POSTĘPOWANIE W SPRAWACH MAŁŻEŃSKICH

Transkrypt

1 POSTĘPOWANIE W SPRAWACH MAŁŻEŃSKICH

2 Zgodnie art. 425 k.p.c. przepisy niniejszego rozdziału stosuje się w sprawach o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa i o rozwód oraz o separację na żądanie jednego z małżonków. Sprawy małżeńskie są rozstrzygane w postępowaniu odrębnym ze względu na doniosłość społeczną i prawną, konieczność zabezpieczenia szczególnej ochrony sądowej. Przepisy odrębne mają w stosunku do przepisów ogólnych (dotyczących procesu) charakter norm szczególnych.

3 PODMIOTY POSTĘPOWANIA W postępowaniach odrębnych w sprawach małżeńskich zarówno powodem, jak i pozwanym może być każde z małżonków, w zależności od tego, kto pierwszy wystąpi z powództwem. Poza małżonkami, w sprawie o ustalenie nieistnienia małżeństwa z innej przyczyny, niż wymieniona w art. 2 k.r.o. oraz o ustalenie istnienia małżeństwa, uprawnionym do wytoczenia powództwa jest każdy, kto wykaże interes prawny; podobnie w sprawach o unieważnienie małżeństwa z powodu pozostawania jednego z małżonków w uprzednio zawartym związku małżeńskim oraz z powodu pokrewieństwa między małżonkami (art. 13, 14 k.r.o.).

4 Interwencję uboczną może zgłosić osoba, która mogłaby być strona procesu, ale w takim charakterze nie występuje. Jest to więc możliwe w sprawach o unieważnienie małżeństwa z powodu bigamii oraz kazirodztwa (art. 13 i 14 k.r.o.) oraz w sprawach o ustalenie istnienia (nieistnienia) małżeństwa. W pozostałych sprawach interwencja uboczna nie jest dopuszczalna. Legitymacja prokuratora do wszczynania spraw niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego została ograniczona do spraw wyraźnie wskazanych w przepisach szczególnych (art. 7 k.p.c.). Prokurator może więc wytoczyć powództwo o unieważnienie małżeństwa oraz o ustalenie istnienia (nieistnienia) małżeństwa (art. 22 k.r.o.).

5 Zgodnie z art. 426 k.p.c., w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich konieczne jest posiadanie przez pełnomocnika umocowania do prowadzenia konkretnej, indywidualnie oznaczonej sprawy małżeńskiej. W postępowaniu w sprawach małżeńskich ustawodawca odstąpił od zasady jawności (art. 9 k.p.c.). Regułą jest tutaj rozpoznanie sprawy na posiedzeniach przy drzwiach zamkniętych. Odstąpienie od tej reguły jest możliwe tylko wówczas, gdy spełnione są równocześnie dwa warunki: strony żądają publicznego rozpoznania sprawy; sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności. Podczas posiedzeń odbywających się przy drzwiach zamkniętych mogą być obecne na sali, poza stronami, po dwie osoby zaufane z każdej strony (art. 154 k.p.c.). Ogłoszenie orzeczenia jest jawne, sąd może jednak zaniechać podania ustnych motywów rozstrzygnięcia, jeżeli sprawa była rozpoznawana przy drzwiach zamkniętych (art zd. 2 k.p.c.).

6 Art Rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron. Jednakże w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda na pierwsze posiedzenie sądowe wyznaczone w celu przeprowadzenia rozprawy, postępowanie ulega zawieszeniu, chyba że prokurator popiera żądanie unieważnienia albo ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. 2. Podjęcie postępowania następuje na wniosek powoda, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania. W razie niezgłoszenia takiego wniosku w ciągu roku po zawieszeniu, sąd umorzy postępowanie. Umorzenie wywołuje takie same skutki, jak umorzenie postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron lub z powodu ich niestawiennictwa.

7 Termin "pierwsze posiedzenie sądowe" użyty w art oznacza pierwszą rozprawę (zob. orz. SN z 8 lipca1952 r., C 1843/51). Artykuł nie zawiera obowiązku osobistego stawiennictwa powoda na pierwsze posiedzenie sądowe, co prowadzi do wniosku, że wystarcza zastąpienie strony powodowej w myśl ogólnych przepisów o zastępstwie w procesie (orz. SN z 8 lipca 1952 r., C 1843/51). Jeżeli pozwany nie żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobecności ani nie składał wyjaśnień ustnie lub na piśmie, na rozprawę nie stawił się, albo mimo stawienia się nie brał udziału w rozprawie, wyrok także w sprawach małżeńskich jest zaoczny (uchw. SN(7) (zasada prawna) z 12 maja1952 r., C 1572/51).

8 Zgodnie z art. 429 k.p.c., jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu. Na postanowienie o nałożeniu grzywny na stronę przysługuje jej zażalenie (art pkt 5 k.p.c.). W postępowaniu w sprawach małżeńskich małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków (art. 430 k.p.c.). Zakaz ustawowy przesłuchiwania wymienionych w art. 430 k.p.c. osób w charakterze świadków jest bezwzględny, wymienionych osób nie można przesłuchiwać nawet za ich zgodą. Zakaz nie dotyczy informacyjnego wysłuchania. Sąd może wysłuchać osobę małoletnią, jeżeli jej rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych (art k.p.c.).

9 W postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich nie można oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych. W sprawach tych nie stosuje się art W sprawach małżeńskich sąd powinien przeprowadzić postępowanie dowodowe. Zdanie 2 art. 431 k.p.c. wyłącza przy wyrokach zaocznych domniemanie prawdziwości twierdzeń powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub w pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą (art k.p.c.). Regulacja ta oznacza, że w sprawach małżeńskich dopuszczalne są wyroki zaoczne z powyższym zastrzeżeniem. Powództwo wzajemne jest niedopuszczalne (art , art k.p.c.).

10 PRZESŁUCHANIE STRON Zgodnie z art. 432 k.p.c., w każdej sprawie o rozwód lub o separację sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron. W innych sprawach sąd nie może odmówić dopuszczenia takiego dowodu, jeżeli strona go powołała. Art stosuje się odpowiednio. Przepis art. 432 jest wyjątkiem od art. 299 k.p.c., zgodnie z którym przesłuchanie stron przeprowadza się wówczas, gdy brak innych środków dowodowych, bądź po wyczerpaniu innych dowodów nie zostały wyjaśnione istotne fakty. Sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron, jeżeli w sprawie o rozwód albo o separację pozwany uznaje żądanie pozwu, a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci (art. 442 KPC).

11 PROTOKÓŁ ROZPRAWY Protokół rozprawy powinien zawierać oświadczenie małżonków co do liczby, wieku i płci dzieci żyjących, stosunków majątkowych i zarobkowych obu małżonków, szczególnych obowiązków utrzymania osób niebędących ich wspólnymi dziećmi oraz co do treści umowy majątkowej, jeżeli małżonkowie umowę taką zawarli (art. 433 k.p.c.). Niezależnie od tego pełne zastosowanie ma też przepis art. 158 k.p.c. określający treść każdego protokołu rozprawy. W sprawach małżeńskich nie można stosować skróconej formy protokołu (art ), nawet bowiem w wypadku wyroku zaocznego sąd przeprowadza postępowanie dowodowe (art. 431 k.p.c.).

12 WYWIAD ŚRODOWISKOWY Sąd może zarządzić przeprowadzenie przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron. Sposób przeprowadzania wywiadów środowiskowych określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 989). Wywiad środowiskowy nie może zastąpić postępowania dowodowego, bowiem jego zadaniem jest właśnie przygotowanie tego postępowania. Dowód ten nie ma charakteru obligatoryjnego. Wywiady są przeprowadzane przez kuratorów zawodowych bądź społecznych według przepisów ustawy o kuratorach sądowych.

13 ROZSZERZONA SKUTECZNOŚĆ WYROKU Wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich, nie dotyczy to jednak części orzekającej o prawach i roszczeniach majątkowych poszukiwanych łącznie z prawami niemajątkowymi. Art k.p.c. wprowadza tzw. rozszerzoną prawomocność wyroków w sprawach niemajątkowych małżeńskich. Na tej podstawie wyrok poza stronami (art k.p.c.) wiąże także osoby trzecie, które nie brały udziału w sprawie (erga omnes).

14 SPRAWY O ROZWÓD I SEPARACJĘ

15 MEDIACJA Zgodnie z art k.p.c., jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd może skierować strony do mediacji. Skierowanie to jest możliwe także wtedy, gdy postępowanie zostało zawieszone. Przepis ma charakter fakultatywny. Przepisy o mediacji stosuje się odpowiednio, z tym że przedmiotem mediacji może być także pojednanie małżonków. Jeżeli strony nie uzgodniły osoby mediatora, sąd kieruje je do stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną, w szczególności posiadającego wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych.

16 NIEDOPUSZCZALNOŚĆ POWÓDZTWA WZAJEMNEGO Powództwo wzajemne o rozwód lub o separację jest niedopuszczalne. W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód albo o separację. Strona pozwana w sprawie o rozwód może jednak również żądać rozwodu albo separacji. Strona pozwana w sprawie o separację może również żądać separacji albo rozwodu.

17 ZAWIESZENIE POSTĘPOWANIA Ujawnienie okoliczności wskazujących na możliwość utrzymania pożycia małżeńskiego obliguje sąd do zawieszenia postępowania. Ocena, czy istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, należy do sądu. Zawieszenie postępowania z powodu przekonania sądu o utrzymaniu małżeństwa może nastąpić tylko raz w toku procesu. Sąd może mimo zawieszenia postępowania, skierować strony do mediacji (art. 436 k.p.c.). Możliwe jest również zawieszenie postępowania na zgodny wniosek stron (art. 178 k.p.c.) oraz na zasadach ogólnych (art. 174, 177 k.p.c.). Nie obowiązuje tu ograniczenie, że postępowanie może być zawieszone tylko raz.

18 Postanowienie o zawieszeniu postępowania zapada na rozprawie (art. 440 jest przepisem szczególnym wobec art. 183 k.p.c.). Na postanowienie o zawieszeniu postępowania przysługuje stronom zażalenie (art pkt 6 k.p.c.). Podjęcie postępowania następuje na wniosek jednej ze stron, nie wcześniej niż po upływie trzech miesięcy od daty zawieszenia postępowania. Niezgłoszenie wniosku w ciągu roku po zgłoszeniu, skutkuje umorzeniem postępowania. Umorzenie postępowania nie pozbawia strony prawa ponownego wytoczenia powództwa (brak powagi rzeczy osądzonej), również na podstawie tych samych faktów i dowodów.

19 POSTĘPOWANIE DOWODOWE Postępowanie dowodowe ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, jak również okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji, a w razie uznania powództwa - także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną (art. 441 k.p.c.). Ustalane okoliczności powinny być dostosowane do warunków istotnych orzeczenia, w szczególności dotyczy to obligatoryjnej treści wyroku rozwodowego (art. 57 i 58 k.r.o.), czy orzekającego separację (art k.r.o.). Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli w procesie o rozwód postępowanie dowodowe, którego zakres współokreślały wnioski stron, dostarczyło materiału wystarczającego do ustalenia przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego oraz do ustalenia, że rozkład ten jest zupełny i trwały (art. 56 i n. k.r.o.), sąd nie ma obowiązku przeprowadzania z urzędu innych dowodów (wyr. SN z 10 grudnia 1998 r., I CKN 912/97).

20 Sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron, jeżeli spełnione są łącznie następujące warunki: pozwany uznaje żądanie pozwu; małżonkowie nie mają małoletnich dzieci, które są dziećmi wspólnymi (art. 442 k.p.c.). Ograniczenie postępowania dowodowego jest możliwe tylko wówczas, gdy pozwany wyraża zgodę na orzeczenie rozwodu i rozstrzygnięcie o winie w taki sposób, w jaki żąda tego powód. Użycie w przepisie pojęcia "sąd może" oznacza, że ograniczenie postępowania dowodowego do przesłuchania stron zależy od oceny sądu. Sąd ma obowiązek ustalić fakty dotyczące rozkładu pożycia i ocenić, czy wystarczający jest w tym zakresie dowód z przesłuchania stron. Zgodnie z art. 441 k.p.c. sąd bada przyczyny, które skłoniły stronę do uznania powództwa.

21 ROSZCZENIA ALIMENTACYJNE Małżonek może dochodzić roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka na wypadek orzeczenia rozwodu, jak również na wypadek orzeczenia separacji. Dochodzenie następuje przez zgłoszenie wniosku na rozprawie w obecności drugiego małżonka albo w piśmie, które należy doręczyć drugiemu małżonkowi (art. 444 k.p.c.).

22 Art W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Pozew lub wniosek o zabezpieczenie w takiej sprawie sąd przekaże sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód lub o separację, w celu rozstrzygnięcia według przepisów o postępowaniu zabezpieczającym. 2. Postępowanie w sprawie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alimenty, wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację co do świadczeń za okres od jego wytoczenia. Z chwilą wydania w sprawie o rozwód lub o separację postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wykonania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny lub o alimenty wstrzymuje się także z mocy prawa wykonanie nieprawomocnych orzeczeń o obowiązku tych świadczeń, wydanych w poprzednio wszczętej sprawie, za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. 3. Po prawomocnym zakończeniu sprawy o rozwód lub o separację zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa, orzeczenia zaś, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu, jednak tylko co do okresu, za który w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o roszczeniach objętych zawieszonym postępowaniem. W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa umorzeniu.

23 ZAKAZ WSZCZYNANIA ODRĘBNYCH POSTĘPOWAŃ Art Jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej lub o kontaktach stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. 2. Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej lub kontaktów wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej lub kontaktach przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej lub kontaktów, jeżeli w prawomocnym orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o władzy rodzicielskiej lub kontaktach. W przeciwnym wypadku postępowanie ulega umorzeniu.

24 MEDIACJA PRZY ROZWODZIE I SEPARACJI Zgodnie z art k.p.c., w każdym stanie sprawy o rozwód lub separację sąd może skierować strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spornych kwestii dotyczących: zasad zaspokajania potrzeb rodziny; alimentów; sprawowania władzy rodzicielskiej; kontaktów z dziećmi; spraw majątkowych, podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację. Sąd może skierować strony do mediacji w sprawach określonych w komentowanym przepisie aż do momentu zamknięcia rozprawy przez sąd drugiej instancji.

25 ZABEZPIECZENIE Na wniosek strony w postępowaniu w sprawach małżeńskich stosuje się przepisy art lub 3 k.p.c. Przepisy art i 3 mają na celu zabezpieczenie postanowień sądu w przedmiocie kontaktów rodzica z dzieckiem (dziećmi) wydanych w postępowaniu w sprawach o rozwód i w sprawach o separację. Wskazany przepis stosuje się wyłącznie na wniosek zainteresowanej strony.

26 UMORZENIE POSTĘPOWANIA W razie śmierci jednego z małżonków postępowanie umarza się (art. 446 k.p.c.). Mimo że nie można orzec rozwodu lub separacji, małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia występuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkodawca dowiedział się o otwarciu spadku, nie dłużej niż rok od otwarcia spadku (art. 940 k.c.). Mimo śmierci małżonka można kontynuować postępowanie w zakresie zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną (wyr. SN z 9 lutego 1996 r., I CRN 9/96).

27 INNE SPRAWY

28 UDZIAŁ KURATORA Zgodnie z art. 447 k.p.c. na wniosek osoby, która po śmierci jednego z małżonków zamierza wytoczyć powództwo o unieważnienie małżeństwa, sąd rejonowy miejsca zamieszkania zmarłego ustanawia kuratora. Jeżeli zmarli obydwoje małżonkowie, ustanawia się dwóch kuratorów. Powyższe stosuje się odpowiednio do powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa.

29 POWÓDZTWO PROKURATORA Jeżeli powództwo o unieważnienie małżeństwa wytacza prokurator, pozywa on oboje małżonków, a w wypadku śmierci jednego z nich - kuratora ustanowionego na miejsce zmarłego małżonka (art k.p.c.). Powyższe stosuje się odpowiednio do powództwa prokuratora o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa.

30 UDZIAŁ PROKURATORA Zgodnie z art k.p.c., w sprawach o unieważnienie albo o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa odpis pozwu doręcza się prokuratorowi i zawiadamia się go o terminach rozprawy. Jeżeli sprawa taka została wytoczona lub jest popierana przez prokuratora, nie stosuje się przepisów o zawieszeniu postępowania na zgodny wniosek stron lub z powodu niestawiennictwa obu stron.

31 ZAWIESZENIE I UMORZENIE POSTĘPOWANIA Zgodnie z przepisem art. 450 k.p.c., postępowanie o unieważnienie małżeństwa w razie śmierci jednego z małżonków zawiesza się. Postępowanie umarza się, jeżeli zstępni małżonka, który wytoczył powództwo, nie zgłoszą w ciągu sześciu miesięcy po wydaniu postanowienia o zawieszeniu wniosku o podjęcie postępowania. W razie śmierci pozwanego małżonka, a jeżeli pozwanymi byli oboje małżonkowie, w razie śmierci jednego z nich, postępowanie podejmuje się po ustanowieniu przez sąd orzekający na posiedzeniu niejawnym kuratora, który wstępuje na miejsce zmarłego małżonka.