źródła z roku 1845 i 1859 wspominają o Włochach, Francuzach, Holendrach. W 1845 r. 14 ) mieszkało w mieście 3 Holendrów i 6 Włochów, a w 1859 r. 13 ) mieszkało w mieście 6 Francuzów i 4 Włochów. W latach następnych zaznacza się powolny wzrost ludności katolickiej, spadek zaś ludności wyznania ewangelickiego. W 1862 roku w Płocku mieszkało 7476 katolików, 567 ewangelików, 5603 Żydów i 29 prawosławnych 18 ). Nastąpił więc dalszy spadek liczby ludności wyznania ewangelickiego. Tendecję spadkową wykazywała ludność pochodzenia niemieckiego. W oparciu o dotychczasowy stan badań nie jestem w stanie wyjaśnić przyczyn powyższego zjawiska. Być może odpływ ten spowodowany był przenoszeniem się części ludności niemieckiej zajmującej się rzemiosłem do innych miast Królestwa Polskiego, w których zaczął rozwijać się przemysł. Za granicę bowiem, według danych źródłowych w latach , wyemigrowała z Płocka bardzo znikoma ilość osób. Większa była mobilność między poszczególnymi guberniami Królestwa Polskiego. Zwiększenie się żywiołu niemieckiego po 1867 roku spowodowane mogło być powstającymi w Płocku pierwszymi zakładami przemysłowymi. Najbardziej dynamiczny wzrost wykazywała ludność żydowska, która w latach wzrosła o 89%. Wzrósł również udział procentowy ludności żydowskiej w stosunku do ogółu mieszkańców z 35,80 /» w 1840 roku do 41,25 /» w 1867 r. Na tak szybki wzrost liczby ludności żydowskiej w mieście wpłynęły następujące czynniki: Większy przyrost naturalny niż u ludności chrześcijańskiej. Napływ z terenu wsi, z których ludność żydowska była rugowana oraz z innych miast Królestwa Polskiego. Względne korzystne warunki bytowania w mieście położonym nad wodnym szlakiem handlowym, gdzie istniały warunki dla utrzymania się z handlu i wyszynku a tymi rodzajami zatrudnienia zajmowało się według T. Gołębiowskiego około 45% Żydów w Królestwie Polskim 17 ). W przeciwieństwie do dużego napływu elementu niemieckiego w okresie, kiedy miasto znajdował się pod zaborem pruskim w latach zaboru rosyjskiego nie obserwujemy masowego napływu Rosjan. Nastąpił co prawda wzrost ludności rosyjskiej ale w stosunku do ogółu ludności, jak widać z tabeli 6, stanowili oni znikomy procent. Ludność ta była ludnością napływową, stanowili ją głównie urzędnicy przybywający z cesarstwa. Liczba ludności polskiej w mieście wykazywała dość duże wahania, po 1840 roku następuje niewielki spadek ludności polskiej z 56,41% w 1840 roku do 54,31% w 1867 roku. Stanowiło to spadek ludności polskiej o 2,10%. Procentowy wzrost ludności polskiej w latach wynosił 59,5%, był więc niższy od dynamicznego wzrostu ludności żydowskiej. Rozpatrując poszczególne wyznania pod względem płci w latach , zarówno wśród ludności chrześcijańskiej jak i żydowskiej, przewagę miały kobiety. W roku 1828 na 100 kobiet przypadało 105 mężczyzn, natomiast w roku 1837 stosunek w obu grupach wyznaniowych uległ zmianie na korzyść mężczyzn i wynosił na 100 mężczyzn 103 kobiety, a w roku kobiet na 100 mężczyzn. W rozbiciu na wiek, z rozróżnieniem ludności chrześcijańskiej i żydowskiej, zachowały się dane z kilku lat. Są one jednak mało przydatne do analizy ze względu na ujmowanie ludności w każdym roku w innych grupach wickowych. Tylko niektóre z nich nadają się do wykorzystania. Dla porównania przytoczę strukturę wiekową z roku 1818 (tabela 6) i z 1843 roku (tabela 7). tabela 5 Struktura narodowościowa Płocka w latach Narodowość % 1845 % 1847 % 1856 % 1862 % 1867 % Polacy , , , , ,31 Rosjanie 5 0, , , , , ,22 Niemcy 855 7, ,18 8G0 6, , , ,22 Żydzi , r 84 42, , , ,25 Inne naród. 9 0,07 Razem Źródła: O- T. W. A. P. Płock A. M. m. Płocka inne źródła (syg. 626 s. 280) podają liczbę 74 Rosjan syg. 618 s. 130, syg. 619 s. 269, syg. 620 s. 90, syg. 621 i dla roku (syg. 627 s. 186). s. 317, syg. 626 s 266, syg. 628 s Dla roku 1862

6 26 Rok 1818 Grupy wieku Chrześcijanie Wielkość grup Żydzi tabela , , , , ,19 ponad ,20 Razem ,00 Żródlo: OT WAP Płock, AM m. Płocka syg. 614 s. 25. Rok 1843 Grupy wieku Razem Chrześcijanie Wielkość grup Żydzi Razem % tabela , , , ,90 ponad ,31 Razem ,00 Źródło: OT WAP Płock, AM m. Płocka, syg. 619 s W Jatach tych zwiększyła się liczba ludności w grupie wiekowej lat oraz poważnie wzrosła liczba mieszkańców ponad 60 lat. Świadczyć to może o przesunięciu się górnej % granicy wieku. Ponadto musiał istnieć między tymi latami przypływ ludności z zewnątrz wlanie w grupie wiekowej lat. Na zakończenie chciałbym wspomnieć o środkach utrzymania poszczególnych grup wyznaniowych. Jak stwierdzają materiały źródłowe z różnych lat pierwszej polowy XIX wieku, ludność miasta utrzymywała się z rzemiosła, handlu i częściowo z rolnictwa. W Płocku do połowy XIX wieku brak jest jakiegokolwiek przemysłu. Tym też, jak już wspomniałem, można tłumaczyć słaby napływ elementu polskiego i niemieckiego do miasta, w przeciwieństwie do dużego napływu do innych miast Królestwa Polskiego, w których zaczął rozwijać się przemysł. W Płocku, ze względu na jego położenie, ludność żydowska zajmowała się głównie handlem, wyszynkiem, prowadzeniem niewielkich warsztatów usługowych, obsługując setki załóg statków, tratew i borlinek przybywających do Płocka z ładunkiem zboża i innych twarów eksportowych do Prus. W roku 1817, według J. Nowowiejskiego, w mieście było 3 kupców chrześcijan i 100 Żydów łs ), a w roku 1824 na 107 różnego rodzaju kupców Żydów było 100,9 ). Żydzi stanowili również około SO^/o ludności rzemieślniczej. W 1818 roku wśród 217 rzemieślników mieszkających w mieście było 100 Żydów 20 ). W roku ) na 28 przekupniów Żydów było 25; handlarzy (tabaki) Żydów 6; lichwiarzy 9, Żydów 6: szynkarzy soli 13. Żydów 10; faktorów 12, Żydów 10; kramarzy 59, Żydów 48; krawców 26, Żydów 24. Mała ilość ludności utrzymywała się całkowicie z rolnictwa. Źródła wymieniają w roku ) piętnastu rolników, a w roku 1858 osiemnastu rolników M ). Reasumując całość wywodów o strukturze narodowościowej można stwierdzić, że element polski mimo wahań wykazał największą żywotność i w latach sześćdziesiątych zaczął wyraźnie dominować w mieście. PRZYPISY 1) J. Raszewska, Rozwój zaludnienia miasta Kalisza w latach Rocznik Kaliski 1969" Kalisz E. Kaczyńska, Tkacze w Zduńskiej Woli i Turku w końcu XIX w. Społeczeństwo Królestwa Polskiego" t. III Warszawa s ) W. Surowiccki, O upadku przemysłu i miast w Polsce, Warszawa 1810 r., s ) J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim, Prusy Nowowschodnie Poznań 1964, s. 159, ) J. Nowowiejski, Płock monografia historyczna, Płock, 1931 r. s ) J. Wąsicki, op. cit. s ) J. Raszewska, op. cit. s ) H. Grossman, Struktura społeczno - gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisu ludności z 1808 i 1810 r., Kwartalnik Historyczny" 1925 r.. t. II, z. I, S ) H. Grossman stwierdza możliwość, że dane liczbowe w spisie z 1808 roku są zawyżone około 34%. Podobnie B. Grochulska, Handel zagraniczny Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1967 r., uważa, że dane dotyczące liczby ludności wykazane w spisie z 1808 r. są zawyżone. 9) OT WAP Płock. Akta Magistratu m. Płocka, syg. 625, s ) tamże, syg. 625, s ) E. Eisenbach. Mobilność terytorialna ludności żydowskiej w Królestwie Polskim, Społeczeństwo Królestwa Polskiego", Warszawa 1964 r., s ) tamże, s ) OT WAP Płock, AM m. Płocka, syg. 619, s ) tamże. syg. 619, s ) tamże, syg s ) tamże, syg. 625, s ) T. Gołębiowski. Stosunki gospodarcze w Królestwie Polskim w okresie , Przegląd Socjologiczny" t. IX, 1947 r., s ) J. Nowowiejski, op. cit. s ) M. Synoradzki, Przemyśl i handel w Płocku przed pół wiekiem,..korespondent Płocki" 1856 r. Nr 2. 20) OT WAP Płock, syg. 614, s ) tamże syg. 620, s ) tamże, syg s ) tamże, syg. 623, s. 71.