PRZEWODNIK PO RECEPTURZE APTECZNEJ

Transkrypt

1 Uniwersytet Medyczny w Łodzi Katedra Farmacji Stosowanej Zakład Farmacji Aptecznej PRZEWODNIK PO RECEPTURZE APTECZNEJ dla studentów Wydziału Farmaceutycznego Praca zbiorowa pod redakcją Kazimiery Henryki Bodek Artura Redlińskiego Łódź 2018

2 Wydano na zlecenie Senackiej Komisji ds. Wydawnictw Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Autorzy: K. Henryka Bodek Teresa Bujak Zbigniew Marczyński Magdalena Piechota-Urbańska Artur Redliński Grażyna Samczewska Beata Skibska Ewa Zawadzka Recenzja: dr hab. n. farm. Edmunt Sieradzki, prof. nadzw. WUM Copyright by Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wydanie IV poprawione i uzupełnione Łódź 2018 Redakcja i skład komputerowy: K. Henryka Bodek ISBN

3 PRZEDMOWA Przewodnik po recepturze aptecznej przygotowano celem przybliżenia zagadnień pracy recepturowej studentom Wydziału Farmaceutycznego. Opracowano go w oparciu o aktualne wydania Farmakopei Polskiej. Uwzględnia on obowiązujące urzędowe zapisy i rozporządzenia regulujące zasady wykonywania i wydawania leków z apteki na podstawie recepty lekarskiej. Kolejne czwarte już wydanie Przewodnika zostało uaktualnione i rozszerzone. Uwzględniono w nim zapisy zawarte w Farmakopei Polskiej XI. Przewodnik nie wyczerpuje całego programu nauczania farmacji stosowanej. Prezentuje jedynie wybrane zagadnienia dotyczące technologii postaci leku, w tym głównie leku recepturowego, które realizowane są w programie kształcenia dla III roku farmacji. Założeniem autorów było przygotowanie możliwie zwięzłego wydawnictwa, nie powielającego nadmiernie informacji zawartych w podręcznikach akademickich, natomiast bogatego w informacje praktyczne i przykłady recept z codziennej praktyki aptecznej. Poszczególne rozdziały przewodnika dotyczą technologii płynnych, stałych i półstałych postaci leku recepturowego i poprzedzone są ich krótką charakterystyką. Ze względu na to, że receptura stałych i półstałych postaci leku wiąże się obecnie coraz powszechniej z zastosowaniem nowych technologii wytwarzania, stąd w wybranych rozdziałach zamieszczono przykłady recept i omówiono technikę sporządzania maści i czopków z zastosowaniem miksera recepturowego - Unguator oraz proszków dozowanych przy użyciu kapsułkarki ręcznej Capsunorm. Przewodnik po recepturze aptecznej jest pracą zbiorową, a autorami poszczególnych rozdziałów są pracownicy Zakładu Farmacji Aptecznej, Katedry Farmacji Stosowanej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Mamy nadzieję, że to zwarte kompendium podstawowych i niezbędnych w recepturze informacji będzie cenną pomocą dydaktyczną, solidną podstawą przygotowującą studentów farmacji do pracy zawodowej w aptece, a dla farmaceutów dobrym uzupełnieniem wiedzy w ramach szkoleń podyplomowych. Autorzy 3

4

5 SPIS TREŚCI 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Apteka i pojęcie leku (K. Henryka Bodek) Recepta jako dokument apteczny (Beata Skibska) Wydawanie leków z apteki i realizacja recept (Beata Skibska) Zasady sporządzania leku recepturowego (K. Henryka Bodek, Beata Skibska) Tok postępowania przy wykonywaniu leku recepturowego (K. Henryka Bodek) Dawkowanie leków (K. Henryka Bodek) Dawki leków dla dzieci (K. Henryka Bodek, T. Bujak) Nomenklatura środków farmaceutycznych (K. Henryka Bodek) Ważniejsze skróty i terminy łacińskie stosowane w recepturze (K. Henryka Bodek) Recepturowe leki płynne Roztwory (Artur Redliński) Krople (Artur Redliński) Mieszanki (Artur Redliński) Odwary, napary, maceracje (Ewa Zawadzka) Odwary Napary Maceracje Emulsje lecznicze (Magdalena Piechota-Urbańska) Zawiesiny (Zbigniew Marczyński, Artur Redliński)

6 3. Recepturowe leki półstałe Maści (Magdalena Piechota-Urbańska) Recepturowe leki stałe Proszki (Zbigniew Marczyński) Zioła (Ewa Zawadzka) Pigułki (Ewa Zawadzka) Czopki (Magdalena Piechota-Urbańska, Grażyna Samczewska) Dobra praktyka sporządzania leków w aptece (Artur Redliński) Synonimy Wykazy substancji leczniczych Piśmiennictwo

7 1. RECEPTA I OGÓLNE ZASADY SPORZĄDZANIA LEKU RECEPTUROWEGO 1.1 Apteka i pojęcie leku (K. Henryka Bodek) Nazwa apteka oznacza zgodnie z przepisami Ustawy z dnia r. Prawo farmaceutyczne (Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 z późn. zm.) miejsce wykonywania usługi farmaceutycznej, której wykonawcą jest farmaceuta zatrudniony w aptece. W przypadku apteki ogólnodostępnej, zgodnie z zapisami prawa farmaceutycznego, usługa farmaceutyczna polega na: wydawaniu produktów leczniczych i wyrobów medycznych, sporządzaniu leku recepturowego w terminie nie dłuższym niż 48 godzin od złożenia recepty przez pacjenta, sporządzaniu leku recepturowego zawierającego środek odurzający lub oznaczony wydać natychmiast w terminie nie dłuższym niż 4 godziny, sporządzaniu leku aptecznego, udzielaniu informacji pacjentowi o produktach leczniczych i wyrobach medycznych. Apteki zgodnie z zapisem ustawy Prawo farmaceutyczne są zobowiązane do posiadania leków i wyrobów medycznych, ze szczególnym uwzględnieniem leków refundowanych, w ilościach i asortymencie niezbędnych do zaspokojenia potrzeb zdrowotnych miejscowej ludności. Jeżeli w aptece brak leku, w tym również leku recepturowego lub składnika do jego wykonania, farmaceuta powinien zapewnić nabycie poszukiwanego produktu w terminie uzgodnionym z pacjentem [1]. Ustawa Prawo farmaceutyczne definiuje m.in. następujące pojęcia: produkt leczniczy, produkt leczniczy oryginalny, lek gotowy, lek recepturowy, lek apteczny, surowiec farmaceutyczny. Zgodnie z tym zapisem: Produktem leczniczym jest substancja lub mieszanina substancji, której przypisuje się właściwości zapobiegania chorobom lub leczenia chorób, stosowana w celu przywrócenia, poprawienia lub modyfikacji fizjologicznych funkcji organizmu ludzkiego lub zwierzęcego. Produktem leczniczym oryginalnym jest produkt leczniczy wprowadzany do stosowania w lecznictwie na podstawie pełnej dokumentacji dotyczącej badań chemicznych, biologicznych, farmaceutycznych, farmakologicznych, toksykologicznych i klinicznych. Lekiem gotowym jest produkt leczniczy wprowadzony do obrotu pod określoną nazwą, w określonym opakowaniu. Lekiem recepturowym jest produkt leczniczy sporządzony w aptece na podstawie recepty lekarskiej. 7

8 Przewodnik po recepturze aptecznej Lekiem aptecznym jest produkt leczniczy sporządzony w aptece zgodnie z przepisami zawartymi w Farmakopei Polskiej lub w farmakopeach uznawanych w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Surowcem farmaceutycznym jest substancja lub mieszanina substancji wykorzystana do sporządzania lub wytwarzania produktów leczniczych [1]. Leki i surowce farmaceutyczne dostępne w aptekach powinny mieć pozwolenie na dopuszczenie do obrotu, wydane przez prezesa Urzędu Produktów Leczniczych, wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Wyjątek stanowią leki recepturowe i leki apteczne, jednak substancje użyte do wykonania leków złożonych powinny posiadać stosowne pozwolenia. Leki oraz wyroby medyczne wydawane są z apteki ogólnodostępnej przez farmaceutę lub technika farmaceutycznego w ramach jego uprawnień zawodowych na podstawie recepty lekarskiej, farmaceutycznej, weterynaryjnej lub bez recepty. Zgodnie z art. 23a ustawy Prawo farmaceutyczne wyróżnia się kilka kategorii dostępności leków. Leki wydawane na receptę są oznaczone symbolami Rp, Rpw, Lz, Rpz. Oznaczenie Rp dotyczy leków, które powinny być wydawane z apteki na receptę, ponieważ zawierają substancje: które mogą stanowić bezpośrednie lub pośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, gdy są stosowane bez nadzoru lekarza, które często są stosowane nieprawidłowo, co może prowadzić do bezpośredniego lub pośredniego zagrożenia zdrowia ludzkiego, których działanie lub niepożądane działanie wymaga dalszych badań. Leki wydawane bez recepty lekarskiej określa się skrótem OTC (over the counter). 1.2 Recepta jako dokument apteczny (Beata Skibska) Dyspensowanie leków w aptece wiąże się najczęściej z realizacją recept. Recepta jest zarówno dokumentem prawnym, jak i finansowym. Stanowi pisemne polecenie lekarza skierowane do farmaceuty odnośnie sporządzenia, oznaczenia i wydania określonego leku gotowego, recepturowego lub materiału medycznego. Jest też formą rozliczenia apteki z Narodowym Funduszem Zdrowia. Stosowne przepisy regulują w sposób jednoznaczny zasady wystawiania recept przez osoby uprawnione, a także zasady wydawania przepisanych leków z apteki. Wystawienie recepty polega na czytelnym naniesieniu lub wydrukowaniu na awersie recepty treści obejmującej dane określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia oraz złożeniu własnoręcznego podpisu przez osobę uprawnioną, tj. lekarza, lekarza stomatologa lub felczera [2]. 8

9 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Układ recepty jest ściśle określony (Rycina 1) i zgodnie z obowiązującymi przepisami na awersie recepty muszą znajdować się dane dotyczące: 1. W tym miejscu wpisywany jest numer Oddziału Wojewódzkiego NFZ, odpowiedni ze względu na miejsce zamieszkania pacjenta. 2. Rozporządzenie określa następujące uprawnienia: IW - inwalidzi wojskowi, IB - inwalidzi wojenni, ZK - zasłużeni honorowi dawcy krwi, AZ - chorzy na azbestozę, PO - żołnierze zasadniczej służby wojskowej, WP - żołnierze w czynnej służbie wojskowej, DN - nieubezpieczone dzieci do ukończenia 18 roku życia, CN - osoby nieubezpieczone, którym należą się świadczenia związane z ciążą, porodem i połogiem, S osoby, które ukończyły 75 rok życia. W przypadku braku uprawnień wpisuje się X. 3. Lekarz może wystawić kilka recet na kolejne miesięczne kuracje, określając dzień, od którego może nastąpić ich realizacja Rycina 1. Wzór recepty z opisem [opracowanie własne w oparciu o Wykaz leków 2018]. 1. Podmiotu (Superscriptio), z którym Narodowy Fundusz Zdrowia zawarł umowę na podstawie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu. Dane te w formie nadruku, naklejki lub pieczęci powinny być naniesione w miejscu oznaczonym Świadczeniodawca. Powinny zawierać: nazwę świadczeniodawcy, pełny adres miejsca udzielania świadczenia i numer telefonu, identyfikator świadczeniodawcy (stanowiący 9 pierwszych liczb numeru REGON), kod kreskowy identyfikujący świadczeniodawcę przydatny do zautomatyzowanego odczytu 9

10 10 Przewodnik po recepturze aptecznej w przypadku recepty wystawionej przez lekarza dla siebie lub rodziny, w miejscu pola Świadczeniodawca, powinno znaleźć się jego imię i nazwisko, adres i numer telefonu oraz dziewięciocyfrowy numer nadany przez Fundusz. 2. Pacjenta (Nomen aegroti), wpisane w część oznaczoną Pacjent z podaniem: imienia i nazwiska pacjenta, adresu zamieszkania (nazwa miejscowości, ulica, numer domu i numer lokalu-jeśli nadano) numeru PESEL, wieku w przypadku pacjenta poniżej 18 roku życia, jeśli nie można go ustalić na podstawie numeru PESEL). W przypadku dzieci do pierwszego roku życia, niemających numeru PESEL, należy wpisać numer PESEL przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego oraz potwierdzić odpowiednią adnotacją i podpisem lekarza wystawiającego receptę. Powyższe dane dają możliwość stwierdzenia czy lek otrzyma osoba, dla której jest przeznaczony, a także umożliwiają sprawdzenie przez farmaceutę dawek przepisanego leku. Lekarz, wystawiający receptę dla siebie albo dla małżonka oraz rodzeństwa, wpisuje dodatkowo adnotację: pro autore, pro familiae, pro medico, ad manus medici, ad usum proprium. W miejscu przeznaczonym na podanie identyfikatora płatnika powinien być wpisany numer oddziału Funduszu, np. 05 (w przypadku pacjenta z łódzkiego oddziału Funduszu) lub symbol państwa, w którm pacjent jest ubezpieczony. W przypadku, gdy pacjent jest nieubezpieczony, powinien być wpisany znak X. W miejscu uprawnień dodatkowych pacjenta powinien być wpisany kod określonego uprawnienia, np. IB inwalida wojenny, uprawniony do bezpłatnego nabycia leków oznaczonych symbolem Rp i wpisanych do Rejestru Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na Terytorium RP. Wydanie leków może nastąpić po przedłożeniu recepty oraz okazaniu dokumentu potwierdzającego uprawnienia. Osoby, które ukończyły 75 rok życia powinny mieć wpisany kod S w uprawnieniach dodatkowych. W tym przypadku nie jest wymagany dokument potwierdzający powyższe uprawnienie. Jeżeli pacjentowi nie przysługują takie uprawnienia, to w miejsce kodu uprawnień dodatkowych powinien wpisany być znak X. 3. Nazwy leku gotowego lub składu leku recepturowego (Praescriptio, ordinatio) z jednoczesnym wskazaniem (Praeposito, invocatio) Rp. (recipe - weź). W tej części recepty, w odniesieniu do leków gotowych należy wpisać następujące dane:

11 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego międzynarodową lub handlową nazwę leku, Jeżeli życzeniem lekarza jest, aby na opakowaniu farmaceuta podał oficynalną (farmakopealną) nazwę preparatu, określa to D.s.n. (Da suo nomine - oznacz właściwą nazwę). postać leku, jeśli lek występuje w kilku postaciach dawkę, jeżeli lek jest zarejestrowany w kilku dawkach, ilość leku, którą określa się cyframi arabskimi sposób dawkowania (Signatura), oznaczony symbolem D.S. (da signatura oznacz), jeśli na recepcie lekarz przepisał więcej niż dwa najmniejsze opakowania leków zarejestrowanych w Urzędowym Wykazie Leków Refundowanych. Lek, środek spożywczy lub wyrób medyczny powinien być wydany na czas stosowania nie dłuższy niż 120 dni kuracji i wynikać ze sposobu dawkowania i ilości przepisanego leku. Jeżeli na recepcie przepisano środki odurzające grupy I-N lub substancje psychotropowe grupy II-P, przepisana ilość leku nie może przekraczać 90 dni stosowania. (Dz.U Rozporządzenie w sprawie środków odurzających, substancji psychotropowych, prekursorów kategorii I i preparatów zawierających te środki lub substancje). W sposobie dawkowania zawarte są wskazówki w języku polskim dotyczące stosowania leku, np. 3 razy dziennie 1 proszek. Czasem lekarz podaje zalecenie ogólne, np. D.S. zewnętrznie lub D.S. wiadomo. oznaczenie rodzaju odpłatności dla każdego z przepisanych leków. 4. Daty wystawienia recepty (datum) Termin realizacji recepty nie może przekroczyć 30 dni od daty wystawienie lub daty realizacji (jeśli jest), zaś w przypadku antybiotyków 7 dni, preparatów immunologicznych oraz leków sprowadzanych z zagranicy dla użytkowników indywidualnych 120 dni, preparatów zawierających środki odurzające grupy I-N lub substancje psychotropowe grupy II-P 30 dni. 5. Daty realizacji recepty (datum) Data realizacji określa dzień, od którego może nastąpić realizacja recepty. Umożliwia ona wystawienie kilku recept na kolejne miesięczne kuracje. Jeśli lekarz nie korzysta z możliwości określenia daty realizacji, powinien umieścić w tym polu znak X. 6. Nazwisko lekarza (Nomen medici) Dane identyfikacyjne lekarza wystawiającego receptę powinny być naniesione w formie nadruku, pieczęci albo naklejki i powinny obejmować co najmniej jego imię i nazwisko oraz numer prawa wykonywania zawodu. W polu przeznaczonym na powyższe dane lekarz składa odręcznie swój podpis. Polecenie pilnej realizacji recepty określone jest przez zamieszczenie adnotacji cito = szybko, citissime = niezwłocznie lub statim = natychmiast. W przypadku takiej adnotacji farmaceuta zobowiązany jest do wydania leku w ciągu 4 godzin. Przepis ten obowiązuje w dniu wystawienia recepty [1]. 11

12 Przewodnik po recepturze aptecznej Na recepcie powinny znajdować się kody kreskowe. Za pomocą kodu kreskowego powinien być przedstawiony numer recepty, numer PWZ lekarza wystawiającego receptę oraz numer REGON świadczeniodawcy. Na recepcie mogą być dokonywane poprawki wyłącznie przez osobę wystawiającą receptę. Wyjątkiem jest wpisanie przez farmaceutę identyfikatora kodu uprawnień dodatkowych pacjenta lub identyfikatora wojewódzkiego oddziału NFZ na podstawie odpowiednich dokumentów przedstawionych przez osobę okazującą receptę do realizacji. Możliwa jest również poprawa numeru PESEL. Recepta wystawiana na leki recepturowe Skład recepturowy leku podany w Praescriptio recepty powinien uwzględniać następującą kolejność składników: basis (remedium cardinale) - lek główny, adiuvans - lek wspomagający, corrigens środek poprawiający smak, zapach lub wygląd, vehiculum, constituens, excipiens, solvens, menstruum podstawa, podłoże, rozpuszczalnik. Składniki leku recepturowego mogą być zapisane pod nazwą farmakopealną, synonimową lub zastrzeżoną przez wytwórcę. Ilość substancji przeznaczonej do sporządzenia leku recepturowego określa się na recepcie w gramach, cyframi arabskimi, bez użycia skrótu g w następujący sposób, np.: 1,0; 10,0; 100,0, tj. z zaznaczeniem miejsca po przecinku. Nieprawidłowy jest sposób zapisania 1; 10; 100. W wyjątkowych przypadkach ilości te mogą być podawane w miligramach, lecz wówczas musi to być zaznaczone skrótem mg (np. Stilboestrolum tabl. 0,25 mg). Małe ilości niektórych roztworów (olejki lotne, witaminy) podaje się na recepcie w kroplach (Tabela 1). Przykład 1.1) Rp. Vit. A liq. 10,0 Vit. E liq. 10,0 Menthae piperitae olei gtt. 6 Glyceroli 20,0 Aquae ad 100,0 1.3 Wydawanie leków z apteki i realizacja recept 12 (Beata Skibska) Zasady realizacji recept określa Ustawa z dn r. (Dz.U. Nr 122, poz.696) z późniejrzymi zmianami Ustawa z dn r., poz. 95 oraz

13 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn r. w sprawie recept lekarskich. W dniu 1 września 2016 roku weszło w życie Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie recept lekarskich z dnia 2 sierpnia 2016 roku (Dz.U z 17 sierpnia 2016 r. poz. 1261). Rozporządzenie reguluje zasady wystawiania i realizacji recept na bezpłatne produkty wydawane pacjentom, którzy ukończyli 75 rok życia. Tabela 1. Cyfry rzymskie i arabskie oraz ich nazwy łacińskie [1]. Cyfry Nazwa Cyfry rzymskie arabskie łacińska rzymskie arabskie Nazwa łacińska I l unus XXX 30 triginta II 2 duo XL 40 quadraginta III 3 tres L 50 quinquaginta IV 4 quattuor LX 60 sexaginta V 5 quinque XC 90 nonaginta VI 6 sex C 100 centum VII 7 septem CC 200 ducenti VIII 8 octo CD 400 quadringenti IX 9 novem D 500 quingenti X 10 decem DC 600 sexcenti XII 12 duodecim CM 900 nongenti XV 15 quindecim M 1000 mille XVIII 18 duodeviginti XIX 19 udeviginti XX 20 viginti Produkty lecznicze i wyroby medyczne wydawane są z aptek na podstawie recepty lekarskiej z odpłatnością 100%, częściową odpłatnością lub bezpłatnie. Wykaz leków refundowanych ogłasza Minister Zdrowia stosownym rozporządzeniem, zaopiniowanym wcześniej przez Naczelną Radę Aptekarską, Naczelną Radę Lekarską oraz Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Opłata, jaką uiszcza pacjent za lek refundowany, stanowi różnicę między jego ceną detaliczną a kwotą refundowaną przez Narodowy Fundusz Zdrowia. W przypadku niektórych leków refundowanych ustalane są limity. Jeżeli cena detaliczna leku jest wyższa od limitu, pacjent musi dopłacić różnicę, jaka istnieje pomiędzy tymi wartościami. Obowiązkiem farmaceuty jest powiadomienie pacjenta o możliwości nabycia innego leku, niż przepisany na recepcie, którego cena nie przekracza ustalonego limitu. Jednak musi on posiadać taką samą nazwę międzynarodową, identyczną dawkę, występować w takiej samej postaci i zawierać takie samo wskazanie terapeutyczne. 13

14 Przewodnik po recepturze aptecznej Nie ma takiej możliwości w przypadku adnotacji lekarskiej na recepcie: nie zamieniać. Jeśli nie wpisano, wpisano błędnie lub nieczytelnie rodzaj odpłatności, apteka wydaje lek z najwyższą odpłatnością z wykazu (najmniejszą dopłatą NFZ) Rodzaje odpłatności za leki refundowane ustanowione przez Ministra Zdrowia: Bezpłatne (B) Ryczałt (R) 50% limitu finansowania 30% limitu finansowania Na recepcie można przepisać do pięciu leków gotowych lub wyrobów medycznych albo jeden lek recepturowy. W przypadku recepty o kategorii dostępności Rpw (leki narkotyczne) oraz zawierającej leki, w skład których wchodzą substancje psychoaktywne z grup III-P, IV-P, II-N, przepisać można tylko jeden lek. Dodatkowo w odniesieniu do powyższych recept, lekarz powinien wyrazić słowami ilość środka odurzającego lub substancji psychotropowej [1]. Leki recepturowe są wydawane z odpłatnością ryczałtową lub 100% w zależności od składu recepty. Rozporządzenie Ministra Zdrowia ściśle określa ilość leku recepturowego, jaką można wydać pacjentowi za opłatą ryczałtową, np.: proszki dzielone 20 szt. czopki, globulki, pręciki 12 szt. pigułki 30 szt. maści, kremy, mazidła 100 g. Na jednej recepcie można przepisać podwójną ilość leku recepturowego, a w przypadku maści, kremów, mazideł, past albo żelów do stosowania na skórę, dziesięciokrotną ilość leku. 1.4 Zasady sporządzania leku recepturowego (K. Henryka Bodek, B. Skibska) Leki w aptece wykonuje się na podstawie recepty lekarskiej, jej odpisu lub na podstawie monografii farmakopealnych zgodnie z zasadami dobrej praktyki aptekarskiej i posiadaną przez farmaceutę wiedzą fachową. Leki recepturowe przepisywane są przez lekarzy przede wszystkim z uwagi na możliwość zaproponowania jakościowego i ilościowego składu leku indywidualnie dla danego chorego, w zależności od stopnia zaawansowania choroby oraz potrzeb chorego [1]. Dużą zaletą leków recepturowych jest także możliwość podania ich choremu bezpośrednio po sporządzeniu w aptece. Zobowiązuje to jednak farmaceutę do szczególnej uwagi, aby jakość wykonanego leku odpowiadała wszystkim wymogom stawianym danej postaci leku. 14

15 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Poszczególne etapy wykonywania leku recepturowego powinny być szczegółowo przeanalizowane, a sposób sporządzania leku powinien być właściwie przemyślany i uwzględniać najlepsze standardy postępowania. Należy mieć zawsze na uwadze fakt, że preparat jest przeznaczony dla człowieka chorego i że w związku z tym nie wolno popełnić żadnego błędu. Sporządzenie leku recepturowego polega na: 1. Łączeniu w odpowiedni sposób poszczególnych składników: a) rozpuszczaniu lub zawieszaniu substancji leczniczych i pomocniczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub podłożu, b) rozdrabnianiu, mieszaniu składników stałych, c) mieszaniu składników płynnych. 2. Przenoszeniu do opakowania właściwego dla danej postaci leku. 3. Etykietowaniu. Podczas sporządzania leków w aptece należy unikać czynników wpływających na zmniejszenie trwałości leku. Wszystkie powyższe czynności powinny być wykonane w odpowiednich warunkach, z zachowaniem wszelkich zasad gwarantujących właściwą jakość leku. Zalecane jest opracowanie sposobu przygotowania leków niejałowych oraz podejmowanie odpowiednich działań, które gwarantować będą właściwą jakość mikrobiologiczną leków. Kryteria akceptacji dla mikrobiologicznej jakości preparatów niejałowych są zawarte w Farmakopei Polskiej XI w rozdziale Mikrobiologiczna jakość niejałowych preparatów farmaceutycznych i substancji do celów farmaceutycznych, natomiast odpowiednie zalecenia dla preparatów jałowych są zawarte w FP XI w rozdziale Metody sporządzania preparatów jałowych. Przedstawiono kryteria przyjęte w FP XI dla wybranych dróg podania leku. Postacie leku podzielono na trzy zasadnicze grupy, dokładnie określając dopuszczalne normy obecności bakterii i grzybów w poszczególnych preparatach. W porównaniu z poprzednimi kryteria te zostały znacznie zaostrzone. Powyższe dane stanowią podstawę do określenia miejsca wykonania danej postaci leku i sposobu jej wykonania. Zwiększenie wymagań dotyczących jakości postaci leku skłania do doskonalenia pracy recepturowej przez zastosowanie i w tym zkresie nowych rozwiązań. Pomieszczenia i wyposażenie Miejsca do sporządzania leków recepturowych powinny być wydzielone z zespołu pozostałych pomieszczeń apteki. Dotyczy to szczególnie sporządzania preparatów jałowych. Pomieszczenia, w których sporządza się leki recepturowe oraz wykonuje się czynności pomocnicze bezpośrednio związane z wykonaniem leku, stanowią przestrzeń podlegającą kontroli mikrobiologicznej. 15

16 16 Przewodnik po recepturze aptecznej Naczynia i urządzenia używane do sporządzania leku recepturowego i aptecznego powinny być dostosowane do rodzaju i ilości wykonywanego leku. W celu zapewnienia odpowiedniej jakości leku należy utrzymywać je w idealnej czystości i co pewien czas kontrolować pod względem prawidłowości działania (okresowa walidacja urządzeń). Zasadnicze przeznaczenie naczyń i urządzeń wiąże się z takimi czynnościami, jak: ważenie, rozdrabnianie, mieszanie, ogrzewanie, rozdzielanie do bezpośrednich opakowań. Ważenie Ważenie jest podstawową czynnością w wykonywaniu leku w warunkach aptecznych. Obecnie stosuje się w tym celu dwa rodzaje wag: odważnikowe (szalkowe) i elektroniczne. W zależności od zakresu pomiarowego wyróżniamy kilka typów każdego rodzaju wag. Zastosowanie elektronicznych wag aptecznych stanowi postęp w tym zakresie. W pracy recepturowej używa się zasadniczo trzy typy wag elektronicznych o maksymalnym obciążeniu do 50 g, 100 g i 2000 g. Podczas odważania poszczególnych składników leku recepturowego należy mieć na uwadze wszelkie zasady postępowania lege artis, zapewniające prawidłowe sporządzanie leku. Inne czynności, jak rozdrabnianie, mieszanie, ogrzewanie, rozdzielanie do bezpośrednich opakowań omówiono w kolejnych rozdziałach przewodnika dotyczących poszczególnych postaci leku recepturowego. Substancje Substancje używane do sporządzania leku recepturowego powinny być w odpowiedni sposób przechowywane, zabezpieczone przed wpływem czynników zewnętrznych, a także we właściwy sposób oznakowane. Farmakopea Polska XI wprowadza podział substancji na bardzo silnie działające (wykaz A), silnie działające (wykaz B) oraz środki odurzające (wykaz N). Pozostałe określa się mianem substancji słabo działających [3]. Oznakowanie opakowań do przechowywania surowców powinno być zgodne z wykazem podanym w Farmakopei Polskiej: wykaz A substancje bardzo silnie działające biały napis na czarnym tle z białą obwódką, wykaz B substancje silnie działające czerwony napis na białym tle z czerwoną obwódką wykaz N środki odurzające biały napis na czarnym tle z czerwoną obwódką, pozostałe środki farmaceutyczne czarny napis na białym tle z czarną obwódką. Wykazy substancji leczniczych podano na str Oznakowanie znajdujące się na tylnej ścianie naczynia musi zawierać następujące dane: seria, data ważności i podmiot odpowiedzialny.

17 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Oznakowanie opakowań według tej zasady zwiększa bezpieczeństwo sporządzania leku recepturowego. Zróżnicowanie koloru napisów na etykietach ma na celu zwrócenie uwagi farmaceuty na poprawność wyboru substancji w celu zwiększenia bezpieczeństwa przy sporządzaniu leku recepturowego i uniknięcia pomyłek. Substancje należące do wykazów A i B powinny być przechowywane w zamykanych szafach, natomiast środki odurzające dodatkowo odpowiednio zabezpieczone, zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz ewidencjonowane w książce kontroli środków odurzających i psychotropowych. Substancje przeznaczone do sporządzania leków recepturowych i aptecznych mogą być przechowywane w opakowaniach fabrycznych producenta pod warunkiem zachowania właściwej jakości przez cały okres stosowania. Oznakowanie surowców farmaceutycznych powinno zawierać następujące dane: nazwę surowca farmaceutycznego, nazwę producenta leku, numer serii, termin ważności i symbol narażenia. Środki objęte wykazami A, B, N wydaje się wyłącznie na recepty lekarskie. Dla leków objętych wykazami A, B, N obowiązuje przestrzeganie dawki maksymalnej. Jednocześnie przy przepisywaniu leków z wykazu A, B, N dla dzieci, należy na recepcie podać wiek i masę ciała dziecka (farmaceuta powinien dokonać weryfikacji dawki). Opakowanie Opakowanie leku recepturowego stanowi jego integralną część, zapewniającą odpowiednią jakość leku, trwałość i bezpieczeństwo stosowania. Powinno zapewniać wygodne otwieranie i aplikowanie leku, ale jednocześnie zabezpieczać przed łatwym dostępem dla dzieci. Opakowania mogą być jednodawkowe lub wielodawkowe, wykonane ze szkła lub tworzywa sztucznego przeznaczonego do celów farmaceutycznych. Przy wyborze właściwego opakowania leku recepturowego należy kierować się: właściwościami fizykochemicznymi substancji leczniczej, rodzajem postaci leku, wrażliwością na działanie takich czynników, jak temperatura, światło, wilgoć, miejsce aplikacji leku. W preparatyce recepturowej stosowane sa substancje wrażliwe na działanie wilgoci, do których zaliczyć należy m.in.: azotan sodu, bromek amonu, bromek sodu, bromek wapnia, chlorek wapnia, jodek sodu i inne. Przykłady substancji leczniczych i pomocniczych wrażliwych na światło, stosowanych w recepturze to: benzokaina, chloramfenikol, chlorowodorek lidokainy, erytromycyna, fiolet krystaliczny, hydrokortyzon, kwas salicylowy, mleczan etakrydyny, nystatyna, octan chlorheksydyny, prednizolon, siarczan neomycyny, sulfonamidy, tanina, tłuszcze nienasycone. Należy je przechowywać w pojemnikach chroniących bezpośrednio przed działaniem światła, 17

18 Przewodnik po recepturze aptecznej np. w opakowaniach bezpośrednich ze szkła oranżowego lub z tworzywa sztucznego. Prawidłowo dobrane opakowanie, jak i warunki przechowywania leku recepturowego mają chronić przed negatywnymi skutkami, takimi, jak: utrata masy substancji leczniczej na skutek procesu utleniania, hydrolizy lub parowania rozpuszczalnika, zmiana właściwości fizycznych postaci leku, zmiana zabarwienia, zmiana dostępności biologicznej substancji leczniczej z postaci leku. Z tych względów Farmakopea wprowadza określenie pojemniki hermetycznie zamknięte, niedopuszczające wymiany gazowej oraz określenie pojemniki dobrze zamknięte, pozwalające na kilkakrotne pobieranie zawartych w nich postaci leków. Ponadto w FP XI orientacyjnie określono zakresy temperatury, w jakiej powinny być przechowywane leki, co w określonych przypadkach powinno być umieszczone na etykiecie opakowania leku. 1.5 Tok postępowania przy wykonywaniu leku recepturowego (K. Henryka Bodek) Farmaceuta przed sporządzeniem leku recepturowego powinien dokonać oceny recepty pod względem merytorycznym, uważnie przeanalizować skład preparatu pod kątem właściwości fizykochemicznych substancji leczniczych i pomocniczych oraz możliwości wystąpienia interakcji między poszczególnymi składnikami postaci leku i wywołania niepożądanych reakcji. Wiedza w tym zakresie pozwala na wybór właściwego toku postępowania. Konieczne jest również sprawdzenie dawek w przypadku przepisania przez lekarza substancji należących do wykazu A, B lub N. W przypadku przepisania w recepcie składnika niewystępującego w formie substancji pro receptura korzysta się z leków gotowych w taki sposób, aby zapewnić odpowiednia jakość wykonywanego leku recepturowego [1]. Jakiekolwiek wątpliwości, co do prawidłowego wykonania leku, powinny być natychmiast skonsultowane i wyjaśnione. Do sporządzenia leku należy przygotować naczynia apteczne i odpowiednie opakowanie. Surowce farmaceutyczne potrzebne do wykonania leku należy pobierać pojedynczo i kolejno odważać. W celu uniknięcia pomyłki podczas ich pobierania słuszna jest zasada trzykrotnego uważnego odczytywania treści etykiety na naczyniu: po raz pierwszy przy zdejmowaniu naczynia z półki, po raz drugi przed odważaniem, po raz trzeci przy odkładaniu naczynia z powrotem na półkę. Nie należy w żadnym przypadku gromadzić naczyń z surowcami na stole recepturowym, w miejscu wykonywania leku. Taki sposób postępowania może być przyczyną popełnienia błędu przy odważaniu poszczególnych składników leku. 18

19 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego W kolejnych rozdziałach skryptu przedstawiono sposób sporządzania różnych postaci leku recepturowego lege artis. Przystępując do wykonywania leku recepturowego, należy w pierwszej kolejności dokonać wizualnej oceny składników oraz oceny ich cech organoleptycznych, sprawdzić właściwości fizykochemiczne poszczególnych składników na podstawie danych zawartych m.in. w odpowiednich monografiach farmakopealnych, na etykietach, w certyfikatach lub innych dostępnych źródłach informacji, a także na podstawie własnej wiedzy. Taki sposób postępowania zapewnia wybór prawidłowej metody sporządzania leku co umożliwi ustalenie prawidłowej metody sporządzania leku. Przy wykonywaniu preparatów płynnych, zwłaszcza wieloskładnikowych, należy zawsze sprawdzić rozpuszczalność substancji stałych. Jeżeli są to substancje słabo rozpuszczalne w wodzie, natomiast rozpuszczalne w pozostałych składnikach leku recepturowego, należy je w nich rozpuszczać tak, aby w najprostszy sposób uzyskać prawidłowo wykonany preparat. Jeżeli jednak są to substancje trudno rozpuszczalne lub występujące w formie granulatów, wówczas zawsze należy je przed rozpuszczeniem rozdrobnić w celu zmniejszenia wielkości cząstek i zwiększenia powierzchni kontaktu z rozpuszczalnikiem. Przykład 1.2) Rp. Natrii hydrogenocarbonatis 0,7 Glyceroli 4,5 Aquae ad 15,0 M.f. sol. D.S. Krople do ucha 1 cz. wodorowęglanu sodu rozpuszcza się w 11 cz. wody. Ilość wody przepisana w recepcie jest wystarczająca do jego rozpuszczenia. Aby jednak przyspieszyć proces rozpuszczania, wodorowęglan sodu należy rozdrobnić w moździerzu. Do zlewki odważyć ok. 9,0 g wody, dodać wodorowęglan sodu i mieszać do całkowitego rozpuszczenia substancji. Dodać glicerol i uzupełnić wodą do masy 15,0 g. Lek recepturowy prawidłowo wykonany, umieszczony we właściwym opakowaniu, musi być w odpowiedni sposób oznakowany. W tym celu stosuje się etykiety apteczne. Etykiety apteczne leków recepturowych do stosowania wewnętrznego są białe, z dodatkowym oznaczeniem do użytku wewnętrznego, natomiast stosowanych zewnętrznie pomarańczowe, z dodatkowym oznaczeniem do użytku zewnętrznego. 19

20 Przewodnik po recepturze aptecznej Treść etykiety może być wypełniona ręcznie lub wydrukowana. Powinna zawierać: nazwę i adres apteki, imię i nazwisko osoby, dla której lek jest przeznaczony, imię i nazwisko osoby wystawiającej receptę, skład leku (nie podaje się składu leku, jeśli osoba wystawiająca receptę zamieściła informację wydać bez składu ), sposób dawkowania leku, dane o warunkach przechowywania leku, datę wykonania leku, czytelny podpis osoby wykonującej lek, termin przydatności do użycia wykonanego leku. Dodatkowo umieszczone są na opakowaniu informacje w postaci piktogramów, takich jak emblemat oka (na lekach do oczu), emblemat trucizny (wyłącznie w przypadku leków do użytku zewnętrznego, zawierających substancje należące do wykazu A). Na opakowaniach mogą także znaleźć się polecenia, np. zmieszać przed użyciem dla form leku zawierających rozproszone składniki lub informacje dotyczące warunków przechowywania. Przy wydawaniu leku recepturowego z apteki należy sprawdzić zgodność numeru kontrolnego, przedstawionego przez osobę zgłaszającą się po odbiór leku z numerem na recepcie oraz na opakowaniu. Osoba wydająca powinna sprawdzić zgodność danych umieszczonych na recepcie z danymi, które zawiera etykieta apteczna, a w szczególności nazwisko chorego podane na recepcie oraz etykiecie z informacją uzyskaną od osoby odbierającej lek. Wydanie leku recepturowego z apteki musi być potwierdzone podpisem osoby wydającej na odwrocie recepty [1]. 1.6 Dawkowanie leków (K. Henryka Bodek) Farmakopea Polska określa dla środków farmaceutycznych dawki zwykle stosowane (dawki zalecane) i dawki maksymalne. Dla każdej z nich wyróżnia dodatkowo dawki jednorazowe (pro dosi) oraz dobowe (pro die). Wielkość dawek podano w jednostkach masy (g), o ile nie zaznaczono inaczej. Zakres dawek zwykle stosowanych ustalono odpowiednio dla najczęściej używanych dróg podania leku. Przy podawaniu pozajelitowym określono również dawki dla sposobu wprowadzenia leku (np. dożylnie, domięśniowo). Dla leków do użytku zewnętrznego zamiast dawki podano zwykle stosowane stężenia. Ze względu na specyfikę podania zewnętrznego zwykle nie zamieszczono wartości dawek maksymalnych. Zgodnie z definicją FP XI 2017 dawki zwykle stosowane (dawki zalecane) są to dawki przeciętne wywołujące u chorego zamierzone działanie zapobiegawcze, diagnostyczne lub lecznicze. Zakres dawek dla określonej drogi podania leku przyjęto dla mężczyzny w wieku lat o masie ciała 70 kg. Przyjmuje się, że dawki zwykle stosowane mogą mieć charakter orientacyjny, gdyż zależnie od płci, wieku i masy ciała chorego, a także rodzaju choroby 20

21 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego i obecności ewentualnych chorób towarzyszących lekarz może każdorazowo ustalać odpowiednią dawkę leku. Jeżeli ustalona dawka przekracza dawkę maksymalną, lekarz zobowiązany jest zapewnić odpowiedni nadzór nad chorym. Ustalone w Farmakopei dawki maksymalne (dosis maxima) są to największe dawki stosowane w lecznictwie. Podane dawki maksymalne, które lekarz może przekroczyć świadomie tylko w przypadkach szczególnych, przyjęto dla mężczyzn w wieku lat o masie ciała do 70 kg, bez chorób towarzyszących. Ich wielkość jest również zróżnicowana zależnie od częstotliwości i drogi podania. Przepisując dawkę w leku sporządzanym w aptece, przekraczającą dawkę maksymalną, celowe jest, aby lekarz fakt ten oznaczył na recepcie np. przez umieszczenie obok ilości przepisanej substancji leczniczej wykrzyknika, pieczęci, podpisu i zapisanie dawki słownie. Osoba sporządzająca lek recepturowy zmniejsza ilość surowca farmaceutycznego w składzie leku recepturowego do wielkości określonej przez dawkę maksymalną, jeżeli dawka maksymalna jest dla tego surowca ustalona, a także ze składu oraz sposobu użycia podanego w recepcie wynika, że nastąpiło przekroczenie dawki maksymalnej, a wystawiający receptę nie uczynił adnotacji o konieczności zastosowania dawki wskazanej w składzie leku. W przypadku przekroczenia dawki maksymalnej leku farmaceuta powinien porozumieć się z lekarzem, który wystawił receptę. Obniżając dawkę leku do dawki maksymalnej, należy dostosować ją do drogi podania i częstotliwości stosowania leku według wskazań lekarza. Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku braku dokładnego określenia sposobu stosowania leku. Niektóre postaci leku pacjent może dozować sam, stosując tzw. miary domowe, np. łyżeczkę lub łyżkę. Konieczna jest wówczas znajomość przybliżonej masy poszczególnych preparatów w tego typu miarach. Istotne jest to zwłaszcza przy obliczaniu pojedynczej dawki w przypadku np. mieszanki. Informacje te zestawiono w Tabeli 2 (strona 22). Biorąc pod uwagę orientacyjną ilość mieszanki, np. w łyżce stołowej, farmaceuta powinien załączać do wydawanego leku miarkę, która zapewni pacjentowi zażycie leku zgodnie z zaleconym przez lekarza sposobem dawkowania. Ze względu na różnice w gęstościach cieczy w Tabeli 3 (strona 22) podano przykłady ilości kropli zawartych w 1 gramie oraz masę pojedynczej kropli niektórych rozpuszczalników, roztworów lub nalewek, co jest pomocne w prawidłowym przeliczeniu dawkowania środków farmaceutycznych bardzo silnie i silnie działających. 21

22 Przewodnik po recepturze aptecznej Tabela 2. Miary domowe stosowane podczas zażywania leków (orientacyjna masa w gramach w zależności od typu postaci leku); * - Chlorek sodu, ** - Tlenek magnezu [1]. Rodzaj miary Woda Nalewki, roztwory olejowe Syropy Proszki Łyżka stołowa ,5 Łyżeczka do herbaty Kieliszek mały ,5 3,5* 0,8** Tabela 3. Ilość kropli wybranych cieczy w 1 gramie i masa pojedynczej kropli (dotyczy tzw. kroplomierza znormalizowanego temp C) [1]. Rodzaj cieczy Liczba kropli w 1 gramie Masa 1 kropli [mg] Aqua purificata Ethanolum 96% (V/V) Glycerolum 85% Nalewki Adonidis vern. tinct Convallariae tinct Valerianae tinct Roztwory etanolowe Ammonii anisatus spiritus Iodi solutio spirituosa Roztwory wodne Ammonii hydroxidum 10% Aluminii subacetatis solutio Acidum hydrochloridum 10% Vitaminum A j.m. (Hasco) ok Vitaminum A j.m. (Medana) ok Inne Vitaminum A j.m Citri, Menthae piperitae, Thymi oleum Przykład obliczania dawek jednorazowych i dobowych Liczba dawek jednorazowych leku, które chory zażywa w ciągu doby, może być różna. Zazwyczaj lek przyjmowany jest 3 dziennie. Dawki jednorazowe należy przemnożyć przez częstotliwość podawania leku i porównać z dawkami dobowymi.

23 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego 1.3) Rp. Codeini phosphatis 0,4 Coffeini et Natrii benzoatis 2,0 Natrii benzoatis 3,0 Ipecacuanhae trae 5,0 Althaeae sir. 50,0 Aquae ad 200,0 M.f. mixt. D.S. 3 razy dziennie łyżkę stołową Mieszanka ta jest roztworem wodnym, zawierającym w swoim składzie m.in. syrop prawoślazowy, mniej niż 50%. Z tego względu należy przyjąć, że masa łyżki stołowej wynosi około 15,0 g. Na tej podstawie można obliczyć jednorazową dawkę zawartą w łyżce: fosforan kodeiny 0,03 g, kofeino-benzoesan sodu 0,16 g, nalewka z wymiotnicy 0,4 g. Według wskazania podanego w w/w recepcie, lek musi być podany 3 razy dziennie. Należy zatem wyliczone dawki jednorazowe pomnożyć przez 3 i porównać z dawkami dobowymi podanymi w FP XI (fosforan kodeiny) i w FP IV (nalewka z wymiotnicy i kofeino-benzoesan sodu) [3, 4]. Nazwa substancji Dawka maksymalna [g] jednorazowa dobowa Dobowa dawka z recepty [g] Codeini phosphas 0,06 0,24 0,09 Coffeini et Natrii benzoas 0,6 3,0 0,48 Ipecacuanhae trae 1,0 4,0 1,2 Maksymalne dawki jednorazowe i dobowe dla wyżej wymienionych substancji nie są przekroczone i receptę można wykonać. 1.7 Dawki leków dla dzieci - (K. Henryka Bodek, Teresa Bujak) Przy przepisywaniu leku dla dziecka lekarz powinien zachować szczególną ostrożność. Wynika to z faktu, że u dzieci procesy wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania przebiegają inaczej niż u dorosłych. Świadczą o tym wartości parametrów farmakokinetycznych. Podanie leku w odpowiedniej dawce gwarantuje skuteczność i bezpieczeństwo jego stosowania. Największe różnice we wrażliwości organizmu na działanie leków dotyczą noworodków, a więc dzieci w okresie pierwszych 30 dni życia oraz wcześniaków. Postać leku pediatrycznego musi być dostosowana do preferencji poszczególnych grup wiekowych. Powinna charakteryzować się: małą dawką, odpowiednią dla dziecka z określonej grupy wiekowej; formą leku łatwą do aplikacji, aby przy podaniu cała dawka leku została przyjęta; trwałością w okresie stosowania; prostym składem, substancje pomocnicze ograniczone pod względem jakości i ilości; 23

24 Przewodnik po recepturze aptecznej jeżeli to możliwe, zmniejszoną częstotliwością podawania leku; akceptowalnym smakiem [2]. W piśmiennictwie przedstawianych jest kilka modeli przeliczania dawek leku dla dzieci, uwzględniających powierzchnię ciała, masę ciała, wzrost i wiek dziecka na podstawie farmakopealnych dawek dla dorosłych [1, 2, 5]. Do obliczenia dawki maksymalnej leku D dz dla dzieci powyżej pierwszego roku życia można posłużyć się jednym ze wzorów, np. wzorem Cowlinga (dla dzieci do 2 roku życia), Younga (dla dzieci w wieku od 2 do 12 lat), Clarka (dla niemowląt i dzieci) lub wzorem uwzględniającym powierzchnię ciała dziecka (Tabela 4). Obliczenia wg wzorów Cowlinga i Younga można stosować do leków o wysokim indeksie terapeutycznym. 24 Tabela 4. Wzory obliczania dawek dla dzieci. Wzór Frieda od urodzenia do 1 roku życia Wzór Cowlinga do 2 roku życia Wzór Younga od 2 do 12 lat Wzór Clarka powyżej 2. roku życia Wzór uwzględniający powierzchnię ciała dziecka D dz. dawka dla dziecka D maksymalna dawka dla dorosłych * masa ciała osoby dorosłej (kg). D dz. = Wiek dziecka (miesiące) D 150 D dz. = Wiek dziecka (lata) D 24 D dz. = Wiek dziecka (lata) D Wiek dziecka (lata) + 12 D dz. = Masa ciała dziecka (kg) D 70* D dz. = Powierzchnia ciała dziecka (m2 ) D 1,81 Podane przeliczenia zakładają analogiczną zależność między dawką dla dorosłych i dziecka oraz ich wiekiem lub masą ciała, co nie zawsze jest dokładne. W przypadku dzieci otyłych obliczone dawki mogą okazywać się większe niż rzeczywiście potrzebne. Należałoby wówczas uwzględnić tzw. masę idealną na podstawie wieku i wzrostu dziecka. Wzór według powierzchni ciała jest przydatny zwłaszcza w przypadku dzieci w wieku poniżej 2 lat. Obliczanie dawki na podstawie powierzchni ciała może być stosowane dla dzieci powyżej 2. roku życia. Korzysta się w tym celu z normogramów. Do odczytu wielkości powierzchni ciała konieczna jest znajomość wzrostu i masy ciała dziecka. Dawkę leku dla dziecka można obliczyć dzięki znajomości powierzchni ciała dziecka, przy założeniu, że średnia powierzchnia ciała dorosłego o masie 70 kg i 170 cm wzrostu wynosi 1,81 m 2 (Tabela 5). Dawka leku w przeliczeniu na kg masy ciała dziecka bywa wyższa aniżeli dla dorosłego, co wynika z procesów metabolicznych. Może być nawet dwu-

25 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Tabela 5. Określenie powierzchni ciała (m 2 ) ze wzrostu (cm) i masy ciała (kg) wg [10]. Wzrost, cm ,5 0,55 0,57 0,59 0, ,59 0,62 0,64 0,66 0,69 0,71 17,5 0,63 0,66 0,68 0,71 0,73 0,76 0, ,67 0,70 0,72 0,75 0,78 0,80 0,83 0,85 0,88 22,5 0,76 0,79 0,82 0,84 0,87 0,89 0,92 0, ,82 0,85 0,88 0,91 0,94 0,96 0,99 1,02 1,04 27,5 0,86 0,89 0,92 0,95 0,97 1,00 1,03 1,06 1,08 1, ,92 0,95 0,98 1,01 1,04 1,07 1,10 1,13 1,15 1,18 32,5 0,95 0,98 1,02 1,05 1,08 1,11 1,14 1,16 1,19 1,22 1,25 1,28 1, ,02 1,05 1,08 1,11 1,14 1,17 1,20 1,23 1,26 1,29 1,32 1,35 37,5 1,08 1,11 1,14 1,17 1,21 1,24 1,27 1,30 1,33 1,36 1, ,14 1,17 1,21 1,24 1,27 1,30 1,33 1,37 1,40 1,43 42,5 1,17 1,21 1,24 1,27 1,30 1,34 1,37 1,40 1,43 1,46 Masa, kg 45 1,24 1,27 1,30 1,34 1,37 1,40 1,44 1,47 1,50 47,5 1,26 1,30 1,33 1,37 1,40 1,44 1,47 1,50 1, ,29 1,33 1,36 1,40 1,43 1,47 1,50 1,54 1,57 52,5 1,36 1,39 1,43 1,46 1,50 1,53 1,57 1, ,38 1,42 1,46 1,49 1,53 1,56 1,60 1,63 57,5 1,45 1,48 1,52 1,56 1,59 1,63 1, ,47 1,51 1,55 1,59 1,62 1,66 1,70 62,5 1,54 1,58 1,61 1,65 1,69 1, ,56 1,60 1,64 1,68 1,72 1,75 67,5 1,63 1,67 1,71 1,74 1, ,65 1,69 1,73 1,77 1,81 25

26 Przewodnik po recepturze aptecznej krotnie wyższa dla niemowląt do 4 miesiąca życia i ponad półtora raza wyższa dla dzieci do 7 roku życia. Przykład mogą stanowić dane zebrane w Tabeli 6. Tabela 6. Przybliżone dawki dla dzieci jako procent dawki dorosłego [1]. Wiek (powyżej) Powierzchnia ciała, [m2] Masa ciała, [kg] Procent dawki dorosłego Procent dawki dorosłego na 1 kg masy ciała dziecka 1 miesiąca 0,21 3,5 12,5 3,6 2 miesięcy 0,28 4,5 15 3,3 4 miesięcy 0,36 6,5 20 3,1 1 roku 0, ,5 3 lat 0, ,2 7 lat 0, ,2 12 lat 1, ,9 Przykłady obliczania dawek leku dla dzieci Lek recepturowy Obliczyć dawkę fosforanu kodeiny dla 5 letniego dziecka o masie ciała 18 kg i wzroście 115 cm korzystając z wyżej omówionych wzorów. 1.4) Rp. Codeini phosphatis 1,0 Sulfogaiacoli 1,0 Sirupi Althaeae Aquae aa ad 100,0 M.f. mixt. D.S. 3 dz. łyżeczka do herbaty Jeżeli w skład leku recepturowego wchodzą substancje lecznicze z wykazu A, B lub N należy bezwzględnie sprawdzić, czy dawki przepisane przez lekarza nie zostały przekroczone. Dopiero po tej czynności można przystąpić do wykonania recepty. Obliczenia: Dawki fosforanu kodeiny wg FP XI dla dorosłego: 26 Dawka maksymalna [g] Nazwa substancji jednorazowa dobowa Codeini phosphas 0,06 0,24

27 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego 1. Obliczenia dawek fosforanu kodeiny, na podstawie wzorów uwzględniających wiek dziecka, jego masę oraz powierzchnię ciała dziecka Wzór Younga D dz.j. = 5 0,06 = 0,018 g D dz.d. = 5 0,24 = 0,070 g Wzór Clarka D dz.j. = 18 0,06 = 0,015 g 70 D dz.d. = 18 0,24 = 0,062 g 70 Wzór uwzględniający powierzchnię ciała dziecka Dziecko o masie ciała 18 kg i wzroście 115 cm wg Tabeli 5 (strona 25) ma powierzchnię ciała równą 0,76 m 2. D dz.j. = 0,76 0,06 = 0,025 g 1,81 D dz.d. = 0,76 0,24 = 0,101 g 1,81 2. Ustalenie dawek fosforanu kodeiny, jakie na podstawie recepty lekarskiej miałoby otrzymywać dziecko Zgodnie z przyjętymi ustaleniami przy obliczaniu dawki substancji leczniczej zawartej w łyżce mieszanki, w składzie której znajduje się syrop, należy zwrócić szczególną uwagę na jego ilość przepisaną w recepcie. Jeżeli zawartość syropu wynosi ok. 50%, należy przyjąć masę łyżeczki równą 5,5 g (a nie 5 g, jak dla roztworu wodnego) z uwagi na gęstość syropu. W przypadku mieszanek zawierających mniejsze ilości syropu, a zwłaszcza w obecności nalewek, należy przyjąć, że masa łyżeczki czy łyżki preparatu odpowiada roztworowi wodnemu [6]. Przykłady leków gotowych dodawanych do mieszanek recepturowych: Lek gotowy Neospasmina liq. Passispasmina liq. obecnie Senospasmina liq. Skład wyciągi płynne z owocu głogu i korzenia kozłka (18,0 g) uzupełnione syropem do 100,0 g. wyciągi płynne z owocu głogu, korzenia kozłka, szyszek chmielu, ziela męczennicy (17,0 g) uzupełnione syropem do 100,0 g. Liquor pectoralis RP Ammonii anisatii spir. 2,5 g, Althaeae sir. 15,0 g, uzupełnione wodą do 100,0 g Tussipect sir. Pini sir. 0,07% chlorowodorku efedryny 0,05% fosforanu kodeiny 27

28 Przewodnik po recepturze aptecznej Uwaga! Przy obliczaniu dawek chlorowodorku efedryny i fosforanu kodeiny w mieszaninie należy uwzględnić ich ilość w dodanych syropach Tussipect lub Pini. Obliczenie dawki jednorazowej i dobowej fosforanu kodeiny na podstawie recepty: 1,0-100,0 x - 5,5 x = 5,5 1,0 = 0,055 g dawka jednorazowa 100,0 D dz.d. = 0,055 3 = 0,165 g Zestawienie wyników obliczeń Codeini phosphas Wykaz B, grupa II-N Dawki przepisane przez lekarza [g] Dawki, jakie może otrzymać dziecko [g] jednorazowa dobowa jednorazowa dobowa 0,055 0,165 0,018 (Y) 0,015 (C) 0,025 (P) 0,070 (Y) 0,062 (C) 0,101 (P) 28 Y- wg wzoru Younga C- wg wzoru Clarka P - wg wzoru uwzględniającego powierzchnię ciała. Maksymalne dawki jednorazowe i dobowe fosforanu kodeiny określone w oparciu o powyższe wzory niekiedy różnią się istotnie. Do obliczania dawki maksymalnej dla dziecka powyżej dwóch lat należy stosować wzór Younga i uwzględniający powierzchnię ciała dziecka z tym, że ten ostatni uważany jest za najdokładniejszy [6]. 3. Korekta dawek fosforanu kodeiny W analizowanej recepcie dawki jednorazowa i dobowa fosforanu kodeiny zostały przekroczone. Zgodnie z zaleceniami FP XI przepisanego leku nie można w tej sytuacji wykonać bez porozumienia z lekarzem. Jeśli kontakt taki jest niemożliwy, należy wykonać lek obniżając dawkę fosforanu kodeiny do dawki maksymalnej z uwzględnieniem przepisanej drogi podania i częstotliwości stosowania. Znając maksymalną dawkę fosforanu kodeiny (0,101 g), jaką może przyjąć na dobę 5 letnie dziecko, należy obliczyć, ile substancji potrzeba do wykonania 100,0 g mieszanki: 16,5 0,101 x = 0, ,0 100,0-16,5 = 0,612 g

29 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Do sporządzenia 100,0 g mieszanki dla dziecka w wieku 5 lat, masie ciała 18,0 kg i wzroście 115 cm należy użyć 0,612 g fosforanu kodeiny zamiast 1,0 g, przy dawkowaniu: 3 dziennie 1 łyżeczka do herbaty. Zmianę składu recepty należy odnotować na recepcie i na sygnaturze oraz złożyć podpis. Dopiero po tych czynnościach można rozpocząć wykonanie recepty. Lek gotowy Przykład 1 Obliczyć dawkę fenobarbitalu dla 3-letniego dziecka, o masie ciała 15 kg i wzroście 95 cm w celu uzyskania działania uspokajającego. Dane z tabel pediatrycznych [7]: Nazwa leku Luminalum Unia Substancja lecznicza Phenobarbitalum Postać leku, dawka mg Tabletki, 15 / 100* Dawkowanie, dzieci: 5 mies.ż. - 7 r.ż mg/24 h w 2-3 dawkach podziel. * podano dawki uspokajające, tabl. 100 mg nie stosować u dzieci w padaczce Obliczenia dawek: według ogólnie przyjętych wzorów z uwzględnieniem jednorazowej dawki maksymalnej dla dorosłego. Według FP XI jednorazowa dawka maksymalna fenobarbitalu wynosi 0,3 g a dobowa 0,6 g. Obliczenia według wzoru Younga D dz.j. = 3 0,3 = 0, 060 g 3+12 Obliczenia według wzoru Clarka D dz.j. = 15 0,3 = 0, 064 g 70 Dawki fenobarbitalu wyliczone według wyżej wymienionych wzorów są zbliżone, jednak nie jest to regułą. Dzieci w tym samym wieku mogą znacznie różnić się masą i powierzchnią ciała. Należy więc zawsze zastanowić się, użycie którego wzoru będzie najbardziej prawidłowe. Obliczenia według wzoru uwzględniającego powierzchnię ciała D dz.j. = 0,64 0,3 = 0, 106 g 1,81 W przypadku braku szczegółowych danych można posłużyć się metodą opartą na procentowej wartości dawki dla dorosłego w zależności od wieku lub masy pacjenta. 29

30 Przewodnik po recepturze aptecznej Na podstawie Tabeli 6 (strona 26) dawka dla dziecka 3-letniego wynosi 33% dawki dla dorosłego. Ddz. = 33 0,3 = 0, 099 g 100 Należy podkreślić, aby zawsze korzystać z dawek pediatrycznych, jeżeli zostały określone, a tylko w przypadku braku danych posługiwać się wybranym wzorem uwzględniającym dawkę maksymalną dla osoby dorosłej [1]. Przykład 2 Obliczyć dawkę fenobarbitalu dla 2-miesięcznego dziecka, o masie ciała 4,75 kg i wzroście 56 cm w celu wywołania działania uspokajającego. Dane z tabel pediatrycznych [7]: Nazwa leku Luminalum Unia Substancja lecznicza Phenobarbitalum Postać leku, dawka mg Tabletki, 15 / 100* Dawkowanie, dzieci: 2 mies.ż mies.ż. 2-5 mg/kg mc./24 h w 4 dawkach podziel. * podano dawki uspokajające, tabl. 100 mg nie stosować u dzieci w padaczce Obliczenia dawki leku: 2 mg/kg mc. 4,75 kg = 9,50 mg/dobę. 5 mg/kg mc. 4,75 kg = 23,75 mg/dobę. Obliczenia według wzoru Clarka Według FP XI dobowa dawka maksymalna fenobarbitalu dla dorosłego wynosi 0,6 g. Ddz. = 4,75 0,6 = 0, 0407 g = 40,7 mg/24 h 70 Obliczenia według wzoru uwzględniającego powierzchnię ciała Ddz. = 0,26 0,6 = 0, 0866 g = 86,6 mg/24 h 1,8 Podkreślenia wymaga zasada, że należy korzystać z dawek pediatrycznych, jeżeli zostały określone. Tylko w przypadku braku danych należy posługiwać się wybranym wzorem uwzględniającym dawkę maksymalną dla osoby dorosłej. 1.8 Nomenklatura środków farmaceutycznych (K. Henryka Bodek) Nazwy każdego składnika leku recepturowego powinny być zapisane od nowego wiersza z dużej litery w dopełniaczu (genetivus). 30 Przykłady nazw substancji zapisanych w mianowniku i dopełniaczu:

31 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Nominativus Atropini sulfas Kalii carbonas Kalii iodidum Magnesii oxidum Phenobarbitalum natricum Genetivus Atropini sulfatis Kalii carbonatis Kalii iodidi Magnesii oxidi Phenobarbitali natrici Skład leku powinien być podany w języku łacińskim. Nazwy substancji leczniczych wprowadzone do Farmakopei Polskiej są zgodne z międzynarodowymi nazwami potocznymi (Denominatio Communis, International Nonproprietary Names INN), które zostały ustalone przez Komitet Ekspertów ds. Preparatów Farmaceutycznych WHO. Pierwszy i drugi przypadek nazw terminów częściej stosowanych na receptach zebrano w Tabeli 7. Tabela 7. Pierwszy i drugi przypadek terminów łacińskich częściej stosowanych na receptach [1]. Nominativus Genetivus Znaczenie polskie Nominativus Genetivus Znaczenie Polskie Acidum Acidi Kwas Liquor Liquoris Ciecz Adeps Adipis Smalec Lotio Lotionis Mleczko Aloe Aloes Aloes Maceratio Macerationis Macerat Ammonium Ammonii Amon Magnesia Magnesiae Magnezja Aqua Aquae Woda Massa Massae Masa Cacao Cacao Kakao Mixtura Mixturae Mieszanka Capsula Capsulae Kapsułka Mucilago Mucilaginis Kleik Capsula (l.mn.) Capsularum Kapsułki Numerus Numeri Liczba Nux Nucis Orzech Cortex Corticis Kora Olei Oleo Olej Cremor Cremoris Krem Pasta Pastae Pasta Decoctum Decocti Odwar Pilula Pilulae Pigułka Emplastrum Emplastri Plaster Pix Picis Smoła Emulsjo Emulsionis Emulsja Pulvis Pulveris Proszek Extractum Extracti Wyciąg Radix Radicis Korzeń Ether Etheris Eter Rhizoma Rhizomatis Kłącze Eucerinum Eucerini Euceryna Ricinus Ricini Rącznik Flos Floris Kwiat Sal Salis Sól Flores (l.mn.) Florum Kwiaty Salvia Salviae Szałwia Folium Folii Liść Sapo Saponis Mydło Folia (l.mn.) Foliorum Liście Sebum Sebi Łój Fructus Fructus Owoc Semen Seminis Nasiono 31

32 Przewodnik po recepturze aptecznej Fructus (l.mn.) Fructuum Owoce Simplex Simplicis Prosty Globulus vaginalis Globuli vaginales (l.mn.) Globuli vaginalis Globulorum vaginalium Gałka dopochwowa Sirupus Sirupi Syrop Solutio Solutionis Roztwór Species Speciei Mieszanka Ziołowa Gossypium Gossypii Wata Spiritus Spiritus Spirytus Gutta Guttae Krople Succus Succi Sok Herba Herbae Ziele Sulfur Sulfuris Siarka Infusio Infusionis Wlew Suppositorium Suppositorii Czopek Infusum Infusi Napar Suspensio Suspensionis Zawiesina Iniectio Iniectionis Gałki dopochwowe Wstrzyknięcie Tabuletta Tabulettae Tabletka Tinctura Tincturae Nalewka Kalium Kalii Potas Unguentum Unguenti Maść Lanolnium Lanolini Lanolina Vaselinum Vaselini Wazelina Lignum Ligni Drewno Vinum Vini Wino Linimentum Linimenti Mazidło Zincum Zinci Cynk 1.9 Ważniejsze skróty i terminy łacińskie stosowane w recepturze (K. Henryka Bodek) Przy przepisywaniu składu preparatu lekarze często stosują skróty. Powinny być one tak zapisane, aby nie budziły zastrzeżeń. W Tabeli 8 zestawiono przykłady skrótów w ich poprawnej formie, w jakiej powinny być zamieszczone w receptach. Tabela 8. Skróty stosowane w receptach [1]. 32 Skrót Pełna nazwa w języku łacińskim Znaczenie w języku polskim a a po (np. po jednej części) aa ana partes aequales po równych częściach ad ad do ad caps. amyl. ad capsulas amylaceas do kapsułek skrobiowych adm. med. ad manus medici do rąk lekarza ad scat. ad scatulam do pudełka ad us. ext. ad usum externum do użytku zewnętrznego ad us. int. ad usum internum do użytku wewnętrznego ad us. prop. ad usum proprium do użytku własnego ad vitr. gutt. ad vitrum guttatum do butelki z kroplomierzem ad vitr. rostr. ad vitrum rostratum do butelki z dziobkiem add. adde, addetur dodaj aeq. aequalis równy alb. albus biały Aq. Aqua woda Aq. pro inj. Aqua pro iniectione woda do wstrzyknięć Aq. pur. Aqua purificata woda oczyszczona c. cum z

33 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego caps. capsula kapsułka caps. amyl. caps. amylac. caps. gel. capsula amylacea lub capsulae amylaceae capsula gelatinosa lub capsulae gelatinosae kapsułka skrobiowa kapsułka żelatynowa collyr. collyrium płyn do oczu comp., cpt., cmp. compositus złożony con., conct. concentratus stężony conc. concisus pocięty cont. contusus potłuczony, rozgnieciony cort. cortex kora corrig. corrigens środek poprawiający smak i zapach crist. cristallisatus krystaliczny cr., crud. crudus surowy, nieoczyszczony d. da dentur d.t.d. dentur tales doses daj takich dawek daj d.s. da signa oznacz dec., dect. decoctum odwar dep., depur. depuratus oczyszczony dil. dilutus dilutio rozcieńczony rozcieńczenie disp. dispensa rozdziel div. in part. aeq. divide in partes aequales podziel na równe części dos. dosis doses dawka dawki dur. durus twardy e, ex ex z ex temp. ex tempore doraźnie, bezpośrednio przed użyciem eff. effervescens musujący extra. extractum wyciąg extr. fl. extractum fluidum wyciąg płynny extr. sicc. extractum siccum wyciąg suchy excip. excipiens substancja pomocnicza f. fiat, fiant, fac niech powstanie, zrób f.l.a. fiat lege artis wykonaj zgodnie z przepisami fluid., fld. fluidus płynny fl., flor. flos, flores kwiat, kwiaty fol. folium, folia liść, liście fr., fruct. fructus owoc glac. glacialis lodowaty glob. globulus gałka, globulka glob. vag. globuli vaginalis gałki dopochwowe gtt., gutt. gutta, guttae kropla, krople gran. granulatum granulat hb. herba ziele in in w in scat. in scatula w pudełku 33

34 Przewodnik po recepturze aptecznej 34 inf. infusum napar ini. iniectio wstrzyknięcie i.m. iniectio intramuscularis wstrzyknięcie domięśniowe i.v. iniectio intravenosa wstrzyknięcie dożylne ini. subc., s.c. iniectio subcutanea wstrzyknięcie podskórne lag. lagena naczynie, opakowanie lag. orig. lagena originalis opakowanie oryginalne lin. linimentum mazidło liq. liquor płyn liq. liquidus płynny, ciekły lot. lotio obmywanie, mleczko mac. macera, maceratio maceruj, macerat M.D.S. misce, da signaturam zmieszaj, oznacz M.f. misce, fiat zmieszaj, zrób M.f.pulv. misce, fiat pulvis zmieszaj, zrób proszek M.f.s. misce, fiat solutio zmieszaj, zrób roztwór M.pil. massa pilularum masa pigułkowa mixt. mixtura mieszanka, mikstura mixt. agit. mixtura agitanda moll. mollis miękki muc. mucilago kleik No, Nr numero, numerus w ilości, liczba nuc. nuces orzechy mieszanka, którą należy wstrząsnąć przed użyciem ne rep. ne repetatur nie powtarzać (w odniesieniu do recepty) obl. oblata kapsułki skrobiowe ol. oleum olej operculum operculum pokrywka p. pars część p. aeq. partes aequales równe części par. paratus przygotowany pd. ponderis o ciężarze pil. pilulae pigułki praec., ppt. praecipitatus strącony pro me pro me dla mnie p.o. per os doustnie p.r. per rectum doodbytniczo per se per se jako taki per vaginam per vaginam dopochwowo pur. purus czysty puriss. purissimus najczystszy pulv. pulvis proszek q.s. quantum satis quantum sufficit ilość potrzebna ile wystarczy rad. radix korzeń rec. recens recenter świeży świeżo rep. repetatur powtórzyć

35 Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego Rp. recipe weź (nagłówek recepty) rhiz. rhizoma kłącze s. signa, signatur oznacz sal sal sól s.n. suo nomine pod nazwą własną sol. solutio roztwór solv. solve rozpuść sat. saturatio wysycenie scat. scatula pudełko sem. semen nasienie splt., simpl., splx. simple prosty, zwykły, niezłożony sir. sirupus syrop, ulepek spir. spiritus spirytus spec. species ziółka succ. succus sok supp., suppos. suppositorium czopek susp. suspensio zawiesina spissus spissus gęsty subt. subtilis subtelny sum. dupl. summatur duplum dodaj drugie tyle tab. tabuletta tabletka tab., tbl. tabulettae tabletki tab. obd. tabuletta obducta tabletka powlekana tinct., tra., tct. tinctura nalewka trit. trituratio, tritus roztarcie, roztarty u., ung., ungt. unguentum maść v., vitr. vitrum butelka, naczynie szklane Nie powinno się stosować skrótów, które mogą być przyczyną błędnej interpretacji zapisu, np.: Ac. może oznaczać acidum = kwas i acetum = ocet, Natr. nitr. może oznaczać Natrii nitras (NaNO3) lub Natrii nitris (NaNO2), Natr. sulf. może oznaczać: Natrii sulfas (Na2SO4), Natrii sulfis (Na2SO3) lub Natrii sulfide (Na2S). Jeżeli w recepcie przepisano po kolei kilka środków leczniczych rozpoczynających się od wspólnej nazwy, wystarczający jest pełny zapis przy pierwszym środku leczniczym, według podanego schematu: 1.5) Rp. Crataegi tinct. 5,0 Adonidis vern. - 5,0 Valerianae - 10,0 W przypadku zapisania dwóch lub więcej substancji leczniczych w takich samych ilościach, lekarz może użyć skrótu aa przy ostatniej substancji i oznacza to ana partes aequales. Każdą z wymienionych substancji należy odważyć w takiej samej ustalonej ilości, tj. w równych częściach. 35

36 Przewodnik po recepturze aptecznej ) Rp. Hyoscini hydrobromidi Atropini sulfatis aa 0,0002 Phenobarbitali Papaverini hydrochloridi aa 0,02 Lactosi 0,3 W recepcie może być określona dokładnie ilość każdego składnika: 1.7) Rp. Kalii iodidi 6,0 Natrii benzoatis 4,0 Althaeae sir. 120,0 Aquae 120,0 lub podane rozpuszczalniki i masa całkowita leku: 1.8) Rp. Kalii iodidi 6,0 Natrii benzoatis 4,0 Althaeae sir. Aquae aa ad 250,0 Skrót aa ad oznacza, że należy odważyć oba rozpuszczalniki w takich samych ilościach, tak aby końcowa masa mieszanki wynosiła 250 g. Subscriptio recepty zawiera informacje w języku łacińskim dotyczące rodzaju postaci leku, jego ilości, a także rodzaju opakowania. Zazwyczaj są one wyrażone w formie odpowiednich skrótów, np. M.f. pulv. Misce fiat pulvis - zmieszaj, niech powstanie proszek (zrób proszek), M.f. gutt. Misce fiat guttae zmieszaj, niech się staną krople (zrób krople). Wskazanie rodzaju opakowania leku może być określone w formie: daj do pudełka - d.ad scat. (da ad scatulam) daj do słoika - d.ad oll. (da ad ollam) daj do kapsułek skrobiowych d.ad caps. amylac. (da ad capsulas amylaceas). W przypadku proszków, czopków czy globulek można się spotkać z dwojakim sposobem zapisywania tych postaci leku na recepcie: d.t.d. No = dentur tales doses No - daj takich dawek. Oznacza on, że przepisane ilości poszczególnych składników recepty należy przemnożyć przez liczbę proszków, czopków, itp. Zapis ten stosuje się, gdy podano w recepcie liczbę składników, np. na jeden proszek, czopek itp. div. in. par. aeq. No = divide in partes aequales No - podziel na równe części. Zapis ten stosuje się, gdy podano całkowitą liczbę składników, którą należy dopiero rozdzielić celem otrzymania zalecanej ilości sztuk preparatu, proszków, czopków itp. Ilość surowca farmaceutycznego przeznaczonego do sporządzenia leku recepturowego określa się na recepcie cyframi arabskimi, wagowo w systemie metrycznym lub w jednostkach międzynarodowych. Ilość surowca płynnego może być podawana w kroplach, a ilość środka obojętnego jako q.s. = quantum satis - ilość odpowiednia.

37 2. RECEPTUROWE LEKI PŁYNNE Farmakopea Polska dzieli płynne postaci leku na: Preparaty płynne do stosowania na skórę Praeparationes liquidae ad usum dermicum, Preparaty płynne doustne Praeparationes liquidae peroraliae. Preparaty płynne do stosowania na skórę są płynami o różnej lepkości przeznaczonymi do miejscowego i przezskórnego podania substancji czynnych. Są to roztwory, emulsje lub zawiesiny zawierające jedną lub kilka substancji czynnych w odpowiedniej cieczy. Mogą zawierać odpowiednie środki konserwujące, przeciwutleniacze i inne substancje pomocnicze, takie jak: stabilizujące, emulgatory i zwiększające lepkość. Preparaty przeznaczone do stosowania na uszkodzoną skórę objęte są wymogami jałowości. Płynne preparaty doustne są zazwyczaj roztworami, emulsjami lub zawiesinami zawierającymi jedną lub kilka substancji czynnych w odpowiednim rozpuszczalniku; jakkolwiek mogą składać się wyłącznie z płynnych substancji czynnych (płyn doustny). Niektóre preparaty doustne sporządza się przez rozcieńczenie stężonych preparatów płynnych, lub przygotowuje z proszków lub granulatów przeznaczonych do sporządzania doustnych roztworów, zawiesin, kropli i syropów, z użyciem odpowiedniego rozpuszczalnika. Płynne preparaty doustne mogą zawierać odpowiednie środki konserwujące, przeciwutleniacze i inne substancje pomocnicze, takie jak: rozpraszające, zawieszające, zagęszczające, emulgatory, bufory, substancje zwilżające, solubilizatory, stabilizujące, poprawiające smak i zapach oraz substancje słodzące i barwniki [3]. Okres przydatności do użycia Dla wszystkich preparatów farmaceutycznych sporządzanych w aptece należy ustalić okres przydatności do użycia, rozumiany jako czas po którym lek nie powinien być przyjmowany przez pacjenta. Okres przydatności do użycia ustala farmaceuta sporządzający preparat, nadzorujący jego wykonanie lub inny pracownik apteki odpowiedzialny za system zapewnienia jakości. Farmaceuta, wyznaczając okres przydatności do użycia, powinien zapoznać się dokumentacją i danymi literaturowymi na temat właściwości danego leku oraz jego ogólna trwałością, powinien wziąć pod uwagę skład preparatu i właściwości postaci leku, możliwe mechanizmy rozkładu, rodzaj użytego opakowania, warunki przechowywania oraz czas prowadzenia terapii. Oprócz korzystania z dostępnych informacji na temat trwałości, osoba sporządzająca lek recepturowy powinna dokonać oceny ryzyka, opierając się na swojej wiedzy farmaceutycznej i doświadczeniu. Okres przydatności do użycia preparatu recepturowego nie może być dłuższy niż czas pozostały do upływu terminu ważności substancji czynnych użytych 37

38 38 Przewodnik po recepturze aptecznej do jego sporządzenia. Jeśli składnikiem preparatu jest lek gotowy, okres do upływu jego terminu ważności musi być znacząco dłuższy niż ustalony okres przydatności preparatu recepturowego. Przy wyznaczaniu okresu przydatności do użycia preparatu płynnego wykonanego z użyciem stałych leków gotowych, osoba sporządzająca lek recepturowy powinna również brać pod uwagę takie właściwości substancji, jak np. rozpuszczalność i możliwość hydrolizy. W przypadku braku odpowiednich informacji na temat trwałości, dla niejałowych preparatów płynnych sporządzanych w aptekach nie powinny być przekraczane, ustalone zapisami FP, maksymalne okresy przydatności do użycia. Dotyczą one preparatów przechowywanych w szczelnie zamkniętych opakowaniach, w temperaturze nie wyższej niż 25 C i bez dostępu światła. Preparaty zawierające wodę, bez środków konserwujących - z powodu rozwoju drobnoustrojów, okres przydatności do użycia jest nie dłuższy niż 7 dni, a w warunkach przechowywania preparatu w temperaturze od 2 do 8 C nie dłuższy niż 14 dni. Inne preparaty niejałowe (w tym preparaty zawierające wodę i środki konserwujące) - okres przydatności do użycia nie przekracza zamierzonego czasu prowadzenia terapii, ale nie jest dłuższy niż 30 dni. Okres przydatności do użycia może zostać niekiedy wydłużony, jeżeli istnieją dodatkowe informacje naukowe na temat trwałości i odnoszą się one do określonego preparatu [3]. 2.1 Roztwory - Solutiones (Artur Redliński) Roztwory lecznicze - Solutiones medicinales, są płynną postacią leku przeznaczoną do stosowania wewnętrznego lub zewnętrznego, otrzymaną przez rozpuszczenie jednej lub kilku substancji leczniczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub mieszaninie rozpuszczalników. Roztwory mogą zawierać dodatek substancji pomocniczych, takich jak: środki poprawiające smak i zapach, solubilizatory, przeciwutleniacze, środki konserwujące [8]. Rozpuszczalnikami w roztworach mogą być m.in.: woda, etanol, glicerol, glikole polioksyetylenowe, glikol propylenowy i ich mieszaniny, oleje roślinne, parafina płynna. W zależności od użytego rozpuszczalnika wyróżnia się: Roztwory wodne - Solutiones aquosae. Roztwory etanolowe - Solutiones spirituosae, otrzymane przez rozpuszczenie substancji leczniczej w etanolu o stężeniu poniżej 40. Roztwory glicerolowe - Solutiones glycerinatae. Roztwory olejowe - Solutiones oleosae. Jeśli na recepcie nie podano rodzaju rozpuszczalnika, termin solutio; np. Solutio Acidi borici oznacza zawsze roztwór wodny. Jeżeli należy wykonać roztwór w innym rozpuszczalniku, na recepcie musi być wyraźnie zaznaczone, o jaki rozpuszczalnik chodzi, np. Solutio Iodi spirituosa.

39 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Pod względem fizykochemicznym roztwory recepturowe dzieli się na: Roztwory rzeczywiste - wielkość cząstek rozpuszczonych poniżej 1 nm, Roztwory koloidalne - wielkość cząstek od 1 do 100 nm. Roztworów koloidalnych nie sączy się, natomiast roztwory rzeczywiste należy przesączyć w celu uzyskania pełnej przezroczystości. Roztwory, zależnie od składu dzielimy na roztwory proste (zawierające jedną substancję leczniczą) i roztwory złożone (zawierające kilka substancji leczniczych). Przyjmując jako kryterium podziału drogę podania, miejsce aplikacji wyróżnia się roztwory: do użytku wewnętrznego, do stosowania na skórę i błony śluzowe, do irygacji, do ucha, nosa, oczu, do podania pozajelitowego. Roztwory do użytku wewnętrznego dawkowane są w taki sposób, aby dawka terapeutyczna leku była zawarta w łyżce stołowej (15,0 g), łyżce deserowej (10,0 g) lub łyżeczce do herbaty (5,0 g). Roztwory do użytku zewnętrznego stosuje się do odkażania skóry, wewnętrznych ścian jamy ustnej, płukania gardła, pędzlowania błon śluzowych, do okładów, nacierań i irygacji. Niezależnie od drogi podania, roztwory można dawkować również przy użyciu kroplomierza [2, 9]. Farmakopea Polska zaleca określenie stężenia roztworów przez podanie masy substancji zawartej w roztworze w g/l lub g/ml roztworu. W praktyce farmaceutycznej stężenia wyraża się najczęściej w stosunku wagowym g/g tzn. stosunkiem masy substancji rozpuszczonej do masy gotowego roztworu [3, 8]. Istnieje kilka sposobów zapisywania roztworów na recepcie lekarskiej. Ilość substancji leczniczej może zostać wyrażona: w procentach (%), w promilach ( ), przez stosunek jej ilości do ilości roztworu, przez określenie ilości rozpuszczalnika, przez podanie masy gotowego leku. Powyższe obrazują recepty: 2.1) Rp. 0,1% Sol. Rivanoli 100,0 M.D.S. Wiadomo 39

40 Przewodnik po recepturze aptecznej 2.2) Rp. 1 Sol. Rivanoli 100,0 M.D.S. Wiadomo 2.3) Rp. Rivanoli 0,1/100,0 M.D.S. Wiadomo 2.4) Rp. Rivanoli 0,1 Aquae 99,9 M.D.S. Wiadomo ) Rp. Rivanoli 0,1 Aquae ad 100,0 M.D.S. Wiadomo Otrzymanie roztworu o żądanym stężeniu jest uzależnione od właściwości substancji rozpuszczanej i rozpuszczalnika. Farmakopea określa orientacyjnie stopień rozpuszczalności substancji leczniczej w najczęściej stosowanych rozpuszczalnikach. W zależności od tego czy środek leczniczy jest bardzo łatwo, łatwo, dość trudno, trudno czy bardzo trudno rozpuszczalny w pracy recepturowej możemy napotkać mniejsze, bądź większe trudności z otrzymaniem jego roztworu. Czynnikami mającymi ogromny wpływ na przebieg i efektywność procesu rozpuszczania są bez wątpienia: stężenie, wielkość powierzchni substancji rozpuszczanej (jej stopień rozdrobnienia), temperatura, ruch i rodzaj cieczy. Celem otrzymania roztworu substancji trudno rozpuszczalnej należy zastosować wybrane z poniższych rozwiązań: Odpowiednio rozdrobić substancję przez roztarcie jej w moździerzu. Prowadzić proces rozpuszczania w podwyższonej temperaturze. W tym celu należy ogrzać sam rozpuszczalnik do wymaganej temperatury, a następnie rozpuścić w nim odważoną substancję stałą. Zawsze na gorąco należy rozpuszczać: chlorowodorek papaweryny, kwas borny, mleczan etakrydyny. Mieszać roztwór w czasie rozpuszczania za pomocą bagietki lub przez zastosowanie mieszadła laboratoryjnego. Zastosować mieszaninę rozpuszczalników, w których substancje trudno rozpuszczalne rozpuszczają się lepiej niż w pojedynczym rozpuszczalniku. Wprowadzenie do roztworu możliwie najmniejszej ilość rozpuszczalnika innego niż przepisany zawsze wiąże się z koniecznością zmniejszenia ilości wyjściowego rozpuszczalnika, tak aby masa recepty nie uległa zmianie.

41 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Zastosować odpowiednio dobrane solubilizatory. Posługiwać się tzw. roztworami zapasowymi. Roztwory zapasowe sporządza się m.in. ze środków farmaceutycznych wymagających ogrzewania w czasie rozpuszczania, trudnych do dokładnego odważenia ze względu na ich znaczną higroskopijność lub bardzo często stosowanych w recepturze leków płynnych, a wymagających odważania kilku składników [2, 9]. Ogólne zasady sporządzania roztworów Jeżeli w składzie recepty przepisano substancje lecznicze z wykazów A, B lub N przed przystąpieniem do wykonania recepty należy zawsze skontrolować ich dawki. Pozwoli to wyeliminować niezgodności typu terapeutycznego. Przeprowadzona w następnej kolejności ocena właściwości fizykochemicznych poszczególnych składników recepty ma na celu wykrycie i usunięcie ewentualnych niezgodności recepturowych o charakterze chemicznym lub fizycznym, wynikających z błędnie zestawionego przez lekarza składu recepty. Ponadto umożliwia ona ustalenie prawidłowej metody sporządzenia leku. Przy braku niezgodności w fazie farmaceutycznej, w przypadku nie stwierdzenia w recepcie wystąpienia niezgodności typu terapeutycznego, chemicznego i fizycznego można przystąpić do wykonania preparatu. Odważoną na wadze proszkowej odpowiednią ilość substancji leczniczej należy rozpuścić w części rozpuszczalnika w wytarowanej zlewce. Po całkowitym jej rozpuszczeniu uzupełnić pozostałą ilością rozpuszczalnika do przepisanej masy. W przypadku roztworów wieloskładnikowych należy odważać poszczególne składniki stałe pojedynczo, zaczynając od najmniejszych ilości. Każdy kolejny można dodać do roztworu dopiero po całkowitym rozpuszczeniu składnika wprowadzonego wcześniej. W zależności od rozpuszczalności substancji leczniczej albo celem uniknięcia niezgodności w fazie farmaceutycznej wskazane jest niekiedy podzielenie przepisanej ilości rozpuszczalnika i oddzielne rozpuszczenie składników stałych. Dopiero uzyskane roztwory można połączyć. W celu uzyskania pełnej przezroczystości roztwory rzeczywiste należy przesączyć. Roztworów koloidalnych nie sączy się. Po przeniesieniu roztworu do butelki należy sprawdzić jego masę, nalepić etykietę i opatrzyć sygnaturą. Przykłady recept 2.6) Rp. Kalii iodidi 3,0 Aquae ad 100,0 M.f. sol. D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową Sposób wykonania: Do zlewki wlać pewną ilość wody (ok. 90 g) i rozpuścić w niej odważone na wadze proszkowej 3 g jodku potasu. Gotowy roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i dopełnić resztą wody do przepisanej masy. 41

42 Przewodnik po recepturze aptecznej ) Rp. Sol. Sal. Erlenmayeri 5,0/250,0 M.D.S. 2 dziennie łyżkę stołową Przepisując receptę lekarz zlecił wykonanie 250,0 g roztworu zawierającego 5,0 g soli Erlemnayera. Skład jakościowy soli na recepcie nie został podany. W recepturze aptecznej można znaleźć wiele przykładów preparatów określanych jedynie nazwą zwyczajową. Są to np.: Sirupus simplicis, Iodi solutio aquosae (syn. Solutio Iodi Lugoli), Mixtura Pepsini, Mixtura Nervina, Sal Erlenmayeri i wiele innych. Ich receptury zamieszczone są w podręcznikach receptury lub w Receptariuszu Polskim [1, 9-11]. Sól Erlenmayera to mieszanina bromków o składzie: Kalii bromidum 2 cz. Natrii bromidum 2 cz. Ammonii bromidum 1 cz. Znając skład ilościowy i jakościowy soli Erlenmayera można obliczyć, jakie ilości bromków należy odważyć w celu otrzymania 5,0 g soli. Do wykonania przepisanej recepty konieczne jest użycie 1,0 g bromku amonu i po 2,0 g bromków sodu i potasu. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy jednak najpierw przeanalizować ją pod kątem możliwości wystąpienia niezgodności w fazie farmaceutycznej i skontrolować dawki. Nazwa substancji Dawki maksymalne [g] jednorazowa dobowa Kalii bromidum - 1,0 Natrii bromidum - 1,0 Ammonii bromidum - 0,5 Farmakopea Polska XI nie określa maksymalnych dawek jednorazowych dla bromków, uwzględnia tylko maksymalne dawki dobowe. Jeśli dawka bromku na recepcie jest wyższa niż dopuszcza FP, należy ją obniżyć do maksymalnej dawki dobowej. Jeżeli w recepcie zapisano dwa lub kilka bromków (Sal Erlenmayeri, Mixtura Nervina), należy uwzględnić ich łączną dawkę. Maksymalna dawka dobowa dla sumy bromków wynosi 1,0 g. Do wykonania recepty zgodnie z przepisem lekarza należy użyć 5,0 g bromków (soli Erlenmayera). Całkowita masa recepty to 250,0 g. Pacjent będzie przyjmował na dobę dwie łyżki, czyli 30,0 g preparatu. Należy odpowiedzieć na pytanie, jaka ilość bromków znajduje się w dwóch łyżkach roztworu wykonanego zgodnie z receptą i czy przyjęta dawka nie będzie przekraczała dawki maksymalnej, dopuszczonej przez FP.

43 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Kontrola dawek: 5,0 g - 250,0 g x - 30,0 g x = 5,0 30,0 / 250,0 x = 0,6 Jeżeli lek zostanie wykonamy zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie 0,6 g soli Erlenmayera na dobę. Maksymalna dawka dobowa (1,0 g) nie będzie przekroczona. Receptę można wykonać. Odważyć na wadze proszkowej 1,0 g bromku amonu oraz po 2,0 g bromku sodu i potasu. Do wytarowanej zlewki wlać część wody (ok. 100,0 g) i rozpuścić w niej odważone składniki. Po całkowitym rozpuszczeniu bromku amonu dodać bromek sodu, wymieszać, rozpuścić i dodać bromek potasu. Całość przesączyć do wytarowanej butelki. Otrzymany roztwór uzupełnić pozostałą ilością wody do przepisanej masy recepty. 2.8) Rp. 3% Sol. Acidi borici 150,0 S. Zewnętrznie Sposób wykonania: Ilość kwasu bornego potrzebną do otrzymania 150,0 g 3% roztworu obliczamy z zależności: 3,0 g - 100,0 g x - 150,0 g x = 3,0 150,0 / 100,0 x = 4,5 Kwas borny rozetrzeć w moździerzu i na wadze proszkowej odważyć 4,5 g. Podgrzać ok. 130,0 g wody. Do zlewki przelać gorącą wodę, wsypać odważony kwas borny i mieszać do całkowitego rozpuszczenia. Roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i uzupełnić pozostałą ilością wody do przepisanej masy recepty. 2.9) Rp. Iodi puri 0,2 Kalii iodidi 2,0 Glyceroli 20,0 M.f. sol. D.S. Do pędzlowania Sposób wykonania: Należy wykonać glicerolowy roztwór jodu z jodkiem potasu. Tylko z pozoru recepta wydaje się mało złożona. Nieumiejętne połączenie składników doprowadzi do powstania niezgodności recepturowej. Trudność w wykonaniu recepty wynika z rozpuszczalności substancji leczniczych w przepisanym roz- 43

44 Przewodnik po recepturze aptecznej puszczalniku. Jod rozpuszcza się w glicerolu w stosunku 1 : 125, w wodzie 1 : Jedynie w roztworach jodków jest on bardzo dobrze rozpuszczalny. Rozpuszczalność jodku potasu w wodzie wynosi 1:0,7, a w glicerolu 1 : 2 [12, 13]. W przypadku omawianej recepty trudności może nastręczać rozpuszczenie 0,2 g jodu w 20,0 g glicerolu. Jak poradzić sobie z tym problemem i wykonać receptę w sposób poprawny? 2,0 g odważonego na wadze proszkowej jodku potasu należy rozpuścić w 4,0 g wody. Odważyć 0,2 g jodu i rozpuścić go w wodnym roztworze jodku potasu. Otrzymany roztwór przenieść do butelki i dodać 16,0 g glicerolu. Dlaczego ilość glicerolu uległa zmianie w stosunku do wartości wyjściowej przepisanej na recepcie? Celem uniknięcia niezgodności do składu recepty wprowadzono drugi rozpuszczalnik. By stężenia substancji leczniczych pozostały niezmienione masa całego preparatu nie może ulec zmianie. Wyjściowa masa przepisanego w recepcie rozpuszczalnika - glicerolu wynosiła 20,0 g. Wprowadzenie 4,0 g wody wymusiło konieczność korekty jego ilości do 16,0 g Krople - Guttae (Artur Redliński) Krople - Guttae, są płynną postacią leku przeznaczoną do stosowania zewnętrznego lub wewnętrznego, otrzymaną przez rozpuszczenie stałych substancji leczniczych w odpowiednim rozpuszczalniku (woda, etanol, glicerol, olej roślinny lub ich mieszaniny) bądź innym leku płynnym lub przez zmieszanie kilku płynnych substancji leczniczych. Do kropli stosowanych wewnętrznie nie dodaje się środków poprawiających smak, gdyż zażywa się je na cukrze lub po rozcieńczeniu wodą, mlekiem lub innym napojem [3, 9]. Krople do użytku zewnętrznego dzieli się w zależności od sposobu podania na: Krople do oczu - Guttae ophtalmicae, Krople do uszu - Guttae othologicae, Krople do nosa - Guttae rhinologicae, Krople do płukań - Guttae gargarismae. Krople do użytku wewnętrznego dzieli się najczęściej w zależności od ich działania leczniczego i zastosowania. Wyróżnia się m.in.: Krople nasercowe - Guttae cardiacae, Krople uspokajające - Guttae sedativae, Krople żołądkowe - Guttae stomachicae. Krople do użytku zewnętrznego stosuje się w celu uzyskania działania miejscowego. W kroplach do uszu i nosa jako substancje czynne stosowane są często środki przeciwbakteryjne, przeciwzapalne czy przeciwbólowe. Krople do płukań zawierają głównie środki dezynfekujące i ściągające. W kroplach do użytku wewnętrznego zapisywane są często płynne wyciągi roślinne, olejki eteryczne, ale przede wszystkim substancje należące do wykazów A, B lub N. Z uwagi na wysokie stężenia środków leczniczych oraz siłę ich działania ta postać leku dawkowana jest kroplami tak, aby dawki jednorazowe

45 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne zawarte były w kroplach preparatu. Masa pojedynczej kropli mieści się w przedziale od 10 do 55 mg. Zależy od rodzaju płynu, jego gęstości, napięcia powierzchniowego oraz rodzaju kroplomierza. Dla wybranych, powszechnie stosowanych w recepturze rozpuszczalników i leków płynnych ilość kropli cieczy zawartych w 1 gramie oraz masę jednej kropli zestawiono poniżej w tabeli [2, 9, 14]. Rodzaj cieczy Liczba kropli w 1 gramie Masa 1 kropli w mg Aqua purificata Belladonnae extractum fluidum Belladonnae, Convallariae, Digitalis, Valerianae tinctura Nicethamidi solutio Ogólne zasady sporządzania kropli Celem uniknięcia niezgodności w fazie farmaceutycznej, podobnie jak w przypadku innych postaci leku, przed przystąpieniem do wykonania recepty należy ocenić właściwości fizykochemiczne jej poszczególnych składników oraz skontrolować dawki dla substancji leczniczych z wykazów A, B i N. Substancje grubokrystaliczne, trudno rozpuszczalne należy rozetrzeć w moździerzu. Następnie wytarować zlewkę, odważyć do niej kolejno przepisane składniki płynne i wymieszać. Rozdrobnione i odważone na wadze proszkowej substancje stałe rozpuścić kolejno w gotowej mieszaninie składników płynnych. Jeżeli w skład kropli wchodzi roztwór wodny, należy go sporządzić w pierwszej kolejności, a następnie dodawać inne składniki stałe. W sytuacji, gdy na recepcie przepisano wyłącznie składniki płynne można je odważyć wprost do wytarowanej butelki. Jeżeli krople są roztworami rzeczywistymi należy je przesączyć. Gotowy preparat przelać do butelki z zakraplaczem, nalepić etykietę i opatrzyć sygnaturą. Przykłady recept 2.10) Rp. 2% Sol. Codeini phosphatis 20,0 M.f. gtt. S. 3 razy dziennie 25 kropli W pierwszej kolejności należy sprawdzić czy dawki maksymalne jednorazowa i dobowa substancji leczniczej nie zostały przekroczone. Dawki maksymalne [g] Nazwa substancji jednorazowa dobowa Codeini phosphas 0, 06 0,24 Lekarz zlecił wykonanie kropli do stosowania wewnętrznego. Ilość fosforanu kodeiny potrzebną do otrzymania 20,0 g 2% roztworu obliczamy z zależności: 45

46 Przewodnik po recepturze aptecznej 2,0 g - 100,0 g x - 20,0 g x = 2,0 20,0 / 100,0 x = 0,4 Znając stężenie substancji leczniczej w całym preparacie należy odpowiedzieć na pytanie, ile fosforanu kodeiny znajduje się w 25 i 75 kroplach preparatu (dawka jednorazowa i dawka dobowa), które przyjmie pacjent. Obliczenie masy jednej kropli: Przepisane krople to roztwór wodny. Jedna kropla roztworu wodnego waży 50 mg. Stąd: 25 kropli (dawka jednorazowa) to 1,25 g, a 75 kropli (dawka dobowa) to 3,75 g. Kontrola dawek: 0,4 g - 20,0 g x - 1,25 g x = 0,4 1,25 / 20,0 x = 0,025 0,4 g - 20,0 g x - 3,75 g x = 0,4 3,75 / 20,0 x = 0,075 Jeżeli wykonamy lek zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie jednorazowo 0,025 g fosforanu kodeiny. Stosując lek trzy razy, przyjmie na dobę 0,075 g fosforanu kodeiny. Zarówno maksymalna dawka jednorazowa, jak i dobowa nie są przekroczone. Receptę można wykonać. Sposób wykonania: Do zlewki należy wlać część wody i rozpuścić w niej odważone na wadze proszkowej 0,4 g fosforanu kodeiny. Gotowy roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i dopełnić resztą wody do przepisanej masy ) Rp. Papaverini hydrochloridi 0,2/10,0 Belladonnae trae 15,0 M.f. gtt. S. 3 razy dziennie 15 kropli Należy sprawdzić, czy dawki maksymalne jednorazowa i dobowa substancji leczniczych nie zostały przekroczone.

47 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Nazwa substancji Dawki maksymalne [g] jednorazowa dobowa Papaverini hydrochloridum 0,2 0,6 Belladonnae folii tinctura normata 1,0 3,0 Do wykonania recepty zgodnie z przepisem lekarza należy użyć 0,2 g chlorowodorku papaweryny (otrzymując jego roztwór wodny) oraz 15,0 g nalewki z pokrzyku. Całkowita masa recepty to 25,0 g. Pacjent będzie przyjmował jednorazowo 15, a dobowo 45 kropli preparatu. Należy odpowiedzieć na pytania: ile chlorowodorku papaweryny i nalewki z pokrzyku znajduje się w 15 i 45 kroplach preparatu, jaka jest ich masa i czy przyjęta dawka nie będzie przekraczała dawki maksymalnej, dopuszczonej przez FP? Obliczenie masy jednej kropli: Krople przepisane przez lekarza to mieszanina roztworu wodnego i nalewki. Nie od razu wiadomo jaka będzie masa jednej kropli tego preparatu. Jedna kropla roztworu wodnego waży 50 mg, a jedna kropla nalewki 19 mg. Gdyby oba składniki recepty zostały przepisane w równych częściach to masę jednej kropli mieszaniny można by łatwo obliczyć sumując poszczególne wartości i dzieląc przez dwa. Celem obliczenia masy jednej kropli mieszaniny, której składniki płynne nie zostały przepisane w równych częściach należy określić, jaki jest ich stosunek do masy całego preparatu i pomnożyć przez masę pojedynczej kropli. Suma uzyskanych wartości będzie odpowiedzią na pytanie: jaką masę ma jedna kropla mieszaniny o podanym na recepcie składzie? Roztwór wodny w mieszaninie: 10,0 0,05 / 25 = 0,02 Nalewka w mieszaninie: 15,0 0,019 / 25 = 0,011 Jedna kropla przepisanej mieszaniny waży 0,031 g. Stąd: 15 kropli (dawka jednorazowa) to 0,465 g, a 45 kropli (dawka dobowa) to 1,395 g. Kontrola dawek dla chlorowodorku papaweryny: 0,2 g - 25,0 g x - 0,465 g x = 0,2 0,465 / 25,0 x = 0,0037 0,2 g - 25,0 g x - 1,395 g x = 0,2 1,395 / 25,0 x = 0,0111 Kontrola dawek dla nalewki z pokrzyku: 15,0 g - 25,0 g x - 0,465 g x = 15,0 0,465 / 25,0 x = 0,279 47

48 Przewodnik po recepturze aptecznej 15,0 g - 25,0 g x - 1,395 g x = 15,0 1,395 / 25,0 x = 0,837 Jeżeli wykonamy lek zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie jednorazowo 0,0037 g chlorowodorku papaweryny i 0,279 g nalewki z pokrzyku. Stosując lek trzy razy, przyjmie na dobę 0,0111 g chlorowodorku papaweryny i 0,837 g nalewki z pokrzyku. Zarówno dawka maksymalna jednorazowa, jak i dobowa obu przepisanych substancji nie są przekroczone. Receptę można wykonać. Sposób wykonania: Chlorowodorek papaweryny rozetrzeć w moździerzu i na wadze proszkowej odważyć 0,2 g. Podgrzać ok. 10,0 g wody, wsypać odważony chlorowodorek papaweryny i mieszać do całkowitego rozpuszczenia. Roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i uzupełnić pozostałą ilością wody. Dodać nalewkę z pokrzyku do przepisanej masy. 2.12) Rp. Ephedrini hydrochloridi 0,2 0,9% Sol. Natrii chloridi ad 20,0 M.f. gtt. S. 4 razy dziennie 2 krople do nosa W pierwszej kolejności należy sprawdzić, czy stężenie leku nie zostało przekroczone. 48 Nazwa substancji Ephedrini hydrochloridum Droga podania Dawki zwykle stosowane [g] Dawki maksymalne [g] jednorazowa dobowa jednorazowa dobowa zewn. 0,5-1,0% doustnie 0,025 0,05-0,1 0,05 0,15 Przepisane przez lekarza krople przeznaczone są do użytku zewnętrznego. Nie ma więc znaczenia, jaka jest masa pojedynczej kropli preparatu i jak będzie on podawany. Należy skontrolować jedynie stężenie chlorowodorku efedryny w przepisanym roztworze. Kontrola dawek 0,2 g - 20,0 g x - 100,0 g x = 0,2 100,0 / 20,0 x = 1,0 W przypadku zewnętrznego stosowania chlorowodorku efedryny dawka zwykle stosowana jak i dawka maksymalna określone są jedną wspólną wartością. Można wykonać roztwór, którego stężenie mieścić się będzie w przedziale

49 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne od 0,5 do 1,0%. W omawianej recepcie stężenie chlorowodorku efedryny nie zostało przekroczone. Receptę można wykonać zgodnie z przepisem lekarza. Ilość chlorku sodu potrzebną do otrzymania 19,8 g 0,9% roztworu obliczamy z zależności: 0,9 g - 100,0 g x - 19,8 g x = 0,9 19,8 / 100,0 x = 0,178 Sposób wykonania: Odważyć na wadze proszkowej 0,178 g chlorku sodu i 0,2 g chlorowodorku efedryny. Do zlewki wlać część wody i rozpuścić w niej odważone substancje stałe. Roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i dopełnić resztą wody do przepisanej masy. 2.13) Rp. 1,0% Sol. Argenti proteinici 10,0 M.f. gtt. S. 3 razy dziennie 2 krople do nosa W pierwszej kolejności należy sprawdzić, czy stężenie leku nie zostało przekroczone. Nazwa substancji Argenti proteinicum Dawki zwykle stosowane na skórę i błony śluzowe 0,25 2,0% krople do oczu 0,5 1,5 % Dawki maksymalne - FP XI nie przewiduje dla proteinianu srebra dawek maksymalnych określając jedynie dawki zwykle stosowane. Receptę można wykonać zgodnie z przepisem lekarza. Ilość proteinianu srebra potrzebną do otrzymania 10,0 g 1,0% roztworu obliczamy z zależności: Sposób wykonania: 1,0 g - 100,0 g x - 10,0 g x = 1,0 10,0 / 100,0 x = 0,1 Przepisany w recepcie proteinian srebra tworzy w wodzie roztwory koloidalne. Celem jego całkowitego rozpuszczenia należy odważyć do parowniczki całą ilość przepisanej wody (9,9 g) i możliwie cienką warstwą rozsypać na jej powierzchni proteinian srebra (0,1 g). Pozostawić do rozpuszczenia, od czasu do czasu mieszając. Po rozpuszczeniu roztwór bez sączenia przelać do butelki. Podobnie należy wykonywać krople z collargolem lub targezyną. 49

50 50 Przewodnik po recepturze aptecznej 2.3 Mieszanki - Mixturae (Artur Redliński) Mieszanki - Mixturae, są płynną postacią leku przeznaczoną do stosowania wewnętrznego. W ich skład wchodzą środki farmaceutyczne o zróżnicowanym układzie fizykochemicznym: stałe lub płynne, roztwory, nalewki, wyciągi, w tym wyciągi wodne typu odwarów, naparów lub maceracji. Z tego względu, w odróżnieniu od roztworów, mieszanki nie zawsze muszą być klarowne. Niekiedy mogą być opalizujące, mętne, mogą się rozwarstwiać, jednakże po zmieszaniu powinny odzyskiwać równomierne rozproszenie składników, przynajmniej na czas pobierania leku do zażycia. Mieszanek, za wyjątkiem tych, które stanowią roztwory rzeczywiste, nie sączy się. Na butelce zawsze należy umieścić opis zmieszać przed użyciem. W skład mieszanek wchodzą prawie zawsze środki poprawiające smak, zapach lub wygląd leku (corrigentia). Są to syropy, kleiki, wody aromatyczne, sztuczne środki słodzące. Często mogą być one jednocześnie lekiem wspomagający działanie leku podstawowego (adiuvantia). W lekach wykrztuśnych funkcję taką spełnia syrop prawoślazowy lub tymiankowy, a w lekach zwiększających łaknienie nalewka z naowocni pomarańczy. Rozpuszczalnikiem do mieszanek stosowanych w chorobach przewodu pokarmowego bywa bardzo często woda koprowa lub miętowa. Podobnie jak roztwory do użytku wewnętrznego, mieszanki dawkowane są w taki sposób, aby dawka terapeutyczna leku była zawarta w łyżce, łyżce deserowej lub łyżeczce. Są nietrwałą postacią leku, nie tracą jednak właściwości leczniczych przez okres przewidziany do ich zużycia tzn. przez około siedem dni [2, 9]. Ogólne zasady sporządzania mieszanek Podobnie jak w przypadku innych postaci leku, przed przystąpieniem do wykonania recepty należy skontrolować dawki dla substancji leczniczych z wykazów A, B i N. Należy również koniecznie ocenić właściwości fizykochemiczne jej poszczególnych składników, ustalić właściwy tok czynności recepturowych oraz zaproponować odpowiednią technikę sporządzenia leku. W mieszankach stosunkowo często może dochodzić do interakcji w fazie farmaceutycznej. Wzajemne oddziaływania między substancjami leczniczymi mogą prowadzić do niekorzystnych zmian w postaci leku, czy wręcz uniemożliwiać niekiedy jej otrzymanie. Nieuwzględnienie różnic w odczynie środków farmaceutycznych może prowadzić po ich zmieszaniu do wytrącania się składników lub być przyczyną ich rozkładu. Nieuwzględnienie możliwości wystąpienia reakcji chemicznych pomiędzy składnikami recepty, zastosowanie złego rozpuszczalnika, przekroczenie iloczynu rozpuszczalności może prowadzić do powstawania strątów. Ponadto istnieje cały szereg zmian niedostrzegalnych organoleptycznie, jak np. procesy adsorpcji czy hydrolizy. Szczególną grupą interakcji są tzw. niezgodności ukryte, występujące dopiero po pewnym czasie, zazwyczaj wtedy, gdy postać leku została już wydana pacjentowi. Umiejętność przewidywania i zapobieganie wszelkiego rodzaju nieprawidłowościom w toku sporządzania postaci leku jest obowiązkiem farmaceuty i ma ogromne znaczenie dla uzyskania postaci leku o oczekiwanych właściwościach farmakologicznych. W przypadku stwierdzenia niezgodności typu chemicznego lub fizycznego należy je usunąć.

51 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Tok czynności recepturowych przy wykonywaniu mieszanek jest bardzo zbliżony do omawianego dla roztworów czy kropli. Substancje trudno rozpuszczalne, grubokrystaliczne czy wyciągi suche należy rozetrzeć w moździerzu. W wytarowanej zlewce odważyć część wody i rozpuścić w niej odważone na wadze proszkowej substancje stałe, zaczynając od tych, które przepisano w najmniejszych ilościach. Każdy kolejny składnik można dodać do roztworu dopiero po całkowitym rozpuszczeniu składnika wprowadzonego wcześniej. Otrzymany roztwór należy przesączyć i uzupełnić resztą wody. Wszystkie substancje służące do poprawienia smaku, zapachu i wyglądu, jak wyciągi płynne, nalewki, syropy dodaje się na koniec, dopiero po rozpuszczeniu substancji stałych w wodzie, uzupełniając nimi mieszanek do przepisanej w recepcie masy. Gotową mieszankę należy bez sączenia przelać do przygotowanej butelki, nalepić etykietę zmieszać przed użyciem i opatrzyć sygnaturą. W przypadku przepisania do mieszanek nierozpuszczalnych form substancji leczniczych, w celu prawidłowego przygotowania leku należy dokonać zmiany tej formy, uwzględniając jednak różnice wynikające z mas cząsteczkowych kwasu, zasady a ich soli. Zmianę taką należy odnotować na recepcie. Przy sporządzaniu mieszanek jest dopuszczalne posługiwanie się roztworami zapasowymi. Konieczne jest jednak uwzględnienie w recepcie tej ilości wody, która została wprowadzona z roztworem zapasowym substancji leczniczej. Aby uniknąć niekorzystnych zmian w czasie łączenia niektórych składników należy niekiedy zastosować specjalną kolejność ich mieszania. Jeżeli podstawą mieszanki są syropy, a w recepcie nie zapisano wody, substancje stałe należy rozpuścić na zimno w syropach, jeśli są w nich rozpuszczalne, albo użyć w tym celu możliwie najmniejszej ilości wody lub spirytusu. Stosując inny rozpuszczalnik należy zmniejszyć proporcjonalnie ilość syropu tak, aby zapisana w recepcie ogólna ilość leku nie uległa zmianie. Zmianę tę należy odnotować na recepcie. Ilość użytej do rozpuszczenia wody lub spirytusu nie powinna przekraczać 10% ogólnej masy leku [2, 9, 15]. Przykłady recept 2.14) Rp. Mixt. Nervinae 100,0 Neospasmini ad 150,0 M.f. mixt. S. 3 razy dziennie łyżeczkę Przepisując receptę lekarz użył nazwy zwyczajowej preparatu, nie podając jego składu jakościowego. Recepturę tej mieszanki można znaleźć w Receptariuszu Polskim (R.P.) bądź jakimkolwiek innym źródle literaturowym [1, 11]. Mixtura Nervina R.P. to mieszanka o składzie: Kalii bromidi 8,0 Natrii bromidi Ammonii bromidi aa 4,0 Aquae ad 200,0 51

52 Przewodnik po recepturze aptecznej Do wykonania 100,0 g mikstury należy użyć 4,0 g bromku potasu i po 2,0 g bromku sodu i amonu. Podobnie jak w przypadku soli Erlenmayera, tak i w tym preparacie, gdy na recepcie zapisano kilka bromków należy skontrolować ich łączną dawkę. Nazwa substancji Dawki maksymalne [g] jednorazowa dobowa Kalii bromidum - 1,0 Natrii bromidum - 1,0 Ammonii bromidum - 0,5 Do wykonania mieszanki zgodnie z przepisem lekarza należy użyć 8,0 g bromków. Całkowita masa recepty to 150,0 g. Pacjent będzie przyjmował na dobę trzy łyżeczki, czyli 15,0 g preparatu. Kontrola dawek: 8,0 g - 150,0 g x - 15,0 g x = 8,0 15,0 / 150,0 x = 0,8 Jeżeli wykonamy lek zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie 0,8 g mieszaniny bromków na dobę. Maksymalna dawka dobowa dla sumy bromków (1,0 g), nie jest przekroczona. Receptę można wykonać. Sposób wykonania: Substancje stałe rozetrzeć kolejno w moździerzu. Odważyć na wadze proszkowej po 2,0 g bromku sodu i amonu oraz 4,0 g bromku potasu. Do wytarowanej zlewki wlać część wody (ok. 70,0-80,0 g) i rozpuścić w niej odważone składniki. Po całkowitym rozpuszczeniu bromku sodu dodać bromek amonu, wymieszać, rozpuścić i dodać bromek potasu. Otrzymany roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i uzupełnić resztą wody do 100,0 g. Dodać neospazminy do przepisanej masy recepty ) Rp. Phenobarbitali natrici 0,5 Sal. Erlenmayeri 10,0 Neospasmini 20,0 Aquae ad 150,0 M.f. mixt. S. 2 razy dziennie łyżkę Lekarz zlecił wykonanie mieszanki zawierającej 0,5 g fenobarbitalu sodu i 10,0 g soli Erlenmayera. Całkowita masa recepty to 150,0 g. Pacjent będzie przyjmował jednorazowo łyżkę preparatu (15,0 g), a na dobę dwie łyżki, czyli 30,0 g preparatu. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy spraw-

53 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne dzić czy dawka maksymalna jednorazowa i dobowa przepisanych substancji leczniczych nie zostały przekroczone. Nazwa substancji Dawki maksymalne [g] jednorazowa dobowa Kalii bromidum - 1,0 Natrii bromidum - 1,0 Ammonii bromidum - 0,5 Phenobarbitalum natricum 0,3 0,6 Kontrola dawek dla fenobarbitalu sodu: 0,5 g - 150,0 g x - 15,0 g x = 0,5 15,0 / 150,0 x = 0,05 0,5 g - 150,0 g x - 30,0 g x = 0,5 30,0 / 150,0 x = 0,1 Pacjent przyjmie jednorazowo 0,05 g fenobarbitalu sodu. Stosując lek dwa razy, przyjmie na dobę 0,1 g tej substancji. Zarówno dawka maksymalna jednorazowa, jak i dobowa nie są przekroczone. Do wykonania mikstury można użyć przepisaną na recepcie ilość fenobarbitalu sodu. Kontrola dawki dla soli Erlenmayera (sumy bromków): 10,0 g - 150,0 g x x - 30,0 g x = 10,0 30,0 / 150,0 x = 2,0 Wykonanie leku zgodnie z przepisem lekarza spowodowałoby przekroczenie maksymalnej dawki dobowej dla sumy bromków. Pacjent przyjąłby 2,0 g soli Erlenmayera na dobę. Na recepcie nie ma adnotacji lekarza o konieczności czy celowości przekroczenia dawki i wykonania mieszanki o tak wysokim stężeniu środka leczniczego. Zgodnie z przepisami, przekroczoną dawkę maksymalną należy w takiej sytuacji skorygować i obniżyć do wartości ustalonej dawką maksymalną [3, 15]. Można wykonać i wydać lek, w którym maksymalna dawka dobowa dla sumy bromków nie przekracza 1,0 g. Należy obliczyć, ile soli Erlenmayera trzeba użyć do wykonania przepisanej przez lekarza mieszanki. 1,0 g - 30,0 g x - 150,0 g x = 1,0 150,0 / 30,0 x = 5,0 53

54 Przewodnik po recepturze aptecznej Aby nie przekroczyć maksymalnej dawki dobowej dla sumy bromków, ilość soli Erlenmayera w przepisanej mieszance należy obniżyć z 10,0 g do 5,0 g. Po korekcie recepta przyjmie następującą postać: 2.15a) Rp. Phenobarbitali natrici 0,5 Sal Erlenmayeri 5,0 Neospasmini 20,0 Aquae ad 150,0 M.f. mixt. S. 2 razy dziennie łyżeczkę 54 Kontrola i ocena potencjalnych interakcji w fazie farmaceutycznej: W roztworach, kroplach czy mieszankach wystąpienie interakcji wiąże się często z możliwością wytrącenia się trudno rozpuszczalnych osadów, co spowodowane jest np. niewłaściwym odczynem środowiska. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy zawsze odpowiedzieć na pytanie; jaki charakter mają przepisane substancje lecznicze oraz czy ich połączenie nie będzie powodem wystąpienia niezgodności recepturowej. W omawianej recepcie może dojść do interakcji pomiędzy fenobarbitalem sodu a bromkiem amonu. W recepturze słabe kwasy, np. fenobarbital, przepisuje się najczęściej w postaci soli sodowych. Utrzymują się one w roztworze tak długo, jak ph pozostaje alkaliczne. Roztwory fenobarbitalu sodu stosowane w recepturze mają odczyn zdecydowanie alkaliczny: od ph 8,75 (roztwór 0,1%) do ph 9,5 (roztwór 2%). Jeżeli jednak wskutek dodania leków o charakterze kwaśnym środowisko ulegnie zakwaszeniu poniżej określonej wartości ph, słabe kwasy wytrącają się w postaci osadów. Najsilniejszym kwasem stosowanym w recepturze jest kwas solny. Nawet jego najmniejsze dawki powodują wytrącenie z roztworu fenobarbitalu. Innych kwasów w lekach podawanych doustnie na ogół nie spotyka się. Częściej za to mikstury zakwaszane są przez sole słabych zasad i mocnych kwasów, np. bromek amonu. Sól ta wchodzi w skład Mixtura Nervina oraz Sal Erlenmayeri i jest sygnalizowana w piśmiennictwie jako niezgodna z fenobarbitalem sodu. Uogólniając, można jednak przyjąć, że fenobarbital sodu jest zawsze niezgodny z kwasem solnym oraz chlorowodorkiem papaweryny i morfiny, a w zależności od stężenia z bromkiem i chlorkiem amonu oraz fosforanem kodeiny [12, 13]. Stężenie fenobarbitalu sodu w omawianej miksturze wynosi 0,3%, a stężenie bromku amonu 0,6%. W przepisanych stężeniach składniki te zawsze będą zgodne. Przed wykonaniem recepty należy się jeszcze zastanowić czy neospazmina nie zakwasi środowiska na tyle, by wytrącił się fenobarbital. Ryzyko takie nie będzie miało jednak miejsca, gdyż w przepisanym stężeniu nie daje ona niezgodności z fenobarbitalem sodu [12, 13]. Odnotowane w recepcie interakcje i omówione niezgodności między wybranymi składnikami mieszanki, to przykład tzw. niezgodności pozornych.

55 Sposób wykonania: Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Przepisaną przez lekarza receptę można wykonać. Odważyć na wadze proszkowej 0,5 g fenobarbitalu sodu, 1,0 g bromku amonu oraz po 2,0 g bromku sodu i potasu. Wykonanie mieszanki rozpocząć od sporządzenia roztworu soli Erlenmayera. Do zlewki wlać część wody (ok. 100,0 g) i rozpuścić w niej odważone składniki. Po całkowitym rozpuszczeniu bromku amonu dodać bromek sodu, wymieszać, rozpuścić i dodać bromek potasu. W części wody rozpuścić fenobarbital sodu. Oba roztwory przesączyć, połączyć w wytarowanej butelce, i uzupełnić resztą wody do 130,0 g. Na koniec dodać do otrzymanego roztworu 20,0 g neospazminy, uzupełniając w ten sposób przepisaną masę recepty do 150,0 g. 2.16) Rp. Belladonnae extr. sicc. 0,05 Ephedrini hydrochloridi 0,6 Natrii benzoatis 1,0 Althaeae sir. 30,0 Aquae ad 100,0 M.f. mixt. S. 2 razy dziennie łyżeczkę dla dziecka 5 lat Lekarz przepisując receptę, w której skład wchodzi wyciąg z pokrzyku, nie zawsze zaznacza jaki rodzaj wyciągu powinien być użyty. Jeżeli nie jest to jasno określone, należy użyć wyciągu suchego (Belladonnae extr. sicc.). Jest on trudno rozpuszczalny w wodzie. Do wykonania płynnych postaci leku należy w jego miejsce zastosować albo nalewkę z pokrzyku (Belladonnae folii tinctura normata), albo wyciąg płynny (Belladonnae extr. fl.). Według FP w wyciągu suchym zawartość alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę wynosi 0,95-1,05%, a w nalewce 0,03-0,035% [3, 9]. Stąd zamieniając wyciąg suchy na nalewkę, należy użyć trzydziestokrotnej ilości nalewki. Jednak zdecydowanie częściej wyciąg suchy z pokrzyku zamienia się na wyciąg płynny, biorąc go czterokrotnie więcej w stosunku do przepisanej ilości wyciągu suchego. W przepisanej recepcie konieczna będzie zamiana. W miejsce 0,05 g Belladonnae folii extr. sicc. normatum należy użyć 0,2 g Belladonnae extr. fl. Przed wykonaniem mieszanki należy sprawdzić jeszcze czy dawki maksymalne; jednorazowa i dobowa przepisanych w recepcie silnie działających substancji leczniczych nie zostały przekroczone. Pacjent będzie przyjmował jednorazowo łyżeczkę preparatu (5,0 g), a na dobę dwie łyżeczki, czyli 10,0 g preparatu. Mieszanka ma zawierać w swoim składzie 0,2 g wyciągu płynnego z pokrzyku i 0,6 g chlorowodorku efedryny. Lekarz zlecił wykonanie mieszanki dla pięcioletniego dziecka. Zamieszczone w FP dawki to dawki przewidziane dla osoby dorosłej. W oparciu o ich wartości należy obliczyć dawkę dla dziecka korzystając z odpowiednich wzorów. 55

56 Przewodnik po recepturze aptecznej 56 Nazwa substancji Belladonnae folii extractum siccum normatum Dawki maksymalne [g] jednorazowa dobowa 0,05 0,15 Belladonnae extractum fluidum (FP IV) 0,20 0,60 Ephedrini hydrochloridum 0,05 0,15 Kontrola dawki dla chlorowodorku efedryny: D dz.j. = 0,05 5 / (5 + 12) D dz.j. = 0,015 g D dz.d. = 0,15 5 / (5 + 12) D dz.d. = 0,044 g 0,6 g - 100,0 g x - 5,0 g x = 0,6 5,0 / 100,0 x = 0,03 g 0,6 g - 100,0 g x - 10,0 g x = 0,6 15,0 / 100,0 x = 0,06 g Wykonanie mieszanki zgodnie z przepisem lekarza spowodowałoby przekroczenie przewidzianej dla pięcioletniego dziecka maksymalnej dawki jednorazowej (0,015 g) i dobowej (0,044 g) chlorowodorku efedryny. Dziecko przyjęłoby odpowiednio 0,03 g i 0,06 g tej substancji. Na recepcie nie ma adnotacji lekarza o konieczności czy celowości przekroczenia dawki i wykonania mieszanki o tak wysokim stężeniu środka leczniczego. Do wykonania mikstury nie można użyć przepisanej ilości chlorowodorku efedryny. Zgodnie z przepisami, przekroczoną dawkę maksymalną należy skorygować i obniżyć do dawki maksymalnej [3, 4, 15]. Wartość, której dawki maksymalnej; jednorazowej czy dobowej, należy uwzględnić? Zależy to od tego, jak często jest podawany lek i jaka jest zależność między dawkami. Jeżeli pacjent będzie przyjmował lek dwa razy dziennie, a dawka dobowa to dwukrotność dawki jednorazowej, nie będzie miało znaczenia, którą jej wartość wykorzystamy przy korekcie. W przypadku omawianej recepty przekroczoną dawkę maksymalną można skorygować wyłącznie do dawki maksymalnej jednorazowej! Przyjmując jednorazowo 0,015 g (D dz.j. ) chlorowodorku efedryny pacjent zażyje na dobę 0,03 g tej substancji. Dawka maksymalna dobowa dla 5 letniego dziecka D dz.d. 0,044 g nie zostanie przekroczona. Obniżając dawkę leku do dawki maksymalnej dobowej, przy zachowaniu dawkowania wskazanego przez lekarza (dwa razy dziennie), pacjent przyjąłby jednorazowo 0,022 g chlorowodorku efedryny. Dawka maksymalna jednorazowa 0,015 g zostałaby przekroczona!

57 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne D dz.j. = 0,05 5 / (5 + 12) D dz.j. = 0,015 0,015 g - 5,0 g x - 100,0 g x = 0, ,0 / 5,0 x = 0,3 Dla pięcioletniego dziecka, przepisaną w recepcie ilość chlorowodorku efedryny należy obniżyć z 0,6 g do 0,3 g. Kontrola dawki dla wyciągu płynnego z pokrzyku: D dz.j. = 0,2 5 / (5 + 12) D dz.j. = 0,059 D dz.d. = 0,6 5 / (5 + 12) D dz.d. = 0,176 0,2 g - 100,0 g x - 5,0 g x = 0,2 5,0 / 100,0 x = 0,01 0,2 g - 100,0 g x - 10,0 g x = 0,2 15,0 / 100,0 x = 0,02 Pacjent przyjmie jednorazowo 0,01 g wyciągu płynnego z pokrzyku. Stosując lek dwa razy, przyjmie na dobę 0,02 g tego środka leczniczego. Zarówno maksymalna dawka jednorazowa jak i dobowa przewidziane dla pięcioletniego dziecka nie są przekroczone. Do wykonania mikstury można użyć przepisaną na recepcie ilość wyciągu płynnego z pokrzyku. Należy odmierzyć go kroplami. Przyjmując, że jedna kropla Extracum Belladonnae fl. waży 0,025 g, do gotowej mieszanki należy dodać osiem kropli wyciągu. Przepisana przez lekarza recepta przyjmie po korekcie dawek następującą postać: 2.16a) Rp. Belladonnae extr. fl. 0,2 Ephedrini hydrochloridi 0,3 Natrii benzoatis 1,0 Althaeae sir. 30,0 Aquae ad 100,0 M.f. mixt. S. 2 razy dziennie łyżeczkę dla dziecka 5 lat 57

58 Przewodnik po recepturze aptecznej Kontrola i ocena potencjalnych interakcji w fazie farmaceutycznej: Z roztworów soli słabych zasad wytrącają się w środowisku alkalicznym trudno rozpuszczalne słabe zasady. Ich rozpuszczalność zależy w znacznym stopniu od stężenia jonów wodorowych. W omawianej recepcie pewne ryzyko niezgodności może nieść ze sobą połączenie chlorowodorku efedryny (soli słabej zasady) i benzoesanu sodu, substancji alkalizującej środowisko. Jest to jednak tzw. niezgodność pozorna, gdyż tworząca się efedryna (zasada) jest dobrze rozpuszczalna w środowisku alkalicznym, w wodzie oraz mieszankach recepturowych. Z 5% roztworu nie wytraca się nawet przy ph powyżej 10,6, podczas gdy w dawkach maksymalnych jej stężenie w miksturach wynosi zaledwie 0,33%. Nie daje więc niezgodności [12, 13]. Sposób wykonania: Odważyć na wadze proszkowej 0,3 g chlorowodorku efedryny i 1,0 g benzoesanu sodu. W wytarowanej zlewce odważyć część wody (ok. 60,0 g) i rozpuścić w niej substancje stałe w kolejności od najmniejszej do najwiekszej. Roztwór przesączyć do wytarowanej butelki, dodać osiem kropli (0,2 g) wyciągu płynnego z pokrzyku i uzupełnić wodą do 70,0 g. Dodać 30,0 g syropu prawoślazowego, uzupełniając całość do 100,0 g ) Rp. Pepsini 2,5 Acidi hydrochlorici 10% 1,0 Sir. simplicis 20,0 Aquae ad 100,0 M.f. mixt. S. 3 razy dziennie łyżkę przed jedzeniem Przepisana mieszanka to tzw. Mixtura Pepsini. Lekarz podał na recepcie jej gotowy skład jakościowy i ilościowy. Kontrola i ocena potencjalnych interakcji w fazie farmaceutycznej: Nieumiejętnie wykonanie powyższej recepty może doprowadzić do wystąpienia niezgodności polegającej na inaktywacji pepsyny. Ten rodzaj niezgodności to tzw. niezgodność ukryta. Pepsyna ulega inaktywacji pod wpływem etanolu zawartego m.in. w nalewkach oraz w silnie kwaśnym środowisku. W obu przypadkach zachodzi denaturacja białkowego komponentu enzymu. W ocenie organoleptycznej źle wykonana postać leku niczym nie różni się od postaci przygotowanej poprawnie. Nie wywiera ona jednak zamierzonego działania farmakologicznego [12, 13]. Sposób wykonania: Celem uniknięcia niezgodności mieszankę należy wykonać w następujący sposób. Odważyć na wadze proszkowej 2,5 g pepsyny. W wytarowanej zlewce odważyć całą przepisaną ilość wody tj. 76,5 g. Pepsynę rozpuścić w wodzie. Roztwór przenieść do butelki i wlać odważone wcześniej 20,0 g syropu proste-

59 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne go. Na koniec dodać do mieszanki 1,0 g 10% roztworu kwasu solnego. Całość starannie wymieszać. Badania płynnych postaci leku (roztwory, mieszanki) Zgodnie z zaleceniami FP, po sporządzeniu płynnych postaci leku zaleca się wykonać badanie zanieczyszczenia cząsteczkami widocznymi okiem nieuzbrojonym oraz badanie masy preparatów. Jeśli nie ustalono i nie zatwierdzono inaczej, dopuszczalne odchylenia masy preparatów zestawiono w tabeli [3]. Masa płynu w gramach < >200 Dopuszczalne odchylenie ±10% ±8% ±5% ±3% ±1% 2.4 Odwary, napary, maceracje - Decocta, Infusa, Macerationes (Ewa Zawadzka) Odwary, napary, maceracje to świeżo przyrządzone, wodne wyciągi z suchych surowców roślinnych [8]. Odwary przygotowuje się z surowców alkaloidowych, saponinowych, a także innych surowców niezawierających glikozydów kardenolidowych i substancji śluzowych, np. z korzenia kozłka lekarskiego, kory dębu i kruszyny. Napary sporządza się z surowców zawierających glikozydy kardenolidowe. Glikozydy kardenolidowe łatwo ulegają rozkładowi pod wpływem enzymów zawartych w surowcu. Aby unieczynnić te enzymy konieczne jest zalanie surowca w infuzorce wrzącą wodą. Napary przygotowuje się z ziela miłka wiosennego i konwalii majowej, a także z liści naparstnicy purpurowej i wełnistej. Do słodzenia można użyć sacharynę w ilości 0,01 g zamiast 6,0 g cukru lub 10,0 g syropu. W naparach nie stosujemy roztworów cukru, gdyż mogą się w nich rozwijać drobnoustroje (Bacillus subtilis, pleśnie), które szybko rozkładają glikozydy. Z surowców śluzowych, jak np. korzenia prawoślazu czy nasiona lnu przyrządza się wyłącznie maceracje, nawet, jeżeli przepisano napary lub odwary. Zazwyczaj, jeżeli nie przepisano inaczej, z 1 cz. surowca przyrządza się 10 cz. odwaru lub naparu, bądź 20 cz. maceracji. Dla surowców silnie działających powinna być podana masa surowca i wody. Jeżeli nie przepisano inaczej, z 1 cz. tych surowców należy przyrządzać 100 cz. naparu lub odwaru. Odwary, napary i maceracje należy przyrządzać bezpośrednio przed użyciem. Mogą być one stosowane najwyżej 7 dni od sporządzenia, przy przechowywaniu w temperaturze nie wyższej niż 15 C. Można konserwować je 0,15% dodatkiem mieszaniny (10 : 1) hydroksybenzoesanu metylu z hydroksybenzoesanem propylu. Powinny być one oznaczone napisem Zmieszać przed użyciem. 59

60 Przewodnik po recepturze aptecznej Sporządzając receptę, w której skład wchodzą odwary, napary lub maceracje, w pierwszej kolejności należy przygotować odwar, napar lub macerację i w nich rozpuszczać stałe składniki recepty lub dodawać płynne według zasad podanych przy sporządzaniu mieszanek. Jeżeli rozpuszczanie substancji stałych w odwarze, naparze lub maceracji nastręcza trudności, można rozpuszczać je w wodzie lub etanolu. Należy wówczas użyć najmniejszej ilości rozpuszczalnika. Ilość wody przeznaczoną do sporządzenia odwaru, naparu lub maceracji należy zmniejszyć o ilość gramów rozpuszczalnika użytego do rozpuszczenia składników stałych. Surowce roślinne z których wykonuje się odwar, napar lub macerację powinny być rozdrobnione i przesiane: liście, kwiaty, zioła i korzeń prawoślazu - przez sito o wielkości oczek 3,15 mm; korzenie, kłącza i kory - przez sito o wielkości oczek 1,6 mm; owoce, nasiona i surowce alkaloidowe oraz zawierające glikozydy kardenolidowe przez sito o wielkości oczek 0,5 mm [8]. Nasienia lnu nie rozdrabnia się Odwary - Decocta Ogólne zasady sporządzania Rozdrobniony surowiec zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej, starannie wymieszać, przykryć i umieścić w łaźni wodnej. Ogrzewać 30 minut w temperaturze wyższej niż 90 C, (jeżeli w infuzorce jest 100,0 cz. do 200,0 cz. wody, ogrzewać 45 minut, kontrola temperatury nie jest konieczna). Następnie zawartość infuzorki przecedzić przez gazę z cienką warstwą waty lub inny właściwy materiał filtracyjny. Surowiec przemyć wrzącą wodą i po ochłodzeniu uzupełnić nią odwar, cedząc, do przepisanej masy. Odwary alkaloidowe szczegółowy sposób przygotowania Sole alkaloidów znacznie lepiej rozpuszczają się w wodzie niż wolne zasady. Dlatego przy sporządzaniu tego typu odwarów należy wodę do wytrawiania zakwasić. Najlepiej nadaje się do tego kwas cytrynowy. Przykładem odwaru alkaloidowego jest odwar z korzenia wymiotnicy (Ipecacuanhae radix). Surowiec należy zalać wodą o temperaturze pokojowej, do której dodano 0,5 g kwasu cytrynowego na 100,0 g wody. Po odpowiednim czasie wytrawiania gorący odwar zobojętnia się 10% roztworem amoniaku w proporcji 25 kropli na każde 100,0 g wody. Zobojętnienie gotowego odwaru ma na celu poprawę trwałości i uniknięcie niezgodności. Odwary saponinowe szczegółowy sposób przygotowania Do tego typu odwarów, np. z korzenia pierwiosnka (Primulae radix), dodaje się 0,1 g wodorowęglanu sodu na 1,0 g surowca. Najlepsze wytrawienie uzyskuje się przy ph 7, stąd stosuje się zobojętnienie kwaśnych saponin wodorowęgla-

61 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne nem sodu. Wyjątkiem wśród surowców saponinowych jest korzeń mydlnicy (Saponariae radix), który zawiera saponiny lepiej wytrawiające się czystą wodą. W tym przypadku nie dodajemy wodorowęglanu sodu. Przykłady recept 2.18) Rp. Ipecacuanhae radicis decocti 0,3/150,0 Natrii benzoatis 2,0 Thiocoli 2,5 Althaeae sirupi ad 200,0 M.D.S. 2 x dz. 1 łyżkę stołową Kontrola dawek: Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy sprawdzić dawkowanie substancji leczniczych i surowców roślinnych z wykazów A, B i N. Korzeń wymiotnicy jest surowcem należącym do wykazu B. Należy sprawdzić poprawność dawkowania wg FP. Dawki maksymalne [g] Nazwa substancji jednorazowa dobowa Ipecacuanhae radix (FP IV) 0,2 0,4 0,3 g - 200,0 g x - 15,0 g x = 0,3 15,0 / 200,0 x = 0,022 g 0,3 g - 200,0 g x - 45,0 g x = 0,3 45,0 / 200,0 x = 0,067 g Zarówno dawki jednorazowa jak i dobowa dla korzenia wymiotnicy nie zostały przekroczone. Receptę można wykonać zgodnie z przepisem lekarza. Sposób wykonania: 150,0 g odwaru alkaloidowego z korzenia wymiotnicy przygotować zgodnie z omówionymi zasadami. Odważyć na wadze proszkowej 2,0 g benzoesanu sodu i 2,5 g tiokolu. Składniki stałe rozpuścić w gotowym odwarze. Przenieść odwar z rozpuszczonymi substancjami stałymi do wytarowanej butelki na 200,0 g i uzupełnić syropem prawoślazowym do przepisanej masy. 2.19) Rp. Primulae radicis decocti 2,0/100,0 Natrii benzoatis 1,5 Spiritus Ammonii anisati 1,0 Sirupi simplicis ad 160,0 D.S. 3 x dz. 1 łyżkę 61

62 Przewodnik po recepturze aptecznej 100,0 g odwaru z korzenia pierwiosnka (surowiec saponinowy) przygotować wg szczegółowego przepisu. Odważyć na wadze proszkowej 1,5 g benzoesanu sodu i rozpuścić w odwarze. Do wytarowanej butelki przenieść odwar z rozpuszczonym benzoesanem sodu, dodać 58 kropli (1,0 g) kropli anyżowych i uzupełnić do 160,0 g syropem prostym. 2.20) Rp. Valerianae radicis decocti 2,0/120,0 Coffeini et Natrii benzoatis 0,5 Luminali natrici 0,1 Sirupi simplicis ad 150,0 M.D.S. 2 x dz. 1 łyżkę stołową Celem przygotowania odwaru z korzenia kozłka lekarskiego (surowiec obojętny) odważyć 2,0 g surowca przesianego przez sito 1,6 mm, zalać 120,0 g wody o temperaturze pokojowej i ogrzewać w infuzorce 45 minut bez kontroli temperatury. Po kontroli dawek maksymalnych i stwierdzeniu, że nie są przekroczone odważyć na wadze proszkowej 0,1 g luminalu sodu i 0,5 g benzoesanu sodowego kofeiny i rozpuścić w odwarze. Do wytarowanej butelki przenieść odwar z rozpuszczonymi substancjami i uzupełnić do 150,0 g syropem prostym Napary - Infusa Ogólne zasady sporządzania naparów Surowiec umieścić w ogrzanej w łaźni wodnej infuzorce, zalać przepisaną ilością wrzącej wody, przykryć i ogrzewać 15 minut. Infuzorkę zdjąć z łaźni i pozostawić 15 minut poza łaźnią, od czasu do czasu mieszając. Następnie zawartość infuzorki przecedzić, np. przez gazę z cienką warstwą waty. Surowiec przemyć wrzącą wodą i po ochłodzeniu uzupełnić nią napar do przepisanej masy, przecedzając przez uprzednio użyty materiał filtracyjny. Przykład recepty ) Rp. Adonidis vernalis herbae inf. 2,0/170,0 Codeini phosph. 0,3 Gardenali natrici 0,1 Sirupi simplicis ad 200,0 D.S. 2 x dz. łyżkę deserową 170,0 g naparu z miłka wiosennego przygotować wg ogólnego przepisu. Po skontrolowaniu dawek na wadze proszkowej odważyć 0,1 g gardenalu sodu i 0,3 g fosforanu kodeiny. Substancje stałe rozpuścić w naparze. Zamiast 29,6 g syropu prostego należy dodać około 0,03 g sacharyny. Po jej rozpuszczeniu preparat uzupełnić w wytarowanej butelce wodą do 200,0 g.

63 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Maceracje - Macerationes Ogólne zasady sporządzania maceracji Surowiec zalać przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej i pozostawić na 30 minut, często mieszając. Przecedzić przez materiał filtracyjny i przemyć taką ilością wody, aby uzyskać przepisaną ilość maceracji. Wodę cedzić przez użyty materiał filtracyjny. Przykład recepty 2.22) Rp. Lini seminis macerationis 10,0/200,0 M.f. mac. S. 3 x dz. po 2 łyżki Odważyć 10,0 g siemienia lnianego i 200,0 g wody. Surowiec zalać wodą o temperaturze pokojowej i macerować przez 30 min. Przecedzony preparat przenieść do wytarowanej butelki i uzupełnić wodą do 200,0 g. 2.5 Emulsje lecznicze - Emulsiones medicinales (Magdalena Piechota-Urbańska) Emulsje - Emulsiones, są płynną postacią leku stanowiącą układ dwóch niemieszających się ze sobą faz ciekłych, z których jedna jest rozproszona w drugiej. Fazę wodną w emulsji stanowi woda lub wodne roztwory substancji leczniczych i pomocniczych. Fazę olejową stanowi olej lub inne ciecze lipofilne i rozpuszczone w nich substancje lecznicze i pomocnicze. Odpowiednie rozproszenie fazy wewnętrznej i stabilność układu zapewniają emulgatory. Średnica cząstek fazy rozproszonej jest większa od 0,1 µm. Rozróżnia się następujące typy emulsji: emulsje olej w wodzie, o/w w których faza olejowa jest rozproszona w fazie wodnej; emulsje woda w oleju, w/o w których faza wodna jest rozproszona w fazie olejowej; emulsje wielokrotne o/w/o lub w/o/w, w których fazę rozproszoną tworzy emulsja o/w lub w/o, a fazę rozpraszającą odpowiednio faza olejowa lub wodna. Emulgatorem nazywamy substancję powierzchniowo czynną (tenzyd) gromadzącą się na granicy faz, która ułatwia rozproszenie niemieszających się ze sobą cieczy oraz stabilizuje emulsję pod względem fizycznym. Ponieważ proces emulgowania jest połączony ze wzrostem energii powierzchniowej, przebiega on tym łatwiej, im mniejsze jest napięcie powierzchniowe na granicy faz. Emulgator zmniejsza napięcie powierzchniowe na granicy faz, przez co ułatwia rozproszenia jednej fazy w drugiej. Emulgator warunkuje typ emulsji. Zgodnie z regułą Bancrofta fazę zewnętrzną stanowi ciecz, w której emulgator jest lepiej rozpuszczalny. Doda- 63

64 64 Przewodnik po recepturze aptecznej nie substancji zmieniającej rozpuszczalność emulgatora może spowodować zmianę typu emulsji, czyli inwersję faz [8]. Podział emulgatorów Związki powierzchniowo czynne (tenzydy) jako cząsteczki substancji amfifilowych charakteryzują się obecnością grup o charakterze niepolarnym (lipofilowym) i polarnym (hydrofilowym). Mają one powinowactwo do obu środowisk. Zakres działania tenzydów zależy od stosunku ilościowego grup hydrofilowych i lipofilowych w cząsteczce tenzydu. Liczbowym ujęciem równowagi między częścią hydrofilową i lipofilową emulgatora jest wprowadzona przez Griffina wartość HLB (Hydrophilic-Lipophilic Balance), przedstawiająca stosunek równoczesnej jego rozpuszczalności w fazie wodnej i olejowej. Dowolnie przyjęty zakres skali HLB mieści się w granicach liczb W skali HLB między 1 a 20 substancje powierzchniowo czynne, których wartość HLB mieści się w granicach od 3 do 6, lepiej rozpuszczają się w olejach i tworzą emulsję typu w/o, emulgatory o wartościach HLB od 8 do 18 tworzą emulsje typu o/w. W recepturze aptecznej posługujemy się także tzw. emulgatorami rzekomymi. Są to substancje koloidowe, które pęczniejąc w wodzie dają roztwory o dużej lepkości. Emulgatory rzekome, zwane także koloidalnymi, nie zmniejszają napięcia powierzchniowego na granicy faz. Tenzydy Ze względu na przebieg procesu dysocjacji w roztworach wodnych związki powierzchniowo czynne dzielą się na cztery zasadnicze grupy: anionowo czynne część powierzchniowo czynną stanowi anion, np. mydła metali wielowartościowych tworzą emulsje w/o, mydła metali jednowartościowych i trietanoloaminowe, siarczany i sulfoniany alkilowe (laurylosiarczan sodu) oraz saponiny tworzą emulsję o/w; kationowo czynne - część powierzchniowo czynną stanowi kation cząsteczki, np. chlorek benzalkoniowy; amfoteryczne w zależności od ph częścią powierzchniowo czynną jest kation lub anion, np. lecytyny tworzą emulsje o/w lub w/o, proteiny (żelatyna, kazeina) tworzą emulsje o/w; niejonowe (niedysocjujące) są to alkohole alifatyczne, estry i etery (cholesterol, alkohol cetylowy i stearynowy tworzą emulsję w/o, estry kwasów tłuszczowych z polioksyetylenosorbitanem (tzw. Tween) tworzą emulsję o/w). Emulgatory rzekome: substancje pochodzenia roślinnego: guma arabska, agar, pektyna, alginian sodu, półsyntetycznego: metyloceluloza, karboksymetyloceluloza, mineralnego: bentonit [8]. Ogólne zasady sporządzanie emulsji Proces sporządzania emulsji polega z reguły na intensywnym mieszaniu dwóch cieczy w obecności emulgatora. Na małą skalę mieszanie może odbywać się w moździerzu za pomocą pistla, w zlewce z wykorzystaniem mie-

65 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne szadła elektrycznego lub przez wytrząsanie w zamkniętym naczyniu. W ten sposób uzyskuje się emulsje o wielkości cząstek rozproszonych 1 50 μm. Emulsje o dużym rozdrobnieniu fazy rozproszonej (1-3 μm) otrzymuje się za pomocą szybkoobrotowych mieszadeł lub tzw. mieszadeł ścinających. W celu ujednolicenia wymiarów cząstek rozproszonych oraz ich dalszego zmniejszenia przeprowadza się homogenizację uzyskanej w ten sposób emulsji. Wykorzystywane są w tym celu młyny koloidalne oraz homogenizatory. Substancje pomocnicze użyte do sporządzania emulsji, np. emulgatory, substancje stabilizujące, środki konserwujące, substancje poprawiające smak i zapach, nie mogą w zastosowanych ilościach wywierać własnego działania farmakologicznego, ani działania drażniącego, ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej. Emulsje do użytku wewnętrznego - Emulsiones ad usum internum Emulsje do użytku wewnętrznego są z zasady emulsjami typu o/w, a jako emulgatora używa się w większości przypadków gumę arabską. Na ogół emulsje do użytku wewnętrznego wykonywane w aptece nie zawierają substancji silnie działających (wykaz A, B i N), co nie wymaga skontrolowania dawki. W praktyce farmaceutycznej znane są głównie dwie metody otrzymywania emulsji: Metoda angielska. Ten sposób otrzymywania emulsji polega na rozpuszczeniu gumy arabskiej w fazie zewnętrznej (wodnej) i wprowadzeniu przy ciągłym mieszaniu, fazy mającej ulec dyspersji (fazy olejowej). Metoda kontynentalna. W tym przypadku gumę arabską miesza się dokładnie z cieczą stanowiącą fazę rozproszoną, a więc z olejem. Następnie dodaje się wyliczoną ilość wody i energicznie uciera. W ten sposób powstaje tzw. jądro emulsji (emulsja pierwotna, emulsja stężona), którą następnie rozcieńcza się stopniowo pozostałą częścią fazy rozpraszającej (wodnej). Jeżeli zawartość oleju w emulsji jest mniejsza niż 20%, należy w celu sporządzenia emulsji stężonej zastosować proporcję 2 : 1 : 1,5 (olej, guma, woda), a gdy zawartość oleju jest większa od 20% 4 : 1 : 2. Jeżeli w przepisie jest więcej niż jeden olej, należy obliczyć ilość gumy dla każdego oleju osobno i zsumować. Składniki rozpuszczalne w wodzie należy rozpuścić w wodzie przed sporządzeniem emulsji pierwotnej. Składniki nierozpuszczalne w wodzie należy umieścić w oddzielnym moździerzu i ucierać z odpowiednią ilością emulsji stężonej, co prowadzi do zmniejszenia stopnia rozdrobnienia i uzyskania dobrej zawiesiny w emulsji po rozcieńczeniu wodą. Składniki rozpuszczalne w oleju mogą być w niektórych przypadkach rozpuszczone w oleju przed sporządzeniem emulsji stężonej. Jeżeli w recepcie nie podano ilości oleju, zawartość oleju w emulsji o/w powinna wynosić 10%. Ilości oleju, gumy i wody do sporządzania emulsji pierwotnej zawiera Tabela 9 (strona 66). 65

66 Przewodnik po recepturze aptecznej Tabela 9. Ilości oleju, gumy i wody do sporządzania emulsji pierwotnej [2]. Olej Guma arabska Woda 2 1 1,5 Przyklady użycia Oleje tłuste; zawartość < 20%, np. olej arachidowy, rzepakowy, rącznikowy, wątłuszczowy Oleje tłuste; zawartość > 20% Oleje mineralne; np. parafina ciekła Dopuszcza się korektę smaku emulsji przez dodanie do fazy wodnej środków słodzących oraz olejku eterycznego do fazy olejowej lub gotowej emulsji. Emulsje do użytku wewnętrznego wykonuje się w aptece ex tempore (bezpośrednio przed użyciem) i wydaje w naczyniach opatrzonych napisem: Zmieszać przed użyciem. Emulsje z gumą arabską powinny być konserwowane, gdyż guma jest szczególnie wrażliwa na wzrost pleśni. Ze względu na ph gumy równe 4,5 5,0, poleca się 0,2% roztwory kwasu benzoesowego, benzoesanu sodu, mieszaninę Nipaginy M 0,2% z Nipaginą P 0,02%. Emulsje do użytku wewnętrznego z gumą arabską powinny być przechowywane w lodówce. Data ważności preparatu powinna wynikać z chemicznej trwałości użytych składników [1]. Przykłady recept 2.23) Rp. Emulsio oleosae 100,0 M.f. emulsio D.S. 1 łyżkę dwa razy dziennie Ponieważ w recepcie nie podano ilości oleju, zawartość oleju w emulsji powinna wynosić 10%. W pierwszym etapie należy sporządzić tzw. jądro emulsji (emulsję pierwotną) poprzez połączenie: 10,0 g oleju, 5,0 g gumy arabskiej i 7,5 g wody. W tym celu należy olej rycynowy lekko wymieszać w suchym moździerzu z gumą arabską (nie ucierać!), natychmiast dodać wyliczoną ilość wody i ucierać energicznie do utworzenia gęstej emulsji pierwotnej wydającej charakterystyczny trzask. Kontynuować ucieranie jeszcze przez kilka minut do uzyskania białej, trwałej emulsji. Następnie należy stopniowo rozcieńczać emulsję dodając małe porcje wody do 100,0 g, lekko mieszając ) Rp. Ricini olei 20,0 Gummi arabici 10,0 Saccharini 0,005 Menthae pip. olei gtt. 2 Aquae ad 100,0 M.f. emulsio D.S. 1 łyżkę raz dziennie

67 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne W pierwszej kolejności należy sporządzić emulsję pierwotną poprzez połączenie: 20,0 g oleju rycynowego, 10,0 g gumy arabskiej i 15,0 g wody. W tym celu należy w suchym moździerzu lekko wymieszać olej rycynowy z gumą arabską, natychmiast dodać wyliczoną ilość wody i ucierać energicznie do utworzenia emulsji pierwotnej wydającej charakterystyczny trzask. Ucieranie należy kontynuować jeszcze przez kilka minut. W pozostałej ilości wody rozpuścić sacharynę lub dodać 0,5 g 1% roztworu wodnego sacharyny. Roztwór ten dodawać stopniowo do stężonej emulsji stale mieszając. Do gotowej emulsji dodać 2 krople olejku miętowego i wymieszać. 2.25) Rp. 30% Emul. Jecoris Aselli 100,0 M.f. emulsio oleosa D.S. 2 x dziennie podczas lub po posiłku Ze względu na 30% zawartość oleju tłustego w przepisanej recepcie należy sporządzić emulsję stężoną w proporcji 4 : 1 : 2 (Tabela 9). W tym celu w suchym moździerzu należy 30 g tranu lekko wymieszać z gumą arabską (7,5 g), natychmiast dodać 15 g wody, po czym szybko ucierać do utworzenia gęstej emulsji pierwotnej wydającej charakterystyczny trzask. Należy kontynuować ucieranie jeszcze przez kilka minut i stopniowo rozcieńczać emulsję małymi porcjami wody do 100,0 g. Emulsje do użytku zewnętrznego Emulsiones ad usum externum W postaci emulsji do użytku zewnętrznego przyrządza się kremy, niektóre krople do nosa oraz tzw. mazidła. Mazidła Linimenta, to płynne lub półpłynne preparaty przeznaczone do stosowania na skórę w celu uzyskanie działania miejscowego. Pod względem fizykochemicznym można wyróżnić: emulsje, zawiesiny, roztwory, żele. W skład mazideł mogą wchodzić: mydła, oleje, węglowodory, roztwory wodorotlenków, amoniak, woda, olejki, etanol, balsamy. Składniki te mogą występować w układach wielofazowych rozproszeń. Rozdzielone składniki powinny powracać, pod wpływem wstrząsania, do układów o jednorodnym wyglądzie. Mazidła wykazują bardzo małą trwałość. Pod wpływem dłuższego kontaktu z wodą w środowisku alkalicznym jełczeją, przez co nabierają nieprzyjemnego zapachu. Mazidła należy przyrządzać ex tempore i wydawać z napisem: Zmieszać przed użyciem [8]. Emulsje można wykonać bezpośrednio w butelce. Metoda sporządzania w moździerzu jest szczególnie polecana, gdy recepta zawiera stałe nierozpuszczalne składniki, które należy wcześniej rozetrzeć. Przykłady recept 2.26) Rp. Lini olei Aquae Calcis aa 20,0 M.D.S. Do smarowania Zmieszać przed użyciem 67

68 Przewodnik po recepturze aptecznej Jest to mazidło wapienne Linimentum Calcis (Calcareum), używane dawniej do leczenia oparzeń słonecznych. Składniki należy odważyć wprost do butelki. Przez zmieszanie powstaje mydło wapienne, które działa jak emulgator w/o. Ze względu na małą ilość wodorotlenku wapniowego w wodzie wapiennej mazidło podczas przechowywania nie gęstnieje. Emulsja nie jest trwała, należy zmieszać ją przed użyciem. 2.27) Rp. Ammonii hydroxydi sol. 10,0 Rapae olei ad 50,0 M.D.S. Do nacierania Zmieszać przed użyciem Składniki należy odważyć wprost do butelki i wstrząsnąć. Powstaje mydło amonowe, dające emulsję typu o/w. Emulsja nie jest trwała. Dla jej stabilizacji należy dodać 0,5 g kwasu olejowego. Powstające mydło (oleinian amonowy) jest emulgatorem stabilizującym emulsję. 2.28) Rp. Ammonii hydroxydi sol. 10,0 Acidi oleinici 1,0 Camphorati olei ad 50,0 M.D.S. Do nacierania Zmieszać przed użyciem Sporządzić jak w recepcie Zawiesiny - Suspensiones (Zbigniew Marczyński, Artur Redliński) Zawiesiny Suspensiones jako postać leku stanowią układ dwufazowy: fazę rozproszoną tworzy stała substancja lecznicza, a fazę rozpraszającą roztwór wodny substancji pomocniczych (tylko czasami z rozpuszczoną substancją czynną). Zawiesiny innego typu (np. w olejowej fazie rozpraszającej) zdarzają się znaczni rzadziej. Substancje lecznicza tworzy zawiesinę, ponieważ jest trudno rozpuszczalna lub praktycznie nierozpuszczalna w fazie rozpraszającej. W zależności od przeznaczenia, udział fazy rozproszonej może wynosić od 0,5% do 40% całego układu. Zawiesiny są płynną postacią leku stanowiącą układ równomiernie rozproszonej, sproszkowanej stałej substancji leczniczej i cieczy rozpraszającej, zawierającej substancje pomocnicze. Fazą rozpraszającą może być np. woda lub roztwór wodny, glicerol, etanol, ich mieszaniny z wodą lub olej. Substancje pomocnicze stosowane do sporządzania zawiesin, np. związki regulujące lepkość, ph, ciśnienie osmotyczne, zmniejszające napięcie powierzchniowe, jak również w niektórych przypadkach środki konserwujące, nie mogą w zastosowanych ilościach wywierać własnego działania farmakologicznego ani działania drażniącego, ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej.

69 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Zawiesiny mogą być przeznaczone do użytku zewnętrznego, wewnętrznego, pozajelitowego. Zawiesiny do podawania pozajelitowego i do oczu powinny spełniać wymagania odpowiednich monografii ogólnych postaci leku. Wielkość rozproszonych cząstek, stosunek ilościowy fazy rozproszonej i rozpraszającej oraz rodzaj użytych substancji pomocniczych zależy od przeznaczenia preparatu. Zawiesiny powinny wykazywać jednolite rozproszenie fazy stałej. Preparat obserwowany w pojemniku, po wstrząśnięciu, nie ulega sedymentacji w czasie potrzebnym do podania właściwej dawki leku. Należy wykonać wizualne badanie jednolitego rozproszenia po wstrząśnięciu; po 30 s wstrząsania jednolite rozproszenie powinno się utrzymać nie krócej niż 3 min, jeśli nie uzasadniono inaczej. Zawiesiny po sporządzeniu i podczas przechowywania ulegają sedymentacji. Szybkość sedymentacji (v) opisuje równanie Stokes a: v = 2r2 (d 1 - d 2 ) g 9η gdzie: r promień cząstki rozproszonej, d 1 gęstość fazy rozproszonej, d 2 gęstość fazy rozpraszającej, g przyspieszenie ziemskie, η lepkość. Zgodnie z równaniem Stokes a szybkość sedymentacji maleje wraz ze zwiększeniem stopnia rozdrobnienia substancji zawieszanej, zmniejszeniem różnicy gęstości faz oraz zwiększeniem lepkości fazy rozpraszającej. Różnice gęstości w zawiesinach można zmniejszyć przez zastosowanie np. glicerolu. W zawiesinach doustnych oprócz glicerolu stosuje się syrop lub 70% roztwór sorbitolu. Równoczesne zwiększenie lepkości zapobiega sedymentacji. Najczęściej stosowane środki zwiększające lepkość wody to glicerol oraz wodne roztwory metylocelulozy, karboksymetylocelulozy, żelatyny, skrobi, tragakanty, gumy arabskiej, krzemionki koloidalnej. Lepkość fazy rozpraszającej nie powinna być zbyt duża, gdyż utrudniałoby to ponowne odtwarzanie rozproszenia po odstaniu zawiesiny. W recepturze najczęściej stosuje się roztwory substancji wielkocząsteczkowych o stężeniu: 33,3% gumy arabskiej, 2% metylocelulozy, 4% żelatyny. Guma arabska (akacjowa) Roztwory wodne gumy arabskiej sporządza się przez dodanie do niej w równej ilości wody oraz wody wapiennej i ogrzewanie na łaźni wodnej. Po oziębieniu roztwór uzupełnia się wodą do pierwotnej masy. Roztwory gumy arabskiej są trwałe w zakresie ph Unieczynnienie obecnej w gumie arabskiej peroksydazy następuje przez kilkuminutowe ogrzanie roztworu w temp. 100 C. 69

70 70 Metyloceluloza (MC) Przewodnik po recepturze aptecznej Roztwory wodne metylocelulozy można sporządzić na trzy sposoby: 1. Metylocelulozę wsypać do ok. 1/3 przepisanej ilości wody o temp. 90 C i wymieszać, tak aby cały proszek był zwilżony. Dodać pozostałą ilość wody oziębionej lub w formie lodu i wymieszać. Pozostawić do wyklarowania. 2. Całą ilość przepisanej wody podgrzać do wrzenia. Rozproszyć metylocelulozę w wodzie i wstawić do lodówki. Od czasu do czasu zamieszać lub wytrząsać do utworzenia klarownego roztworu. Klarowanie roztworu tą metodą trwa ok. 4 godzin. 3. Zwilżyć metylocelulozę niewielką ilością etanolu lub glicerolu, a następnie uzupełnić oziębioną wodą. Otrzymany tą metodą żel nie jest całkowicie przezroczysty. Metoda ta jest przydatna wówczas, gdy przezroczystość roztworu nie jest istotna, np. w przypadku zawiesin lub emulsji. Żelatyna Żelatyna jest produktem częściowej hydrolizy kolagenu. Roztwory żelatyny sporządza się zawsze po uprzednim napęcznieniu substancji w zimnej wodzie, a następnie rozpuszczeniu na gorąco. Roztwory substancji wielocząsteczkowych, stosowane do ułatwienia zawieszenia substancji stałych i stabilizacji rozproszenia, wykazują ponadto osłaniające działanie na błony śluzowe przewodu pokarmowego, zmniejszając w ten sposób drażniące działanie niektórych leków (kwasy, sole metali ciężkich). Ze względu na małą trwałość roztworów substancji wielkocząsteczkowych można je konserwować dodatkiem kwasu benzoesowego lub benzoesanu sodu (0,2%). Zawiesiny do użytku wewnętrznego - Suspensiones ad usum internum, (Mixturae agitandae) Sporządzanie zawiesin ma na celu: zamaskowanie przykrego smaku i zapachu, zwiększenie trwałości w czasie przechowywania i użytkowania, uzyskanie przedłużonego działania zawieszonej substancji, podanie nierozpuszczalnej w wodzie substancji w płynnej postaci leku. W zawiesinach do użytku wewnętrznego wielkość cząstek ciała stałego nie powinna być większa niż 30 μm. Substancje silnie i bardzo silnie działające nie powinny być stosowane w postaci zawiesin, mogą jednak wchodzić w ich skład, jeśli znajdują się w postaci roztworu. Zawiesiny mogą stanowić alternatywną doustną postać leku dla proszków, kapsułek i tabletek, ponieważ płynna postać leku jest lepiej tolerowana przez chorych, zwłaszcza dzieci i osoby starsze.

71 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Ogólne zasady sporządzania zawiesin wg FP XI Odważone substancje stałe przepisane w recepcie (zaczynając od najmniejszej ilości) należy dokładnie rozetrzeć w moździerzu do uzyskania proszków bardzo miałko rozdrobnionych a następnie substancje stałe zwilża się fazą rozpraszającą lub jej składnikiem do uzyskania jednorodnej pasty i rozcieńcza kolejną porcją fazy płynnej. Zawiesinę przenosi się do pojemnika popłukując moździerz pozostałą ilością fazy płynnej. W celu uzyskania jednolitego rozproszenia można zawiesinę homogenizować w odpowiednim urządzeniu (np. mikser apteczny typu unguator, homogenizator). Pozostawić do usunięcia nadmiernej ilości powietrza, jeżeli konieczne. Z uwagi na sedymentację fazy rozpuszczonej, pojemnik z zawiesiną należy opatrzyć napisem: Zmieszać przed użyciem Przykłady recept 2.29) Rp. Calcii carbonatis 5,0 Magnesii oxidi 2,0 Gummi arab. mucil. 10,0 Aquae ad 50,0 M.D.S. 3 x dziennie łyżeczkę Zmieszać przed użyciem! W moździerzu rozetrzeć kolejno 2,0 g tlenku magnezu i 5,0 g węglanu wapnia. Następnie dodać do tego 10 g roztworu (kleiku) gumy arabskiej wykonanego wcześniej zgodnie z przepisami ogólnymi. Po dokładnym roztarciu dodawać porcjami wodę (około 20,0 g). Zawiesinę przelać do wytarowanej butelki, popłukując resztą wody uzupełnić do 50,0 g. 2.30) Rp. Calcii carbonatis 2,0 2% Sol. Methylcellulosi 80,0 Sir. simpl. ad 100,0 D.S. 2 x dziennie łyżeczkę Zmieszać przed użyciem! W pierwszej kolejności należy sporządzić zgodnie z przepisami ogólnymi 2% roztwór metylocelulozy. Następnie w moździerzu rozetrzeć 2,0 g węglanu wapnia z jego niewielką ilością. Stale mieszając dodać resztę roztworu. Zawiesinę przelać do wytarowanej butelki, przepłukując 18,0 g syropu i wymieszać. Według FP XI uwzględnione są dawki dla metylocelulozy; maksymalna dawka jednorazowa wynosi 3,0 g a dobowa 6,0 g. 71

72 Przewodnik po recepturze aptecznej 2.31) Rp. Spironolacton 0,2 1% Sol. Methylcellulosi Aurantii sir. aa 10,0 Aquae ad 50,0 M.f. susp. D.S. 1 x dziennie łyżeczkę Dla dziecka 5-letniego o masie ciała 18 kg Pacjent będzie przyjmował jeden raz dziennie łyżeczkę preparatu (5,0 g). Zawiesina ma zawierać w swoim składzie 200 mg spironolaktonu. Lekarz zalecił wykonanie zawiesiny dla pięcioletniego dziecka o masie ciała 18 kg. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy sprawdzić czy dawka substancji silnie działającej - spironolaktonu nie została przekroczona. Należy pamiętać, aby zawsze korzystać z dawek pediatrycznych, jeżeli zostały określone, a tylko w przypadku braku danych posługiwać się wybranym wzorem uwzględniającym dawkę maksymalną dla osoby dorosłej [1, 2, 7, 16]. Kontrola dawek: Nazwa leku Substancja lecznicza Postać leku, dawka [mg] Spironol Tabletki, Spironolac- 25 / 100 Verospiron tonum Tabletki, 25, kapsułki, 50 / 100 Dawkowanie, dzieci: 2 mies.ż r.ż. Początkowo 2-3 mg/kg mc./24 h w 1-2 daw., następnie dawkę zmniejsza się o połowę 72 0,200 g - 50,0 g x - 5,0 g x = 0,200 g 5,0 g / 50,0 g x = 0,020 g W przepisanym przez lekarza preparacie dawka pediatryczna spironolaktonu (20 mg) nie została przekroczona. Receptę można wykonać. Sposób wykonania recepty: Spironolakton przepisany w składzie recepty nie jest dostępny jako substancja pro receptura. Celem wykonania zawiesiny należy użyć leku gotowego. Na rynku dostępne są dwa preparaty zawierające spironolakton: Spironol i Verospiron. W przypadku takiego zapisu recepty, gdy lekarz nie używa w składzie leku nazw handlowych preparatów gotowych, a podaje jedynie nazwy chemiczne substancji leczniczych, decyzja o wyborze preparatu gotowego jest zawsze po stronie farmaceuty. Należy pamiętać przy tym o zasadzie, że jeśli preparat gotowy dostępny jest na rynku w kilku dawkach, wskazane jest by w leku recepturowym, poza pewnymi wyjątkami, stosować lek o najwyższej zawartości substancji leczniczej, czyli w najwyższej dawce. Celem sporządzenia przepisanej zawiesiny należy zastosować albo Spironol tabletki powlekane 100 mg, albo Verospiron kapsułki twarde 100 mg [17, 18]. Mając na uwa-

73 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne dze, że gotowa postać leku, to nie tylko substancja lecznicza, ale również cały szereg substancji pomocniczych, których obecność w leku recepturowym nie jest wskazana i pożądana, w przypadku sporządzania recepty o podanym składzie, lepszym rozwiązaniem będzie zastosowanie kapsułek twardych Verospiron 100 mg. Do wykonania recepty potrzeba 2 kapsułek (2 0,1 g = 0,2 g). Kapsułki należy otworzyć, ich zawartość przesypać do moździerza i rozetrzeć dokładnie, dodać porcjami 10,0 g roztworu metylocelulozy, wykonanego ex tempore zgodnie z przepisami ogólnymi. Całość utrzeć na pastę. Stopniowo dodawać wodę (około 20,0 g) i 10,0 g syropu pomarańczowego. Zawiesinę przelać do wytarowanej butelki. Moździerz popłukać resztą wody i uzupełnić całość w butelce do 50,0 g. Powstałą zawiesinę należy przechowywać w lodówce nie dłużej niż jeden miesiąc. Chronić od światła. 2.32) Rp. Captopril 0,1 Gummi arabici mucilaginis 20,0 Aquae ad 100,0 M.f. susp. D.S. 2 x dziennie łyżeczkę. Dla dziecka o masie ciała 15 kg Lekarz zlecił wykonanie zawiesiny dla dziecka o masie ciała 15 kg i zawierającej w swoim składzie 100 mg kaptoprylu. Pacjent będzie przyjmował dwa raz dziennie po łyżeczce preparatu (5,0 g). Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy sprawdzić czy dawka substancji silnie działającej - kaptoprylu nie została przekroczona. Nazwa leku Captopril Substancja lecznica Captoprilum Postać leku, dawka [mg] Tabletki, 12,5 / 25 / 50 Dawkowanie, dzieci: 2 mies.ż r.ż. Dzieci otrzymujące leki moczopędne: 0,15 mg/kg mc./24 h w 3 dawkach. Dzieci nieotrzymujące leków moczopędnych: 0,3 mg/kg mc./24 h w 3 dawkach. Jeśli jest taka konieczność dawkę można zwiększyć, nie przekraczając 3 mg/kg mc./24 h. Wyjątkowo stosowana maksymalna dawka dobowa 6 mg/kg mc. Captopril przepisany w składzie recepty nie jest dostępny jako substancja pro receptura. Celem sporządzenia zawiesiny należy zastosować preparat gotowy, tabletki Captopril 100 mg [17, 18]. Do wykonania recepty potrzeba 1 tabletki. Tabletkę należy przenieść do moździerza i dokładnie rozetrzeć, dodać porcjami 20,0 g kleiku z gumy arabskiej, przygotowanego ex tempore zgodnie z przepisami ogólnymi. Całość utrzeć na pastę. Stopniowo dodawać wodę (około 60,0 g). Zawiesinę przelać do wytarowanej butelki. Moździerz popłukać resztą wody i uzupełnić całość w butelce do 100,0 g. 73

74 Przewodnik po recepturze aptecznej 2.33) Rp. Enarenal 0,2 Sir. simplicis 20,0 ml Aquae ad 100,0 ml M.f. susp. D.S. 2 x dziennie 4 ml Dla dziecka o masie ciała 20 kg Zapis recepty odbiega znacząco od ogólnie przyjętej formy. Coraz więcej podobnych recept trafia obecnie do aptek. Szczególnie w przypadku preparatów pediatrycznych lekarze odchodzą od zapisu dawkowania w miarach domowych i podają w ich miejsce ilości ml. Podobnie jest z masą preparatu, która coraz powszechniej wyrażana jest również w ml. Taki zapis składu recepty może stanowić pewne utrudnienie dla farmaceuty, związane zarówno z kontrolą dawek, jak i samym procesem wytwarzania określonej postaci leku. Lekarz zlecił wykonanie 100 ml zawiesiny dla dziecka o masie ciała 20 kg i zawierającej w swoim składzie 200 mg enarenalu. Pacjent będzie przyjmował dwa razy dziennie po 4 ml preparatu. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy sprawdzić czy dawka substancji silnie działającej - enarenalu nie została przekroczona. Określając dawkę substancji leczniczej należy pamiętać, by podaną ilość ml zamienić na gramy, a w obliczeniach uwzględnić gęstość poszczególnych roztworów zapisanych w składzie recepty oraz ich stosunek. Nazwa leku Enarenal Substancja lecznica Enalaprili maleas Postać leku, dawka [mg] Tabletki, 5 / 10 / 20 Dawkowanie, dzieci Zalecana dawka początkowa wynosi 2,5 mg u dzieci o masie ciała kg i 5 mg gdy masy ciała wynosi 50 kg lub jest większa. Dawka maksymalna wynosi 20 mg u chorych o masie ciała kg i 40 mg gdy masy ciała wynosi 50 kg lub jest większa. Nie zaleca się stosowania preparatu u noworodków oraz dzieci i młodzieży z zaburzeniami czynności nerek Enarenal przepisany w składzie recepty nie jest dostępny jako substancja pro receptura. Celem sporządzenia zawiesiny należy zastosować preparat gotowy, tabletki Enarenal 20 mg [17, 18]. Do wykonania recepty potrzeba 4 tabletek. Tabletki należy przenieść do moździerza i dokładnie rozetrzeć, dodać porcjami 20,0 ml syropu prostego, przygotowanego ex tempore zgodnie z przepisami ogólnymi. Całość utrzeć na pastę. Stopniowo dodawać wodę (około 40,0 g). Zawiesinę przelać do cylindra miarowego. Moździerz popłukać resztą wody i uzupełnić całość w cylindrze do 100,0 ml. Po wymieszaniu zawiesiny bagietką należy przenieść ją z cylindra do butelki. Wydając lek pacjentowi należy zawsze dołączyć do opakowania dozownik strzykawkowy lub strzykawkę lekarską, pozwalające na precyzyjne odmierzanie zapisanej dawki leku. 74

75 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne Zawiesiny pediatryczne, których przygotowanie wymaga użycia wybranego preparatu gotowego, to coraz powszechniej sporządzane leki recepturowe. Przykłady preparatów gotowych zapisywanych w ich składzie zestawiono w Tabeli ) Rp. Lini seminis macer. 10,0/200,0 Aluminii hydroxidi 10,0 Menthae pip. trae 5,0 M.f. susp. D.S. 3 x dziennie łyżkę deserową W pierwszej kolejności sporządzić macerację z nasion lnu według obowiązujących zasad (p. rozdz. Maceracje ). W przypadku, gdy substancja lecznicza nie jest dostępna w postaci pulvis pro receptura, do sproszkowanych w moździerzu 20 tabletek Alusalu, każda po 0,5 g (20 0,5 g = 10,0 g) [17, 18]. Dodać porcjami sporządzony macerat i rozcierać. Na koniec dodać krople miętowe i wymieszać. Tabela 10. Przykłady leków gotowych zapisywanych w zawiesinach pediatrycznych. Nazwa leku Substancja lecznica Postać leku Zawartość substancji leczniczej w tabletce, drażetce, kapsułce [mg] * 5 / 10 Amlozek Amlodipinum Captopril Captoprilum 12,5 / 25 / 50 Diuramid Acetazolamidum 250 Enarenal Enalaprili maleas Tabletki 5 / 10 / 20 Gasprid Cisapridum 5 / 10 Hydrochlorothiaziduthizidum Hydrochloro- 12,5 / 25 Isoptin Verapamili hydrochloridum Tabletki powlekane 40 / 80 Metocard Metoprololi tartras Tabletki 50 / 100 Milurit Allopurinolum 100 / 300 Oxycardil Tabletki powlekane, Diltiazemi tabletki o przedłużonym uwalnianiu hydrochloridum 60 / 120 / 180 / 240 Propranolol Propranololi hydrochloridum Tabletki 10 / 40 Spironol, Tabletki, Spironolactonum Verospiron kapsułki 25 / 50 / 100 Valsacor, Valsartanum Diovan Tabletki powlekane 80 / 160 / 320 Sildenafil Sildenafilum 50 / 100 *zawsze należy sprawdzić masę tabletki/drażetki, ponieważ w zależności od dawki substancji leczniczej może być ona różna. 75

76 Przewodnik po recepturze aptecznej ) Rp. Calcii carbonatis 1,0 Tannini albuminatis 0,5 Natrii citratis 1,0 Sir. simpl. 20,0 Menthae pip. aquae Foeniculi aquae aa ad 120,0 M.D.S. 4 x dziennie łyżeczkę Zmieszać przed użyciem! W moździerzu rozetrzeć na pastę 1 g węglanu wapnia i 0,5 g białczanu taniny z odpowiednią ilością syropu (4 g), dodać pozostałą ilość syropu, a następnie dodać 48,75 g wody miętowej w której wcześniej rozpuszczono 1 g cytrynianu sodu. Przelać do butelki, popłukując moździerz przepisaną ilością 48,75 g wody koprowej. Zawiesiny do użytku zewnętrznego, Pudry płynne Suspensiones ad usum externum Są to mieszaniny zawierające nawet do 50% części stałych zawieszonych w roztworach wodnych, glicerolu, glicerolu z wodą lub oleju. Substancje lecznicze zawieszone w tych płynach mają działanie wysuszające, np.: talk, tlenek cynku, skrobia. W skład pudrów płynnych wchodzą często mentol, który działa chłodząco i dezynfekująco oraz substancje miejscowo znieczulające np. benzokaina, a także bakteriobójcze. Pudry płynne są stosowane na skórę przeciw różnego rodzaju wypryskom, uczuleniom i zapaleniu skóry, często u dzieci. Wielkość cząsteczek fazy rozproszonej w zawiesinach do użytku zewnętrznego nie powinna przekraczać 80 μm. Zasady sporządzania pudrów płynnych Do moździerza odważa się substancje stałe, w kolejności od najmniejszej ilości i dokładnie rozciera. Następnie dodaje się glicerol lub olej, rozciera na jednolitą masę i stale mieszając, wlewa się porcjami przepisaną ilość wody. Na końcu dodaje się etanol, jeśli jest przepisany w recepcie. Pudry płynne wydaje się w naczyniach z szeroka szyjką, opatrzonych wskazówką Zmieszać przed użyciem. Uwaga: Recepty, w skład których wchodzą antybiotyki, należy wykonywać zgodnie z wymogami receptury aseptycznej. Przykłady recept 2.36) Rp. Hydrocortisoni 0,5 Detreomycini 1,0 Talci veneti Zinci oxidi Glyceroli aa 7,5 Ethanoli 30 ad 50,0 M.f. susp.

77 Obliczenia ilości etanolu 96 [3]. Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne 30,00% obj. etanolu odpowiada 24,61% wag. etanolu, 96,00% obj. etanolu odpowiada 93,84% wag. etanolu Jeżeli w 100 cz. etanolu 96 znajduje się 93,84 cz. wagowych, to w ilu cz. etanolu 96º (x) znajduje się 24,61 cz. wagowych? 100,0 93,84 x 24,61 x = 24, / 93,84 x = 26,23 26,23 g 100,0 g x 26,0 g (z recepty) x = 26,23 26,0 / 100,0 x = 6,82 g etanolu 96 26,0 6,82 = 19,18 g wody Do wykonania recepty należy użyć 6,82 g etanolu 96 i 19,18 g wody. Kontrola dawek: Ponieważ detreomycyna i hydrokortyzon należą do wykazu substancji silnie działających, przed wykonaniem recepty farmaceuta powinien upewnić się, czy w przepisanym przez lekarza preparacie do użytku zewnętrznego ich stężenia nie są przekroczone. Nazwa substancji Dawki zwykle stosowane Dawki maksymalne Hydrocortisonum Chloramphenicolum 0,25% 2,5% zewn. maść 2% maść do oczu 1% krople do oczu 0,5% - W przepisanej zawiesinie zarówno stężenie detreomycyny (2%) jak i hydrokortyzonu (1%), odpowiada farmakopealnym normom. Receptę można wykonać. Sposób wykonania Obliczona ilość etanolu 96 (6,82 g) jest niewystarczająca do rozpuszczenia hydrokortyzonu i detreomycyny. W warunkach aseptycznych, korzystając z loży aseptycznej, należy rozetrzeć dodawane kolejno do wyjałowionego moździerza substancje stałe: 0,5 g hydrokortyzonu, 1,0 g detreomycyny, po 7,5 g wcześniej wyjałowionego talku i tlenku cynku. Następnie rozetrzeć z tymi substancjami 7,5 g jałowego glicerolu. Na koniec wymieszać z 26,0 g etanolu 30. Zawiesinę przenieść do jałowej butelki z ciemnego szkła, zamknąć jałową nakrętką. Na butelce umieścić pomarańczową sygnaturę z opisem recepty. Preparat zawierający antybiotyk wrażliwy na światło (detreomycynę) powinien zostać wydany z odpowiednim oznakowaniem Chronić przed światłem. Ze względu na termolabilność antybiotyków w preparatyce recepturowej nie stosuje się wyjaławiania termicznego gotowej postaci leku. 77

78 Przewodnik po recepturze aptecznej 2.37) Rp. Acidi salicylici 0,5 Detreomycini 0,75 Sulfuris ppt. 2,0 Camphorae 1,5 Zinci oxidi Talci veneti aa 3,7 Ethanoli 70 ad 50,0 M.f. susp. 0,5 g kwasu salicylowego, 1,5 g kamfory i 0,75 g detreomycyny rozpuścić w 37,85 g 70 etanolu. Otrzymany roztwór dodawać porcjami do 2,0 g roztartej siarki, 3,7 g tlenku cynku i 3,7 g talku ) Rp. Detreomycini Acidi salicylici aa 0,5 Talci Zinci oxidi Glyceroli aa 2,5 3% Sol. Acidi borici 5,0 Ethanoli 40 ad 50,0 M.f. susp. Obliczenia ilości etanolu 96 [8]: 40,00% obj. etanolu odpowiada 33,30% wag. etanolu, 96,00% obj. etanolu odpowiada 93,84% wag. etanolu. Jeżeli w 100 cz. etanolu 96º znajduje się 93,84 cz. wagowych, to w ilu cz. etanolu 96 (x) znajduje się 33,30 cz. wagowych? 100,0 93,84 x 33,30 x = 33, / 93,84 x = 35,49 35,49 g 100,0 g x 36,5 g (z recepty) x = 35,49 36,5 / 100,0 x = 12,95 g etanolu 96 36,5 12,95 = 23,55 g wody Do wykonania recepty należy użyć 12,95 g etanolu 96 i 23,55 g wody. 0,5 g detreomycyny i 0,5 g kwasu salicylowego rozpuścić w 12,95 g etanolu 96 i dodać 2,5 g glicerolu. Do roztartego kolejno 2,5 g tlenku cynku i 2,5 g talku dodać porcjami etanolowo-glicerolowy roztwór, a następnie 5,0 g roztworu kwasu bornego i 23,55 g wody (pozostałej po odjęciu 96 etanolu) do 50,0 g.

79 Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne 2.37) Rp. Tumenoli 2,0 Zinci oxidi Talci aa 8,0 Glyceroli 10,0 Aquae ad 50,0 D.S. Zewnętrznie Odważyć w parowniczce 2,0 g tumenolu, dodać 22,0 g wody i rozpuścić na ciepło. Następnie wlać do moździerza, w którym wcześniej roztarto po 8,0 g tlenku cynku i talku z 10,0 g glicerolu. Całość dokładnie wymieszać. 2.38) Rp. Mentholi 0,05 Zinci oxidi Talci aa 10,0 Glyceroli 5,0 1% Sol. Acidi borici ad 50,0 M.D.S. Puder płynny Odważyć 0,05 g mentolu i rozpuścić w kilku kroplach etanolu 96. Następnie dodać porcjami odważony talk 10,0 g i mieszając porcjami 10,0 g tlenku cynku. Dodać 5,0 g glicerolu oraz część roztworu kwasu bornego (około 20,0 g), wymieszać aż do uzyskania gęstej masy. Po tym rozcieńczyć pozostałą ilością 1% roztworu kwasu bornego. Zawiesinę przelać do słoiczka. 2.39) Rp. Sulfuris ppt. 5,0 Camphorae Gummi arab. aa 1,5 Aquae Calcis ad 50,0 M.f. Aqua cosmetica Kummerfeldi D. S. Zewnętrznie 1,5 g gumy arabskiej rozpuścić w zlewce, w małej ilości wody wapiennej (ok. 5,0 g). W moździerzu rozetrzeć 1,5 g kamfory zwilżonej kilkoma kroplami etanolu 96 i 5,0 g siarki. Następnie do roztartych proszków dodać roztwór gumy arabskiej i bardzo dokładnie rozcierać do uzyskania gęstej zawiesiny, którą stopniowo należy rozcieńczać pozostałą ilością wody wapiennej. 2.40) Rp. Acidi borici 1,0 Zinci oxidi 36,0 Saloli 1,0 Ricini olei ad 100,0 M.f. susp. 79

80 Przewodnik po recepturze aptecznej 1,0 g kwasu borowego rozetrzeć w moździerzu z 1,0 g salolu, dodać 36,0 g tlenku cynku, wymieszać, a następnie porcjami dodać 62 g oleju rycynowego do 100 g. 2.41) Rp. Acidi salicylici 0,5 Talci veneti Zinci oxidi aa 7,5 Glyceroli 5,0 1% Sol. Ac. borici ad 50,0 M.f. susp. 0,5 g kwasu salicylowego rozetrzeć z kilkoma kroplami glicerolu, dodać 7,5 g talku, 7,5 g tlenku cynku i rozcierać z pozostałą ilością glicerolu. Następnie rozcieńczać gęstą zawiesinę roztworem kwasu borowego do 50,0 g. 2.42) Rp. Ichtyoli Sulfuris ppt. aa 2,5 Talci veneti Zinci oxidi aa 10,0 Glyceroli 5,0 Aquae dest. ad 50,0 M.f. susp. Do roztartych kolejno w moździerzu proszków: siarki (2,5 g), tlenku cynku 10,0 g) i talku (10,0 g) dodać glicerol (5,0 g), rozetrzeć, dodać ichtiol (2,5 g) i po wymieszaniu porcjami wodę do 50,0 g (20,0 g). Można także rozpocząć od odważenia ichtiolu w parownicy, rozpuszczenia w wodzie, a następnie dodawania tego roztworu do roztartych z glicerolem substancji stałych. 80

81 3. RECEPTUROWE LEKI PÓŁSTAŁE Farmakopea Polska XI w monografii półstałych preparatów do stosowania na skórę - Preparationes molles ad usum dermicum wyróżnia: Maści (Ointmens) - preparaty składające się z jednofazowego podłoża, w którym mogą być rozproszone cząstki stałe lub ciecze. Maści dzieli się na maści hydrofobowe, emulgujące wodę, hydrofilowe. Maści hydrofobowe (Hydrophobic Ointments) - mogą absorbować tylko niewielkie ilości wody. Podłożami używanymi do ich sporządzania są: parafiny, oleje roślinne, tłuszcze zwierzęce, syntetyczne glicerydy, woski i ciekłe polialkilosiloksany). Maści emulgujące wodę (Water-emulsifying Ointments) - mogą absorbować większe ilości wody i w efekcie tworzą emulsje woda w oleju lub olej w wodzie, zależnie od rodzaju emulgatorów. W tym celu mogą być użyte emulgatory w/o (np.: alkohole sterolowe z lanoliny, estry sorbitanu, monoglicerydy, alkohole tłuszczowe) lub emulgatory o/w (np.: siarczany alkoholi tłuszczowych, polisorbaty, eter cetostearylowy makrogolu, estry kwasów tłuszczowych z makrogolami). Maści hydrofilowe (Hydrophilic Ointments) są to preparaty zawierające podłoża mieszające się z wodą. Podłoża składają się z mieszaniny stałych i ciekłych makrogoli (glikole polietylenowe). Mogą one zawierać odpowiednie ilości wody. Kremy (Creams) - preparaty wielofazowe składające sie z fazy lipofilowej i fazy wodnej. Kremy dzieli się na kremy lipofilowe i hydrofilowe. Kremy lipofilowe (Lipophilic Creams) - fazą ciągłą jest faza lipofilowa. Zawierają emulgatory w/o (alkohole sterolowe z lanoliny, estry sorbitanu i monoglicerydy). Kremy hydrofilowe (Hydrophilic Creams) - fazą ciągłą jest faza wodna. Zawierają emulgatory o/w (mydła sodowe lub trietanoloaminowe, siarczany alkoholi tłuszczowych, polisorbaty, estry oksyetylenowanych kwasów tłuszczowych i alkoholi tłuszczowych w mieszaninie, jeśli to konieczne, z emulgatorami w/o. Żele (Gels) preparaty, składające się z cieczy żelowanych odpowiednimi substancjami żelującymi. Żele dzieli się na żele lipofilowe i hydrofilowe. Żele lipofilowe, oleożele (Liphophilic Gels) preparaty, których podłoża składają się zwykle z parafiny ciekłej w mieszaninie z polietylenem lub z olejów tłustych, żelowanych krzemionką koloidalną lub mydłami cynkowymi, bądź glinowymi. Żele hydrofilowe, hydrożele (Hydrophilic Gels) preparaty, których podłoża składają się zwykle z wody, glicerolu lub glikolu propylenowego i są żelowane odpowiednimi substancjami żelującymi, takimi jak poloksamery, skrobia, pochodne celulozy, karbomery i krzemiany magnezowo-glinowe. Pasty (Pastes) preparaty stosowane na skórę zawierające duże ilości cząstek stałych dobrze rozproszonych w podłożu. Kataplazmy (Poultices) preparaty składające się z hydrofilowego, utrzymującego ciepło podłoża, w którym rozproszone są stałe lub ciekłe substancje czynne. Są one zwykle rozprowadzane grubą warstwa na odpowiedni opatrunek i ogrzane przed przyłożeniem na skórę. Plastry lecznicze (Medicated plasters) [3]. 81

82 82 Przewodnik po recepturze aptecznej 3.1 Maści - Unguenta (Magdalena Piechota-Urbańska) Maści i kremy należą do najczęściej wykonywanych w aptece recepturowych leków półstałych. Maści Unguenta, są półstałą postacią leku przeznaczoną do stosowania zewnętrznego na skórę, błony śluzowe, do oka lub ucha w celu uzyskania działania miejscowego substancji leczniczych lub działania ogólnego w wyniku przezskórnej penetracji substancji leczniczych, także w celu uzyskania efektu nawilżającego lub ochronnego. Ze względu na drogę podania wyróżnia się maści: na skórę, doodbytnicze, na błony śluzowe (nosa, jamy ustnej), dopochwowe, do oczu, do uszu. Uwzględniając głębokość wnikania środka leczniczego i charakter farmakologiczny maści wyróżniamy: maści epidermalne substancje lecznicze działają powierzchniowo lub głębiej (w warstwach żywych naskórka); maści endodermalne - substancje lecznicze przenikają przez naskórek do skóry właściwej; maści diadermalne substancje lecznicze działają miejscowo, po wniknięciu do tkanki mięśniowej lub stawowej; maści transdermalne substancje wchłaniają się do krwioobiegu w ilościach odpowiednich do zapewnienia działania ogólnego. Maści to układy o konsystencji półstałej i właściwościach plastycznych, umożliwiających rozsmarowywanie i odpowiednią przyczepność do skóry lub błony śluzowej. Składają się z jednoskładnikowego lub złożonego podłoża, w którym jedna lub kilka substancji leczniczych może być rozpuszczona, zawieszona lub zemulgowana w postaci roztworu. Maści powinny być jednorodne, substancje lecznicze muszą być jednolicie rozproszone w całej masie. Uwzględniając układ fizykochemiczny otrzymany po wprowadzeniu substancji leczniczej do podłoża maściowego wyróżniamy: maści roztwory (substancja lecznicza rozpuszcza się w podłożu), maści zawiesiny (substancja lecznicza jest ciałem stałym, nierozpuszczonym w podłożu, w wodzie i innym rozpuszczalniku stosowanym w technologiimaści); należą tu także maści strąceniowe (precypitacyjne), w których substancja lecznicza jest świeżo otrzymana, maści emulsje (substancja lecznicza rozpuszcza się w jednej z faz układu emulsyjnego). Podłoże maściowe ma duże znaczenie w uzyskaniu właściwego efektu leczniczego; może ono przyspieszać lub zwalniać działanie leku na skórę. Podłoże ma charakter jednofazowy. W zależności od charakteru podłoża preparat może posiadać właściwości hydrofilowe lub hydrofobowe. W skład podłoża mogą wchodzić substancje pomocnicze, np. substancje konserwujące, zagęszczające, przeciwutleniacze, stabilizatory i emulgatory oraz promotory przenikania. Substancje te nie mogą w zastosowanych ilościach wywierać własnego

83 Rozdzial 3. Recepturowe leki półstałe działania farmakologicznego, działania drażniącego, ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej. Okres przydatności do użycia preparatów zawierających wodę (maści, kremy), bez środków konserwujących - jest nie dłuższy niż 7 dni, a w warunkach przechowywania preparatu w temperaturze od 2 do 8 C nie dłuższy niż 14 dni. Maści do oczu, maści przeznaczone do stosowania na rany lub znacznie uszkodzoną skórę oraz maści stosowane do ucha zranionego muszą spełniać wymagania receptury aseptycznej. Okres przydatności bezwodnych maści do oczu nie przekracza 4 tygodni, a zawierających wodę nie przekracza 7 dni [3]. Sposób zapisywania maści i kremów na recepcie W pierwszej kolejności na recepcie przepisuje się środek leczniczy (jeden lub kilka), a następnie podłoże maściowe lub jego składniki, np.: 3.1) Rp. Acidi tannici 1,0 Eucerini Aquae aa ad 100,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Inne sposób zapisania tej samej recepty: 3.2) Rp. Acidi tannici 1,0 Eucerini 49,5 Aquae 49,5 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie lub 3.3) Rp. Acidi tannici 1,0 Eucerini 49,5 Aquae ad 100,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Ilości składników na receptach są zapisywane zwykle w gramach. Zdarzają się również przypadki zapisywania składników w mililitrach (witaminy) lub w jednostkach międzynarodowych (antybiotyki, witaminy). Przeliczenie zwykle podaje producent na opakowaniu. Jeżeli dane na opakowaniu są niewystarczające należy skorzystać z tabeli gęstości niektórych cieczy, np.: 83

84 84 Przewodnik po recepturze aptecznej 3.4) Rp. Vit. A j.m. 3% Sol. Acidi borici 15,0 Lekobaza ad 50,0 M.f. cremor D.S. Zewnętrznie Na opakowaniu witaminy A (solutio aquosa) producent podaje że: 1 ml/30 kropli = j.m. wit. A oraz że 1 kropla zawiera j.m. wit. A. W przypadku tej recepty należy użyć j.m. witaminy A, czyli 2,0 ml lub 60 kropli. Odliczenie dużej ilości kropli nie jest wygodne. Znając gęstość roztworu wodnego witaminy A (d = 1,08 g/ml) można odważyć 2 ml roztworu. 2 1,08 = 2,16 g Do recepty należy odważyć 2,16 g witaminy A (roztworu wodnego) zamiast odliczać 60 kropli. Ogólny zasady sporządzania maści i kremów Substancja czynna, w zależności od swoich właściwości, może być w maści rozpuszczona, zawieszona lub zemulgowana. Do przygotowania maści w aptece używa się: moździerzy porcelanowych, parownic lub misek emaliowanych, pistli i łopatek, kart celuloidowych do ściągnięcia maści ze ścian naczynia i pistla. Obecnie duża część aptek dysponuje specjalnymi urządzeniami do przygotowywania maści, czopków i globulek tzw. unguatorami. Umożliwia on szybkie i higieniczne sporządzenie maści. Sporządzanie maści obejmuje następujące etapy: przygotowanie podłoża, przygotowanie substancji leczniczej, wprowadzenie substancji leczniczej do podłoża, homogenizację maści, rozfasowanie i pakowanie. Etap przygotowania substancji leczniczej obejmuje jej: rozdrobnienie lub rozpuszczenie. Rozdrabnianie. Stałe składniki rozdrabnia się przez rozcieranie w moździerzu. Proces rozdrabniania substancji leczniczej w moździerzu można ułatwić przez dodanie niewielkich ilości stopionego podłoża, parafiny lub glicerolu, które zwilżają rozdrobnione cząstki stałe i tym samym ułatwiają ich równomierne wymieszanie z podłożem (mikronizacja). Parafinę dodaje się wtedy, gdy podłoże jest lipofilowe lub absorpcyjne. Glicerol, który miesza się z wodą, stosuje się, gdy zapisano podłoże zmywalne lub rozpuszczalne w wodzie. Ilości

85 Rozdzial 3. Recepturowe leki półstałe dodawanych cieczy powinny być odejmowane od ilości podłoża i nie powinny przekraczać 5% masy maści. Niektóre substancje lecznicze wymagają specjalnych środków ułatwiających wprowadzenie do podłoża, np. do balsamu peruwiańskiego dodaje się oleju rycynowego, do tumenolu lub ichtiolu można dodać maść miękką, eucerynę, oleje roślinne lub glicerol, do proderminy można dodać Polisorbat 80 (prodermina nie miesza się z olejem mineralnym ani glicerolem), kamforę można zwilżyć etanolem 96. Rozpuszczanie. Stałą substancję leczniczą rozpuszczalną w wodzie lub w innym zapisanym na recepcie rozpuszczalniku należy rozpuścić przed wprowadzeniem do podłoża. W przypadku, gdy wody nie przepisano, a substancja lecznicza jest bardzo łatwo rozpuszczalna, można wodę dodać, odejmując tę ilość od podłoża [1, 3]. Maści przyrządza się przez rozpuszczenie, rozproszenie lub zemulgowanie substancji leczniczej w podłożu maściowym. Wybiera się taki sposób, który zapewnia najsubtelniejsze rozproszenie substancji leczniczej w podłożu maściowym. Każdą z wymienionych powyżej grup maści można nazwać jednofazową. W maściach wielofazowych mogą występować obok siebie zawiesiny, roztwory i emulsje zarówno typu o/w, jak i w/o. Jeżeli substancja lecznicza przepisana w recepcie na maść należy do środków silnie bądź bardzo silnie działających (wykazy B i A), obowiązkiem farmaceuty jest sprawdzenie, czy nie zostały przekroczone podane przez FP XI stężenia przepisanego leku w preparatach do stosowania zewnętrznego [3]. Ogólne zasady sporządzania maści typu roztworu Substancje lecznicze, które są rozpuszczalne w podłożu, należy dodać do stopionego i lekko ochłodzonego podłoża, mieszać do rozpuszczenia, a następnie do zastygnięcia i uzyskania jednolitej konsystencji maści. Jeśli substancja lecznicza jest w stanie ciekłym można ją wymieszać na zimno z podłożem lipofilowym. Należy zwrócić uwagę, aby substancja lecznicza była rozpuszczona w podłożu poniżej jej stanu nasycenia. Z nasyconego roztworu lub roztworu przesyconego podczas przechowywania w zbyt niskiej temperaturze lub podczas chłodzenia może nastąpić jej rekrystalizacja. Powstałe w ten sposób kryształy są większe niż w przypadku sporządzenia takiej samej maści typu zawiesiny. Proces topienia przeprowadza się w porcelanowych parowniczkach. Parowniczkę z umieszczonym w niej podłożem umieszcza się na łaźni wodnej. Proces ten należy kontrolować, by nie dopuścić do niekorzystnego przegrzania. Podłoża maściowe zwykle topią się w temperaturze C. 85

86 Przewodnik po recepturze aptecznej Do maści roztworów na podłożach lipofilowych zalicza się maść kamforową, maści z mentolem, olejkami eterycznymi, maść tranową i maść z salicylanem metylu. Przykłady recept 3.5) Rp. Mentholi 1,5 Vaselini albi ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Do parowniczki odważyć 48,5 g wazeliny białej, a następnie ją stopić na łaźni wodnej. Podłoże przelać do moździerza. Sproszkowany mentol (1,5 g) dodać do na pół ostudzonego podłoża (ok. 40 C), mieszać do rozpuszczenia, a następnie do zastygnięcia. Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.6) Rp. Camphorae 2,0 Lanolini Vaselini flavi aa ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie W parowniczce stopić na łaźni wodnej po 24,0 g lanoliny i wazeliny. Stopione podłoże przelać do moździerza. W lekko ochłodzonym podłożu (ok. 40 C) rozpuścić 2,0 g kamfory. Całość mieszać aż do zastygnięcia. Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.7) Rp. Methylis salicylatis 10,0 Lanolini anhydrici 15,0 Vaselini flavi ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie W parowniczce stopić na łaźni wodnej 15,0 g lanoliny bezwodnej i 25,0 g wazeliny żółtej. Stopione podłoże przelać do moździerza. W lekko ochłodzonym podłożu (ok. 40 C ) rozpuścić 10,0 g salicylanu metylu. Całość mieszać aż do zastygnięcia. Gotową maść przełożyć do pudełka. W przypadku gdy substancja lecznicza jest cieczą (tran, salicylan metylu) nie ma konieczności stapiania podłoża przed wprowadzeniem substancji. Można w takim przypadku odważyć podłoże, przenieść je do moździerza i wprowadzić substancję leczniczą. 86 Ogólne zasady sporządzania maści typu zawiesin Substancje lecznicze słabo rozpuszczalne lub nierozpuszczalne w podłożu należy najpierw rozdrobnić przez rozcieranie w moździerzu do uzyskania

87 Rozdzial 3. Recepturowe leki półstałe bardzo miałko rozdrobnionego proszku. Podłoże dodaje się stopniowo w celu uzyskania homogennego, półstałego preparatu. W pierwszej porcji można dodawać stopione podłoże lub inną ciekłą substancję, tzw. lewigującą. Uzyskuje się w ten sposób tzw. koncentrat maści, który następnie rozcieńcza się kolejnymi porcjami podłoża, aż do uzyskania jednolitej masy. Przykłady recept 3.8) Rp. Sulfuris ppt. 5,0 Vaselini ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Siarkę (5,0 g) rozetrzeć w moździerzu z niewielką ilością wazeliny, a następnie dodawać porcjami resztę podłoża (45,0 g) do uzyskania jednolitej maści zawiesiny. Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.9) Rp. Sulfuris ppt. 5,0 Resorcinoli 3,0 Zinci oxydi pastae ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Siarkę (5,0 g) i rezorcynol (3,0 g) rozetrzeć kolejno w moździerzu, dodać niewielką ilość parafiny ciekłej i rozcierać, a następnie porcjami dodawać pastę cynkową (42,0 g) do uzyskania homogennej zawiesiny. Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.10) Rp. Balsami peruviani 1,0 Paraffini liq. 1,0 Vaselini albi ad 100,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Balsam peruwiański nie łączy się z olejami mineralnymi. Należy więc zastąpić zapisaną w recepcie parafinę olejem rycynowym. Balsam peruwiański (1,0 g) należy wymieszać w moździerzu z olejem rycynowym (1,0 g) i dodawać porcjami wazelinę białą (do 100,0 g). Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.11) Rp. Hydrocortisoni 1,0 Lanolini anhydrici Vaselini albi aa ad 100,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie 87

88 Przewodnik po recepturze aptecznej Do odważonego hydrokortyzonu dodawać porcjami składniki podłoża do uzyskania homogennej maści zawiesiny. Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.12) Rp. Acidi salicylici 2,0 Vaselini flavi ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Kwas salicylowy (2,0 g) należy rozetrzeć w moździerzu z małą ilością parafiny ciekłej, a następnie dodać porcjami wazelinę białą do 50,0 g. Całość rozcierać do uzyskania homogennej maści. Gotową maść przełożyć do pudełka ) Rp. Benzocaini 0,5 Vaselini albi ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Benzokainę rozetrzeć w moździerzu z częścią wazeliny białej, przygotowując koncentrat, a następnie dodawać porcjami resztę wazeliny, aż do uzyskania jednorodnej konsystencji. Ogólne zasady sporządzania maści typu emulsji Substancje lecznicze płynne lub rozpuszczone w wodzie dodaje się do podłoża porcjami. Wprowadzenie wody lub roztworu wodnego substancji leczniczej do podłoża absorpcyjnego zawierającego emulgator w/o powoduje powstanie maści emulsji w/o. Maści emulsje typu o/w można sporządzać tylko na ciepło po stopieniu podłoża i wymieszaniu z ogrzaną do tej samej temperatury (ok. 70 C) fazą wodną w moździerzu lub za pomocą mieszadła w zlewce. W recepturze aptecznej bardzo często wykonywane są maści emulsje typu w/o, w skład których wchodzi euceryna lub lanolina z wazeliną. Preparaty te sporządza się, wprowadzając wodę do fazy lipidowej na zimno. W moździerzu miesza się składniki fazy lipidowej (na zimno lub po ich stopieniu) i do tak otrzymanego podłoża absorpcyjnego należy wprowadzić fazę wodną. Przykłady recept 3.14) Rp. Rivanoli 0,25 Aq. dest. 15,0 Eucerini Vaselini flavi aa ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie

89 Rozdzial 3. Recepturowe leki półstałe W małej zlewce rozpuścić 0,25 g rivanolu w 15,0 g ciepłej wody. W moździerzu umieścić składniki podłoża (eucerynę i wazelinę białą). Otrzymany roztwór dodawać stopniowo, stale mieszając, do składników podłoża. Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.15) Rp. 3% Sol. Acidi borici 30,0 Eucerini 20,0 Lanolini anhydrici ad 60,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie W podanej recepcie należy 3% roztwór kwasu borowego wprowadzić, stale mieszając, do podłoża. Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.16) Rp. Acidi tannici 1,0 Aq. dest. 20,0 Eucerini ad 100,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie W małej zlewce rozpuścić 1,0 g taniny w 20,0 g wody. Otrzymany roztwór dodawać stopniowo do euceryny, stale mieszając. Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.17) Rp. Flucinar N cr. ex tuba 15,0 Eucerini Aq.dest. aa ad 100,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Lekarze często przepisują recepty na maści z substancjami, których w aptece w postaci pro receptura nie ma. Do sporządzenia takich recept należy użyć leków gotowych, takich jak: maści, kremy (Tabela 11), zawiesiny, roztwory do wstrzyknięć. Substancje pomocnicze wchodzące w skład tych leków, np. emulgatory w kremach mogą utrudniać prawidłowe wykonanie maści. Flucinar N krem nie może być zmieszany z przepisanym w recepcie podłożem (euceryna i woda), ponieważ tworzy ono emulsję w/o. Ponadto Flucinar N, obok kortykosteroidu, zawiera antybiotyk siarczan neomycyny. Zgodnie z zasadami dobrej pracy aptecznej należałoby po konsultacji z lekarzem, zamienić Flucinar N krem na Flucinar N maść i wykonać receptę z zachowaniem zasad aseptyki. Jeżeli lekarz nie wyrazi zgody na zmianę kremu na maść należy znaleźć podłoże o charakterze hydrofilowym, które daje się wyjałowić (np. maść makrogolowa). 89

90 90 Przewodnik po recepturze aptecznej W podanej recepcie należy w warunkach aseptycznych wprowadzić do euceryny (42,5 g), stale mieszając, przepisaną ilość wody (42,5 g), następnie wycisnąć z tuby Flucinar N maść (15,0 g). Całość wymieszać. Gotową maść przełożyć do jałowej tuby. Tabela 11. Maści i kremy najczęściej przerabiane na maści recepturowe. Nazwa preparatu Rodzaj podłoża Flucinar maść absorpcyjne Flucinar N maść absorpcyjne Laticort maść wazelinowe Laticort krem emulsyjne o/w Hydrocortisonum krem emulsyjne o/w Lorinden A maść absorpcyjne Lorinden C maść wazelinowe Mecortolon 0,5% krem emulsyjne o/w Mecortolon N krem emulsyjne o/w Clotrimazolum krem emulsyjne o/w Oxycort 3% maść wazelinowe 3.18) Rp. Vit. A liq. 10,0 3% Sol. Acidi borici Eucerini aa ad 100,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Witamina A jest jedną z najczęściej przepisywanych witamin w maściach i kremach recepturowych. Dostępna jest jako surowiec farmaceutyczny do receptury w postaci koncentratu olejowego - Witamina A Palmitynian retinolu 1,0 MIU/g oraz w postaci gotowych preparatów, które mogą być traktowane jako surowce farmaceutyczne przy sporządzaniu leków recepturowych: Witamina A, Medana, płyn doustny j.m/1 ml, Witamina A, Hasco, krople doustne, roztwór j.m./1 ml. W tym przypadku, po uzgodnieniu z lekarzem, należy zamienić eucerynę na lekobazę. Zamiana podłoża wynika z zapisania w recepcie wodnego roztworu witaminy A, uzyskanego przez dodatek solubilizatora działającego, jak emulgator o/w. Euceryna zawiera emulgatory typu w/o. Jest to niezgodność polegającą na użyciu w jednym preparacie dwóch emulgatorów o przeciwnych właściwościach w/o i o/w, prowadzących do nietrwałości uzyskanej emulsji i jej rozkładu. Rozkład ma miejsce natychmiast po sporządzeniu lub po pewnym czasie, zależnym od ilości wit. A i ilości zapisanej wody, a także od kolejności dodawania składników oraz od temperatury.

91 Rozdzial 3. Recepturowe leki półstałe Inne przykłady recept (Maści wielofazowe) 3.19) Rp. Hydrocortisoni 0,15 Zinci oxydi 1,5 Eucerini 30,0 Aquae ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Tlenek cynku (1,5 g) rozetrzeć w moździerzu z paroma kroplami parafiny ciekłej, dodać hydrokortyzon (0,15 g) i wymieszać. Następnie porcjami wprowadzić eucerynę (30,0 g) i po dokładnym wymieszaniu dodawać porcjami przepisaną ilość wody (do 50,0 g). Gotową maść przełożyć do pudełka. 3.20) Rp. Zinci sulfatis Cupri sulfatis aa 0,1 Acidi salicylici 1,0 Lekobaza ad 50,0 M.f. cremor D.S. Zewnętrznie Kwas salicylowy (1,0 g) rozetrzeć w moździerzu z niewielką ilością podłoża. Następnie wprowadzić pozostałą część podłoża. Osobno w zlewce należy rozpuścić, w niewielkiej ilości wody (3,0 g), siarczan cynku i miedzi (po 0,1 g). Roztwór należy dodać porcjami do sporządzonego kremu i dokładnie wymieszać. Należy pamiętać, aby przepisaną w recepcie ilość podłoża pomniejszyć o ilość wody potrzebną do rozpuszczenia składników recepty rozpuszczalnych w wodzie. Wykonanie maści i kremów przy użyciu urządzenia miksującego Unguator typ E lub E/S Wprowadzenie do receptury unguatora umożliwia sporządzenie maści bezpośrednio w pojemnikach stanowiących opakowanie. Do pojemnika z ruchomym dnem odważa się składniki, przy czym w pierwszej kolejności wprowadza się podłoże. Substancje lecznicze słabo rozpuszczalne lub nierozpuszczalne w podłożu należy najpierw rozdrobnić przez roztarcie w moździerzu z niewielką ilością podłoża lub z substancją lewigującą. Jako ostatnie wprowadza się substancje płynne. Podłoże należy rozprowadzić za pomocą szpatułki na powierzchni dna i ściankach bocznych pojemnika w celu uniknięcia ewentualnego wypłynięcia składników płynnych podczas mieszania. Po umieszczeniu mieszadła jednorazowego lub wielokrotnego użytku oraz ustawieniu czasu i szybkości obrotów miksowania całość poddaje się procesowi homogenizacji. Unguator może służyć do wykonania leków jałowych (np. maści z antybiotykami) pod warunkiem korzystania z jałowych akcesoriów oraz prowadzenia wszystkich czynności zgodnie z zasadami aseptyki. 91

92 Przykłady recept Przewodnik po recepturze aptecznej 3.21) Rp. Vit. E liq. Vit. A liq. aa 5,0 1% Sol. Acidi borici 10,0 Lekobaza ad 100,0 M.f. cremor D.S. Zewnętrznie Do odpowiednio dobranego pod względem wielkości pojemnika należy wprowadzić składniki w kolejności: I etap lekobaza, roztwór kwasu borowego Po umieszczeniu mieszadła należy zamontować pojemnik w statywie aparatu i uruchomić mieszadło. Parametry miksowania: czas = 3 min, obroty = 5 poziom. II etap roztwór witaminy E, roztwór witaminy A. Parametry miksowania: czas = 2 min, obroty = 2 poziom. Po umieszczeniu mieszadła należy zamontować pojemnik w statywie aparatu i uruchomić mieszadło. Parametry miksowania: czas = 2 min., obroty = 5 poziom. 3.22) Rp. Acidi salicylici 1,5 Ureae 2,5 Aq. dest. 10,0 Eucerini ad 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Bezpośrednio do pojemnika należy wprowadzić składniki w kolejności: euceryna, kwas salicylowy po uprzednim roztarciu w moździerzu z równoważną ilością podłoża (koncentrat maści), mocznik rozpuszczony w wodzie. Po umieszczeniu mieszadła należy zamontować pojemnik w statywie aparatu i uruchomić mieszadło. Parametry miksowania: czas = 4 min., obroty = 5 poziom. 92

93 Rozdzial 3. Recepturowe leki półstałe 3.23) Rp. Zinci oxidi Tritici amyli aa 25,0 Vaselini albi 50,0 M.f. ung. D.S. Zewnętrznie Bezpośrednio do pojemnika należy wprowadzić składniki w kolejności: wazelina biała, tlenek cynku, skrobia pszeniczna. Po umieszczeniu mieszadła należy zamontować pojemnik w statywie aparatu i uruchomić mieszadło. Parametry miksowania: czas = 5 min, obroty = 5 poziom. Past nie należy wydawać w tubach z ruchomym dnem, ze względu na ich gęstą konsystencję. Dokładnie wymieszaną maść (pastę) przenieść do pudełka winidurowego. 93

94 4. RECEPTUROWE LEKI STAŁE Zgodnie z ogólnie przyjętym i obowiązującym od lat podziałem, do stałych postaci leku recepturowego zalicza się: proszki, mieszanki ziołowe, pigułki i czopki [1, 8, 10, 19]. W monografiach ogólnych Farmakopei Polskiej XI wyróżniono i szczegółowo opisano: proszki doustne (Pulveres perorales), proszki do stosowania na skórę (Pulveres ad usum dermicum), preparaty doodbytnicze (Rectalia), pręciki (Styli), preparaty dopochwowe (Vaginalia) [3]. Okres przydatności do użycia preparatów stałych: gdy preparat sporządzany jest z użyciem leku gotowego, okres przydatności do użycia jest nie dłuższy niż 25% czasu pozostałego do terminu ważności leku gotowego lub 3 miesiące, w zależności, który z tych okresów jest krótszy, gdy lek sporządzany jest z użyciem substancji do celów farmaceutycznych, okres przydatności do użycia nie przekracza zamierzonego czasu terapii, ale nie jest dłuższy niż 3 miesiące (wyłączając preparaty o właściwościach higroskopijnych) [3]. 4.1 Proszki Pulveres (Zbigniew Marczyński) Proszki recepturowe to stała postać leku przeznaczona do stosowania doustnego lub na skórę oraz do sporządzania roztworów. Proszki doustne (Pulveres perorales) wg FP XI to preparaty złożone ze stałych, sypkich i suchych cząstek o różnym stopniu rozdrobnienia. Zawierają jedną lub kilka substancji czynnych, mogą też zawierać substancje pomocnicze a także, jeżeli to konieczne, barwniki zatwierdzone przez organ upoważniony oraz substancje poprawiające smak i zapach. Proszki są zwykle przyjmowane z wodą lub w wodzie albo w innym stosownym płynie. Mogą być także przyjmowane bezpośrednio. Proszki doustne występują w formie preparatów jednodawkowych lub wielodawkowych. Proszki do stosowania na skórę (Pulveres ad usum dermicum) wg FP XI są preparatami złożonymi ze stałych, sypkich, suchych cząstek o różnym stopniu rozdrobnienia. Zawierają jedną lub kilka substancji czynnych z dodatkiem lub bez dodatku substancji pomocniczych oraz jeżeli to konieczne, barwniki zatwierdzone przez organ upoważniony. Proszki do stosowania na skórę występują jako proszki jednodawkowe lub wielodawkowe. Nie posiadają wyczuwalnej ziarnistości. Proszki specjalnie przeznaczone na duże otwarte rany lub na poważnie uszkodzoną skórę są jałowe. 94

95 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe W starszych farmakopeach (FP VI) wymagano aby wielkość cząstek w proszkach doustnych nie przekraczała 0,5 mm, a w proszkach do użytku zewnętrznego 0,16 mm. Obecnie, mimo braku takich zaleceń, rzadko przekracza się te rozmiary. Stopień rozdrobnienia proszków określa się przesiewaniem przez sita w przypadku cząstek wielkości powyżej 75 µm lub przez pomiar pod mikroskopem cząstek o wielkości powyżej 1 µm. Proszkami specjalnego typu są proszki do inhalacji i do sporządzania roztworów do wstrzykiwań. Jako proszki zmikronizowne określa się proszki o wielkości cząstek do 10 µm, lecz w tej formie występują praktycznie tylko proszki do inhalacji. W zależności od ilości składników przepisanych w recepcie proszki dzieli się na: proszki proste, proszki złożone (wieloskładnikowe). Rozróżniamy ponadto: proszki rozcieńczone (rozcierki). Proszki proste i proszki złożone mogą być przepisane jako: proszki do użytku wewnętrznego, proszki do użytku zewnętrznego. Lekarz może je przepisać w formie: proszki niedzielone, proszki dzielone. Proszki niedzielone do użytku zewnętrznego: do wdmuchiwania do jam ciała (ad insufflationem), na skórę: przysypka - pulvis inspersorius, zasypka - conspergentium, puder leczniczy - pulvis adspergendus. Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego: do sporządzania roztworów, proszki musujące. Proszki proste - Pulveres simplices, czyli niezłożone, otrzymuje się przez sproszkowanie jednej substancji leczniczej (substancji chemicznej, surowca roślinnego lub zwierzęcego) i przesianie przez odpowiednie sita. W przypadku substancji wrażliwych na wilgoć lub tlen proszkowanie należy wykonać ex tempore. Tego typu postępowanie zaleca się między innym w przypadku takich substancji, jak np. Acidum ascorbicum, Aminophyllinum, Mentholum, Natrii sulfas, Thymolum. W przypadku substancji o niskich temperaturach topnienia jest to niewskazane, ponieważ może nastąpić ich stopnienie. Proszki złożone - Pulveres mixti, Pulveres compositi wykonuje się przez dokładne wymieszanie równomiernie sproszkowanych dwu lub kilku substancji 95

96 96 Przewodnik po recepturze aptecznej leczniczych. Do ich przyrządzania należy brać tylko te składniki, które w trakcie przechowywania nie zmieniają swoich właściwości. By uniknąć rozdzielenia podczas przesypywania lub transportu, poszczególne składniki powinny być, co najmniej średnio sproszkowane. Jeśli jeden ze składników jest bardziej sproszkowany, wszystkie pozostałe składniki mieszaniny powinny mieć ziarna podobnej wielkości. Proszki niedzielone do użytku zewnętrznego jako pudry lecznicze lub zasypki - pulveres adspergendi, cutipulveres, przeznaczone są do stosowania na skórę, rzadziej na błony śluzowe, w celach leczniczych, ochronnych lub profilaktycznych. Najczęściej zapisywane są w nich leki ściągające, bakteriobójcze, przeciwzapalne i dezynfekujące. Obojętne składniki pudru lub zasypki (vehiculum) powinny odznaczać się dobrą zdolnością absorbowania wody, wydzielin, potu i dobrą przyczepnością do skóry, a także powinny chronić skórę przed podrażnieniem. Dostosowanie składu proszków do cech skóry poprawia jego właściwości lecznicze. Ogólna zasada przyrządzania zasypek polega na użyciu wszystkich składników w stanie homogennego, miałkiego sproszkowania, tak, że przyrządzanie ogranicza się do starannego wymieszania składników. Zasypki przepisane w niewielkich ilościach wykonuje się według ogólnie przyjętych zasad, najczęściej w moździerzu. Zasypki po sporządzeniu należy przesiać przez sito 0,16 mm. Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego nie mogą zawierać substancji leczniczych silnie działających. Wynika to ze sposobu dawkowania. Proszki niedzielone, niedawkowane, proste i złożone, pacjent dawkuje sobie sam według wskazówek lekarza, odmierzając je tzw. miarami domowymi, np. łyżeczką do herbaty napełnioną równo z brzegiem, tj. od 0,5 do 5,0 g albo na koniec noża, tj. od 0,1 do 1,0 g. Proszki niedzielone do sporządzania roztworów, zarówno do użytku wewnętrznego, jak i zewnętrznego, powinny zawierać substancje lecznicze dobrze rozpuszczalne w wodzie i całkowicie się rozpuścić we wskazanej ilości rozpuszczalnika. Wydając tego typu proszki, należy pamiętać o sprawdzeniu stężenia roztworu, który pacjent sam sobie przygotuje i stosuje. Proszki niedzielone wydaje się w torebkach papierowych, w pudełkach tekturowych, w słoikach szklanych szczelnie zamkniętych. Proszki rozcieńczone - Pulveres triturati, powstają przez roztarcie substancji leczniczych silnie, bardzo silnie działających lub o właściwościach higroskopijnych z obojętnym proszkiem rozcieńczającym, np. z laktozą lub sacharozą w stosunku prostych liczb wielokrotnych, np , 1 + 9, , co powinno być zaznaczone na opakowaniu. Przygotowanie ma na celu ułatwienie czynności recepturowych, zwłaszcza w przypadku, gdy konieczne jest odważenie substancji silnie lub bardzo silnie działających w dawkach miligramowych. Najczęściej używane proszki rozcieńczone: Trituratio Atropini sulfatis (Trituratio Atropini sulfurici (1 + 9) 1 : 10, Trituratio Hyoscini hydrobromidi (Trituratio Scopolamini hydrobromici (1 + 99) 1 : 100. Według FP VI do proszków rozcieńczonych zalicza się rozcieńczenie Extractum Belladonnae siccum (1 + 1) 1 : 2. Do monografii FP XI został wpro-

97 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe wadzony wyciąg suchy standaryzowany z liścia pokrzyku (Belladonnae folii extractum siccum normatum) o zawartośći 0,95-1,05% sumy alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę oraz proszek standaryzowany z liścia pokrzyku (Belladonnae pulvis normatum) o zawartości 0,28-0,32% sumy alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę. Proszki do receptury - Pulveres pro receptura, są to pojedyncze substancje lecznicze, odpowiednio rozdrobnione, dostarczone do apteki przez producenta. W aptece, w miarę dostępnych składników, można przygotować jako proszki do receptury mieszaniny substancji leczniczych odpowiadające składom leków gotowych. Dokładny skład przygotowanego proszku z zaznaczeniem dawek, wraz z datą jego sporządzenia, powinien być podany na opakowaniu. Olejkocukry - Oleosacchara, przyrządza się rozcierając olejek eteryczny ze sproszkowaną sacharozą, zwykle w ilości 1 kropla na 2,0 g cukru, z wyjątkiem: Aurantii exocarpii oleum, Aurantii floris oleum, Citri oleum, Rosae oleum, których daje się 1 kroplę na 4,0 g cukru. Jeśli potrzebna do recepty ilość olejkocukru jest mniejsza niż 2,0 g, należy zawsze przygotować 2,0 g, a użyć tylko ilość potrzebną. Olejkocukry należy przyrządzać ex tempore i wydawać w słoikach szczelnie zamkniętych. Proszki musujące - Pulveres effervescens, w celu ich sporządzenia stosuje się oprócz substancji leczniczej kwasy organiczne, np. kwas cytrynowy, kwas winowy lub kwas adypinowy, oraz wodorowęglany lub węglany, np. wodorowęglan sodu, węglan wapnia. Po rozpuszczeniu w wodzie następuje wydzielenie dwutlenku węgla. Proszki musujące mogą być dzielone lub niedzielone. Przeznaczone są do rozpuszczania lub zawieszenia w wodzie przed podaniem. Ogólne zasady sporządzania proszków Przed wykonaniem leku, każdą receptę należy sprawdzić, pod względem jej zredagowania, dawek a także możliwości wystąpienia niezgodności. Należy obliczyć i sprawdzić dawki silnie i bardzo silnie działających substancji leczniczych oraz należących do wykazu N, jaką otrzyma chory jednorazowo i na dobę, po zażyciu proszków do użytku wewnętrznego, oraz ich stężenie w proszkach do użytku zewnętrznego. Wykonanie proszków obejmuje sproszkowanie, dokładne wymieszanie składników i podzielenie na dawki (w przypadku proszków dzielonych). Według praktyki recepturowej rozdrabnianie i mieszanie proszków odbywa się w moździerzach z porcelany, wewnątrz nie polerowanych w celu zwiększenia siły tarcia. Tłuczek (pistel) powinien być tak dobrany, aby krzywizna części trącej tłuczka (głowica) była zbliżona do krzywizny czaszy wewnętrznej moździerza. W ten sposób uzyskuje się maksymalną powierzchnię rozcierania. Nie powinno się nadmiernie wypełniać moździerza rozdrobnioną substancją, a grubość warstwy nie może być większa od promienia głowicy tłuczka. Nie należy nigdy wsypywać wszystkich proszków do moździerza przed zmieszaniem. Jako pierwszy daje się składnik silnie działający lub najsilniej zabarwiony, do którego uprzednio dodano niewielką ilość składnika najmniej czynnego, miesza się, a po pewnym czasie dodaje się porcjami, stale mieszając, resztę skład- 97

98 98 Przewodnik po recepturze aptecznej ników w celu łatwiejszego uzyskania homogennej mieszaniny. Jeżeli w skład proszków wchodzą substancje wilgotne, lepkie, miękkie czy też płynne, należy najpierw wsypać do moździerza część substancji suchej, a następnie dodać składniki wilgotne, dokładnie wymieszać, dodać pozostałą część substancji suchej i ponownie dokładnie wymieszać. Wprowadzając do proszków substancje płynne, można w razie potrzeby dodać substancje rozpraszające i osuszające (Amylum, Talcum, Saccharum) z tym jednak, że rodzaj i ilość dodanego składnika powinny być zawsze uwidocznione na recepcie. Wykonując proszki lege artis należy zawsze stosować się do podstawowej zasady, jaką jest zachowanie kolejności dodawania składników, mieszanie dokładnie tłuczkiem po każdym dodaniu oraz zgarnianie substancji ze ścian moździerza i tłuczka za pomocą karty. Czynności mieszania i rozcierania zaczynamy od środka moździerza, prowadząc tłuczek (pistel) ku jego brzegom; co jakiś czas masę proszkową starannie zbieramy ze ścian moździerza i tłuczka kartą celuloidową i ponownie mieszamy. Proszek oglądany pod lupą powinien wykazywać równomierność wymieszania wszystkich składników. W aptece powinien być osobny moździerz, w którym miesza się silnie zabarwione proszki, np. z błękitem metylenowym, a także osobny moździerz do mieszania substancji bardzo silnie działających, należących do wykazu A. Jeżeli w składzie recepty została zapisana substancja lecznicza, która w postaci pulvis pro receptura nie jest dostępna, a tylko w postaci leku gotowego, np. tabletek, to sporządzenie proszku rozpoczynamy od obliczenia potrzebnej ilości tabletek do wykonania recepty. Należy je rozdrobnić na miałką masę przed dodaniem i wymieszaniem z następnymi zapisanymi w recepcie składnikami. Przykłady leków gotowych przepisywanych w receptach na proszki podano w Tabeli 12. Ilość substancji leczniczej potrzebnej do sporządzenia proszków wylicza się na podstawie jej deklarowanej zawartości w 1 tabletce/ drażetce. Należy jednak pamiętać, że ilość substancji leczniczej w stosunku do całkowitej masy tabletki może być w preparatach różnych producentów odmienna. W przypadku proszków dzielonych, jeśli nie wymaga tego zapis recepty, nie koryguje się nadwyżki masy proszku, która powstaje z równoczesnego dodania substancji wypełniających masę tabletki. Z drażetek cukrowych przed rozdrobnieniem należy usunąć otoczkę cukrową, a gdy nie jest to możliwe, to powstałe w czasie proszkowania fragmenty otoczki należy odsiać. Powłoczkę cukrową z drażetek można usunąć przez: polewanie drażetek ciepłą wodą na sitku i osuszenie gorącym powietrzem, zanurzenie drażetek w 45% roztworze alkoholu izopropylowego, a gdy powłoczki rozpuszczą się w dostatecznym stopniu, przeniesienie do 91% izopropanolu w celu przerwania dalszego rozpuszczania i odciągnięcia wody; na końcu suszy się tabletki gorącym powietrzem, ogrzewanie drażetek przez kilka minut w suszarce w temperaturze 105 C, a następnie zanurzenie w etanolu 96% (V/V); na skutek uciskania powierzchni drażetek przez bibułę następuje odpryśnięcie powłoczki.

99 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Tabela 12. Przykłady leków gotowych zapisywanych w receptach na proszki. Nazwa leku Adepend Substancja lecznica Naltrexoni hydrochloridum Postać leku Zawartość substancji leczniczej w tabletce, drażetce, kapsułce [mg]* Amlozek Amlodipinum 5 / 10 Atenolol Atenololum 25 / 50 Captopril Captoprilum Tabletka 12,5 / 25 / 50 Cyclonamine Etamsylatum 250 Clemastinum Clemastini fumaras 1 Dexamethason Dexamethasonum 0,5 / 1 Diphergan Enarenal Promethazini hydrochloridum Enalaprili maleas 50 Drażetka 10 / 25 5 / 10 / 20 Encorton Prednisoni acetas 1 / 5 / 10 / 20 Furosemidum Furosemidum Tabletka 40 Furaginum Furazidinum 50 Gasprid Cisapridum 5 / 10 Hydroxyzinum Loratadyna Loratadinum Drażetka 10 / 25 Metocard Metoprololi tartras 50 / 100 Hydroxyzini hydrochloridum Metoclopramidum Metoclopramidum hydrochloridum Phenytoinum Fenotoina 100 Tabletka Paracetamol Paracetamolum 500 Polcortolon Triamcinolonum 4 Propranolol Propranololi hydrochloridum / 40 Relanium Diazepamum 2 / 5 Verospiron Spironolactonum Tabletka, kapsułka 25 / 50 / 100 *zawsze należy sprawdzić masę tabletki, drażetki, kapsułki, ponieważ w zależności od dawki substancji leczniczej może być ona różna. Nie należy rozdrabniać dojelitowych postaci leku, tj. tabletek lub peletek produkowanych w formie kapsułek, a także o modyfikowanym uwalnianiu (np. erytromycyna, omeprazol, pankreatyna). Otoczki dojelitowe spełniają funkcję ochrony przed rozkładem substancji leczniczej w środowisku soku żołądkowego, a także przed działaniem drażniącym substancji leczniczej na błonę 99

100 Przewodnik po recepturze aptecznej śluzową żołądka. W tych przypadkach, o ile dawka przepisana jest taka sama jak zawartość substancji leczniczej w jednej tabletce, nierozdrobnione tabletki powlekane, dojelitowe, można umieścić we wnętrzu kapsułki skrobiowej ze sproszkowanymi składnikami proszku. Ocena proszków dzielonych Należy zważyć dokładnie każdy z 10 losowo wybranych proszków i obliczyć średnią masę jednego proszka. Masa każdego proszka powinna mieścić się w granicach dopuszczalnego odchylenia od obliczonej średniej masy. Według FP XI przyjmuje się następujące odchylenia: proszki o masie do 300 mg ± 10%, 300 mg i powyżej ± 7,5%. Tylko dwa proszki mogą przekroczyć granicę podanych odchyleń, jednak nie więcej niż dwukrotnie. Przykładowa ocena jednolitości masy proszków dzielonych została przedstawiona w Tabeli 13 (w przykładzie podano 10 proszków). Tabela 13. Ocena jednolitości masy proszków dzielonych. Proszek Suma masy przepisanych składników 1 proszka 125 mg Masa 1 proszka [mg]* Odchylenie (±) od wartości średniej [mg] [%] , , , , , , , , , ,6 Średnia masa 126 *Każdy proszek indywidualnie ważony. Masa badanego proszka wynosi 125 mg, czyli odchylenie może wynosić ± 10%. Jak wynika z tabeli każdy z dziesięciu proszków ma odchylenie masy poniżej 10%, a więc proszki są wykonane prawidłowo. 100 Proszki dzielone Sposób zapisania proszków dzielonych może być następujący: Praescriptio multiplicata Lekarz przepisuje ilości składników na jeden proszek i podaje, ile takich dawek należy wykonać i wydać, pisząc: dentur tales doses No (D.t.d. No ), np.:

101 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe 4.1) Rp. Coffeini et Natrii benzoatis 0,05 Chinini hydrochloridi 0,1 Acidi acetylsalicylici 0,3 M.f. pulv. D.t.d. No 10 Praescriptio divisa Lekarz przepisuje całą ilość substancji i poleca podzielić na równe części (dawki), pisząc: divide lub dividetur in partes aequales No (Div. in part. aeq. No ), np.: 4.2) Rp. Coffeini et Natrii benzoatis 0,5 Chinini hydrochloridi 1,0 Acidi acetylsalicylici 3,0 M.f. pulv. Div. in part. aeq. No 10 W obu przypadkach skład i ilość leku są jednakowe, ale różnią się sposobem wypisania recepty. Sporządzanie recept wymaga takich samych czynności. W pierwszym przypadku ilość każdego składnika obliczamy, mnożąc jego dawkę przez liczbę zapisanych proszków, odważone składniki mieszamy i dzielimy na wskazane 10 równych części po 0,45 g każda. W drugim przypadku mieszamy zapisane ilości składników w moździerzu na jednolity proszek i otrzymaną ilość dzielimy na 10 równych części po 0,45 g każda. Proszki dzielone o masie mniejszej niż 0,1 g należy uzupełnić, np. laktozą do 0,1 g. Proszki dzielone mogą być rozdzielane do kapsułek skrobiowych, żelatynowych twardych, produkowanych w różnych wielkościach, lub rzadziej do saszetek. Kapsułki skrobiowe (Capsulae amylaceae), zwane także opłatkami (Oblata) składają się z dwóch płaskich, cylindrycznych części: zbiorniczka (denko, miseczka) i zamknięcia (wieczko). Otrzymuje się je z wolnej od glutenu i tłuszczu skrobi pszenicznej. Opłatki powinny być białe, bez zapach i smaku. Nie powinny kruszyć się przy zamykaniu, a po zanurzeniu w wodzie powinny po 10 minutach rozmięknąć, tworząc papkowatą masę. Stosowane są doustnie, po napełnieniu w recepturze określoną dawką proszku. Farmakopea Europejska zaleca przed przyjęciem kapsułki zanurzenie jej na kilka sekund w wodzie. Powoduje to, że opłatek staje się śliski i bardziej miękki, a dzięki temu łatwiej go połknąć. Nie należy umieszczać w opłatkach substancji higroskopijnych, niektórych wyciągów roślinnych ani też mieszanin wilgotniejących. Aktualnie, do potrzeb recepturowych, kapsułki skrobiowe wytwarzane są w sześciu rozmiarach, oznaczonych cyframi od 1 (najmniejsze) do 6 (największe). Wygląd poszczególnych rodzajów opłatków przedstawia Rycina 3 (strona 102). W Tabeli 14 (strona 102) podano ich wielkość i pojemność. 101

102 Przewodnik po recepturze aptecznej Dokładne podzielenie masy proszkowej do kapsułek skrobiowych wymaga odważenia pojedynczych dawek i umieszczenia ich w kapsułkach o odpowiedniej wielkości, tak aby każda była całkowicie wypełniona masą pojedynczego proszku. Jest to metoda dokładna, ale jednocześnie czasochłonna. Ten sposób postępowania zalecany jest zwłaszcza w przypadku proszków przepisanych dla dzieci oraz zawierających w swym składzie substancje silnie i bardzo silnie działające. Można ustalić jeden wzorzec wagowy (masa jednego proszku) i według niego rozsypać masę proszkową do pozostałych kapsułek. Stosując tę metodę, należy bardzo starannie dokonać podziału masy proszkowej tak, aby różnice w masach pojedynczych proszków mieściły się w dopuszczalnych odchyleniach wg farmakopei. Jeżeli ze względu na masę przepisanych proszków użycie największych kapsułek jest niewystarczające, należy masę proszkową równo rozdzielić do dwukrotnie większej liczby kapsułek o mniejszej pojemności, a na etykiecie zaznaczyć zmianę sposobu dawkowania i wyjaśnić pacjentowi, jaką liczbę proszków jednorazowo musi przyjąć. Rycina 3. Recepturowe kapsułki skrobiowe (wielkość od nr 2 do 6). Tabela 14. Charakterystyka kapsułek skrobiowych. Nr Średnica [mm] Pojemność przybliżona [ml] Przybliżona zawartość proszków [g] Ciężkie Lekkie ,5 0,6 0,5 0, ,7 0,8 1,0 1,1 0,7 0,9 0,4 0, ,2 1,3 1,2 0, ,5 1,6 1,5 1, ,8 2,0 1,8 1,3 Kapsułki żelatynowe w porównaniu ze skrobiowymi mają tę zaletę, że w większym stopniu zabezpieczają substancje lecznicze przed działaniem tlenu z powietrza, wykazują mniejszą przepuszczalność dla pary wodnej i gazów. 102

103 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Można zamykać w nich proszki higroskopijne i zawierające składniki lotne. Są bardziej odporne na zgniatanie, nie kruszą się i nie otwierają samorzutnie, a ich kształt i wielkość ułatwiają połykanie. Kapsułki żelatynowe twarde (Capsulae gelatinosae durae) składają się z dwóch cylindrycznych części, których jeden koniec jest otwarty, a drugi zamknięty. Średnice części dolnej (denka) i części górnej (wieczka) są tak dobrane, aby po zasłonięciu obu części utworzyły one zamknięty pojemnik (Rycina 4). Rycina 4. Kapsułki żelatynowe twarde (wielkość od 3 do 00). Stosowanych jest osiem rozmiarów kapsułek żelatynowych twardych, które zestawiono w Tabeli 15. Najczęściej podawane drogą doustną są kapsułki o rozmiarze 00. Tabela 15. Charakterystyka kapsułek żelatynowych podłużnych. Oznakowanie (No) Objętość [ml] Przybliżona zawartość proszków [g] 000 1,40 1,64 0, ,95 1,09 0,55 0 0,68 0,82 0,41 1 0,50 0,60 0,30 2 0,37 0,44 0,22 3 0,30 0,36 0,18 4 0,21 0,25 0, ,13 0,16 0,08 Do dzielenia proszków do kapsułek żelatynowych służy kapsułkarka aparat do ręcznego rozsypywania proszków. Można przy jej użyciu napełniać dowolną liczbę kapsułek o różnej wielkości od 000 do 5 (Tabela 15). Napełnianie kapsułek wykonuje się z dużą dokładnością, łatwością, higienicznie, bez konieczności wcześniejszego odważania masy proszku do kapsułki. Dzielenia proszków dokonuje się w sposób objętościowy, a nie wagowy, jak w przypadku kapsułek skrobiowych. Kapsułkarka Capsunorm (Rycina 5, strona 104) zbudowana jest z metalowej, poziomowanej podstawy w formie ramki (1) oraz części ruchomych: płyty dolnej (2) oraz trzech płyt perforowanych z otworami o średnicy dopasowanej 103

104 Przewodnik po recepturze aptecznej do średnicy kapsułek (4-6). Należy podkreślić, że dla poszczególnych rozmiarów kapsułek należy dobrać aparat o odpowiedniej średnicy otworów [20]. Dolna płyta stanowi podstawę dla korpusów kapsułek, a dzięki możliwości przesuwania w płaszczyźnie pionowej pozwala na zamknięcie i wypchnięcie napełnionych kapsułek. Rycina 5. Kapsułkarka Capsunorm do napełniania kapsułek żelatynowych. Płyty perforowane umieszczane są kolejno na metalowych prowadnicach (3). Najniższa płyta perforowana (4) może być przesuwana w niewielkim zakresie w płaszczyźnie poziomej, co umożliwia zablokowanie i przytrzymanie dolnych części kapsułek podczas zdejmowania wieczek. Kolejna płyta perforowana (5) jest ściśle dopasowana do prowadnic i służy do dozowania proszków, dlatego umieszczono na niej dwie listwy ograniczające możliwość rozsypania nadmiaru proszku. Górna płyta perforowana (6) jest wyposażona w przezroczystą otwieraną pokrywę (7) i służy do zdejmowania wieczek i zamykania kapsułek w końcowym etapie ich napełniania. Aby napełnić kapsułki należy ustawić kolejno wszystkie płyty perforowane na prowadnicach, tak aby otwory były ustawione współśrodkowo. Podnieść przezroczystą pokrywę (7) i umieścić w otworach puste kapsułki, zwracając uwagę, aby wszystkie były ułożone wieczkami do góry. Następnie opuścić i zablokować pokrywę (7) i dokręcić do oporu dwie śruby (8) znajdujące się w przedniej części obudowy. Dokręcenie śrub powoduje przesunięcie dolnej płyty perforowanej (4) i unieruchomienie korpusów kapsułek. Płytę górną (6) należy uchwycić dwiema rękami, tak aby kciuki oparły się na wystających metalowych uchwytach (9). Po czym unieść ją pionowo do góry. Odłożyć na bok płytę górną wraz z umieszczonymi w niej wieczkami. Odkręcić śruby na 104

105 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe przedniej części obudowy (8) i przesunąć dolną płytę perforowaną (4), tak aby korpusy kapsułek wpadły niżej, ustawiając się równo z powierzchnią płyty środkowej (5). Gotową mieszaninę proszków wysypać na powierzchnię płyty (5) i napełnić kapsułki, rozprowadzając równomiernie sproszkowaną masę po powierzchni płyty. Nadmiar proszku w kapsułkach można lekko ubić za pomocą dołączonego do urządzenia uchwytu (10). Po napełnieniu korpusów kapsułek nałożyć górną płytę perforowaną z wieczkami (6). Sprawdzić zamknięcie pokrywy i układając dłonie podobnie, jak przy otwieraniu kapsułek, przesunąć ku górze dolną płytę (2), na której oparte są korpusy kapsułek. Przesunięcie płyty spowoduje zamknięcie kapsułek. Otworzyć przezroczystą pokrywę i wyjąć napełnione kapsułki. Przygotowanie proszków do rozsypania w kapsułki żelatynowe obejmuje następujące etapy: 1. Odważenie składników leku i przygotowanie masy proszkowej w moździerzu. 2. Określenie objętości masy proszkowej przy użyciu cylindra miarowego z podziałką co 0,5 ml. 3. Ustalenie objętości jednego proszka na podstawie ww. pomiaru. 4. Dokonanie wyboru kapsułek o najbardziej zbliżonej objętości ustalonej w pkt Obliczenie i odważenie substancji pomocniczej (np. laktozy) do uzupełnienia masy proszkowej do objętości odpowiadającej objętości wybranych kapsułek. 6. Napełnianie kapsułek: umieszczenie określonej ilości zamkniętych kapsułek w kapsułkarce, zwracając uwagę na ułożenie wieczkami do góry, oddzielenie denek kapsułek od wieczek (płyta górna perforowana), wypełnienie całkowite denek kapsułek masą proszkową, dokładne nałożenie wieczek w celu zapewnienia ich szczelności. Ze względu na to, że farmaceuta podejmuje decyzję dotyczącą rozmiaru kapsułki i wypełnienia jej substancją pomocniczą do określonej objętości, w recepcie powinna być określona ilość substancji obojętnej jako quantum satis. Przyjmuje się dwa sposoby postępowania w zależności od objętości przepisanych dawek leku. Sposób 1 Masa substancji leczniczych liczba proszków = masa proszkowa Napełnienie cylindra rozdrobnioną w moździerzu masą proszkową (objętość cylindra nie większa niż 2,5-krotna suma objętości wybranych kapsułek) Uzupełnienie obliczoną ilością substancji obojętnej do ustalonej objętości. 105

106 Przewodnik po recepturze aptecznej Ujednolicenie masy proszkowej w moździerzu, rozdozowanie w kapsułkarce. Sposób 2 Małe dawki substancji leczniczych Masa substancji leczniczych liczba proszków = masa proszkowa Napełnienie cylindra masą proszkową Uzupełnienie substancją obojętną do 80% objętości kapsułek Wymieszanie w cylindrze i uzupełnienie do ustalonej objętości. Ujednolicenie masy proszkowej w moździerzu, rozdozowanie w kapsułkarce. Zasady postępowania przy wykonywaniu proszków uwzględniają przygotowanie wzorca objętości. Kapsułki w ilości określonej w przepisie należy wypełnić rozdrobnioną wcześniej w moździerzu substancją obojętną. Zawartość ich przenieść do cylindra. Jest to objętość wzorcowa, do której należy uzupełnić masę proszkową substancją obojętną. Tok czynności recepturowych i przygotowanie proszków z użyciem kapsułkarki ręcznej Capsunorm omówiono na przykładzie poniższej recepty. 4.3) Rp. Codeini phosphatis 0,03 M.f. pulv. D.t.d. No 20 D.S. 4 x dziennie proszek Kontrola dawek: W pierwszej kolejności należy sprawdzić czy dawki maksymalne jednorazowa i dobowa fosforanu kodeiny nie zostały przekroczone. 106 Nazwa substancji Dawki maksymalne [g] jednorazowa dobowa Codeini phosphas 0,06 0,24 Jeżeli wykonamy proszki zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie jednorazowo 0,03 g fosforanu kodeiny. Stosując lek cztery razy dziennie, przyjmie na dobę 0,12 g fosforanu kodeiny. Zarówno maksymalna dawka jednorazowa, jak i dobowa, nie są przekroczone. Receptę można wykonać. Masa pojedynczego proszku jest bardzo mała i wynosi zaledwie 0,03 g. Należy ją uzupełnić substancją obojętną, np. laktozą, sacharozą i dokonać wyboru odpowiednich kapsułek żelatynowych (Tabela 15, strona 103). Proszek musi ważyć minimum 0,1 g. Przybliżony przedział zawartości proszków w kapsułce wynosi 0,16-0,08 g, czyli 0,13 ml objętości, co odpowiada kapsułce żelatynowej No 5.

107 Sposób wykonania: Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Należy odważyć 0,6 g fosforanu kodeiny (0,03 20 = 0,6 g), przenieść do małego cylindra i uzupełnić laktozą do 2,6 ml (20 0,13 ml = 2,6 ml), uzyskując w ten sposób proszki o masie 0,1 g każdy. Po ujednoliceniu proszków w moździerzu przenieść do kapsułkarki i rozsypać do 20 kapsułek. Kapsułki umieścić w białej, wcześniej opisanej torebce. Niezgodności w proszkach Niekiedy zdarza się, że mogą wystąpić niekorzystne zmiany po zmieszaniu niektórych sproszkowanych substancji leczniczych, np. rozpływanie się, wilgotnienie lub tworzenie zbitej masy. Zmiany te mogą być spowodowane przez: obniżenie temperatury topnienia mieszaniny (euteksja), powstanie mieszanin higroskopijnych, wydzielenie wody krystalizacyjnej. Mieszaniny eutektyczne Zmieszanie dwóch lub większej ilości substancji prowadzi zwykle do wzajemnego obniżenia temperatury topnienia. W pewnych przypadkach obniżenie to może być tak znaczne, że mieszanina może nawet rozpływać się w temperaturze pokojowej. W wyniku zmieszania kamfory i salicylanu fenylu, których temperatury topnienia wynoszą odpowiednio 176 i 42 C, w proporcji (45 : 55), masa proszków ulega rozpłynięciu, gdyż temperatura topnienia mieszaniny wynosi +10 C. 4.4) Rp. Camphorae 0,1 Phenylis salicylatis 0,2 M.f. pulv. D.t.d. No 3 D.S. Wiadomo 4.5) Rp. Chlorali hydratis Phenylis salicylatis aa 0,15 M.f. pulv. D.t.d. No 10 D.S. Zażyć proszek po jedzeniu 4.6) Rp. Camphorae Chlorali hydratis aa 0,2 Mentholi 0,02 M.f. pulv. D.t.d. No 5 D.S. Wiadomo Proszki higroskopijne W recepturze farmaceutycznej problem wilgotnienia proszków pojawia się zazwyczaj wtedy, gdy w składzie preparatu występują metenamina lub kwas acetylosalicylowy, substancje podatne na wilgotnienie. Do mieszanin 107

108 Przewodnik po recepturze aptecznej wilgotniejących należą również bromki, zwłaszcza w potrójnej mieszaninie, oraz niektóre wyciągi roślinne. Występujące niezgodności można rozwiązać w ten sposób, że składnik higroskopijny, odpowiedzialny za zaistniałą niezgodność, wydziela się i podaje osobno. Innym sposobem poprawienia tego rodzaju niezgodności może być dodanie do proszków substancji obojętnych, niehigroskopijnych (laktoza, skrobia). Proszki wilgotniejące należy przechowywać w naczyniach szczelnie zamkniętych. Przeciwwskazane jest rozsypywanie ich do kapsułek skrobiowych. 4.7) Rp. Phenylis salicylatis Methenamini aa 0,3 Methyl. coerul. 0,05 Acidi acetylsalicylici 0,25 M.f. pulv. D.t.d. No 20 D.S. 4 x dziennie proszek Adsorpcja Zmieszanie alkaloidów ze środkami adsorpcyjnymi, np. węglem leczniczym lub wodorotlenkiem glinu, powoduje zmniejszenie lub całkowitą utratę działania alkaloidu. 4.8) Rp. Papaverini hydrochloridi 0,02 Carbonis medicinalis 0,5 M.f. pulv. D.t.d. No 10 D.S. 3 x dziennie proszek Poprawa niezgodności polega na podaniu składników osobno. Węgiel należy wydać w tabletkach lub granulacie, a chlorowodorek papaweryny po dokładnym wymieszaniu w moździerzu z 2,0 g laktozy rozsypać do 10 kapsułek skrobiowych No 1. Przykłady recept - proszki złożone niedzielone do użytku zewnętrznego ) Rp. Acidi borici 10,0 Zinci oxidi 40,0 Talci ad 100,0 M.f. pulv. D.S. Puder Odważyć na wadze proszkowej 10,0 g kwasu bornego i dokładnie rozetrzeć w moździerzu, w taki sposób, aby wielkość cząstek nie przekroczyła 0,16 mm (sito 0,16 mm). Pozostałe składniki recepty (40,0 g tlenku cynku i 50,0 g

109 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe talku) są w postaci miałkiego proszku. Do sproszkowanych substancji należy dodawać porcjami przepisane składniki w kolejności od najmniejszej do największej ilości. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszku, masę proszkową należy zbierać ze ścian moździerza i pistla kartą celuloidową. Gotowy proszek złożony należy przesypać do torebki pomarańczowej, wcześniej odpowiednio opisanej. 4.10) Rp. Mentholi 2,0 Talci ad 100,0 M.f. pulv. D.S. Puder dla dziecka Odważyć 2,0 g mentolu na wadze proszkowej i rozpuścić w niewielkiej potrzebnej ilości etanolu 96, acetonu lub innego łatwo lotnego rozpuszczalnika i wymieszać z około 30,0 g talku. Proszek po odparowaniu rozpuszczalnika miałko sproszkować (sito 0,16 mm) i wymieszać z pozostałą ilością talku (68,0 g). Proszek przenieść do torebki koloru pomarańczowego uprzednio odpowiednio opisanej. 4.11) Rp. Bismuthi subgallatis 10,0 Zinci oxidi Talci aa ad 100,0 M.f. pulv. D.S. Puder Odważyć 10,0 g zasadowego galusanu bizmutawego, dokładnie rozetrzeć w moździerzu. Następnie dodać porcjami 45,0 g tlenku cynku i 45,0 g talku. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszku, masę proszkową należy zbierać ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Gotowy proszek przenieść do torebki koloru pomarańczowego, wcześniej odpowiednio opisanej. Przykłady recept - proszki złożone niedzielone do użytku wewnętrznego 4.12) Rp. Bismuthi subnitratis Rhei rhizomatis pulv. aa 5,0 Natrii hydrogenocarbonatis 25,0 M.f. pulv. D.S. 3 razy dziennie na koniec noża Zasadowy azotan bizmutawy (5,0 g) umieścić w moździerzu, a następnie mieszać z dodawaną porcjami sproszkowaną formą kłącza rzewienia (5,0 g) i wodorowęglanem sodu (25,0 g). Masę zbierać ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej, po każdorazowym dodaniu i wymieszaniu prosz- 109

110 Przewodnik po recepturze aptecznej ków. Gotowy proszek złożony przesypać do białej, uprzednio odpowiednio oznaczonej torebki. 4.13) Rp. Magnesii oxidi Lactosi aa 40,0 M.f. pulv. D.S. W razie pieczenia w żołądku wziąć łyżeczkę proszku, zawiesić w 1/3 szklanki letniej wody przegotowanej i następnie wypić Celem uzyskania homogennej mieszaniny, obydwa składniki, laktozę i tlenek magnezu należy dodawać do moździerza stopniowo, porcjami i dokładnie mieszać. Porcje powinny wynosić po około 10,0 g każdego składnika. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszków masę proszkową należy zbierać ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Gotowy proszek przesypać do białej, uprzednio opisanej torebki. 4.14) Rp. Magnesii oxidi 10,0 Bismuthi subnitratis Calcii carbonatis ppt. aa 25,0 M.f. pulv. D.S. 3 razy dziennie łyżeczkę przed jedzeniem Odważyć 10,0 g tlenku magnezu i dokładnie rozetrzeć w moździerzu. Następnie odważyć 25,0 g zasadowego azotanu bizmutawego i 25,0 g strąconego węglanu wapnia. Stopniowo dodawać do moździerza. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszku masę proszkową zbierać ze ścian moździerza i pistla karta celuloidową. Gotowy proszek złożony przesypać do białej, wcześniej odpowiednio opisanej torebki. 4.15) Rp. Magnesii carbonatis 10,0 Rhei rhizomatis pulv. 4,0 Sacchari 6,0 Foeniculi olei gtt. 3 M.f. pulv. Zapisany na recepcie proszek określany jest zwyczajowo jako tzw. proszek troisty - Pulvis Magnesiae cum Rheo, o działaniu przeczyszczającym. Do miałko sproszkowanego cukru, dodać 3 krople olejku koprowego i rozetrzeć w moździerzu. Zmieszać stopniowo z miałko sproszkowanym kłączem rzewienia i węglanem magnezu, przesypać z moździerza do słoika z nakrętką i odpowiednio opisać. 110

111 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Przykłady recept - proszki do sporządzania roztworów 4.16) Rp. Magnesii sulfatis Natrii sulfatis aa 25,0 M.f. pulv. D.S. Łyżkę stołową proszku rozpuścić w szklance przegotowanej wody i wypić na czczo Do wykonania recepty należy użyć siarczanu magnezu (Magnesii sulfas) i bezwodnego siarczanu sodu (Natrii sulfas anhydricum). Odważony siarczan magnezu (25,0 g) umieścić w moździerzu, a następnie dodawać porcjami bezwodny siarczan sodu (25,0 g), mieszając dokładnie pistlem po każdym dodaniu nowej porcji drugiego składnika. Przed dodaniem każdej porcji bezwodnego siarczanu sodu należy zgarnąć masę proszkową ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Gotowy proszek przenieść do pojemnika, na którym umieszczono sygnaturę koloru białego z opisaniem recepty. Przykłady recept - proszki dzielone, proste i złożone 4.17) Rp. Magnesii oxidi 0,5 M.f. pulv. D.t.d. No 20 D.S. 3 razy dziennie proszek Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 10,0 g tlenku magnezu. Odważoną substancję przenieść do moździerza i dokładnie utrzeć. Proszek podzielić na 20 równych części i rozsypać do kapsułek skrobiowych o odpowiedniej wielkości. Kapsułki przenieść do białej odpowiednio opisanej torebki. 4.18) Rp. Phenobarbitali 0,09 Lactosi 0,2 M.f. pulv. D.t.d. No 20 D.S. 3 razy dziennie proszek Dla dziecka 11-letniego o masie ciała 35 kg Przed wykonaniem recepty należy sprawdzić, czy dawki maksymalne jednorazowa i dobowa fenobarbitalu nie zostały przekroczone. Kontrola dawek: Dawki maksymalne [g] Nazwa substancji jednorazowa dobowa Phenobarbitalum (FP XI) 0,3 0,6 111

112 Przewodnik po recepturze aptecznej Wzór Younga Wzór Clarka D dz.j = 11/(11+12) 0,3 = 0,143 g D dz.d = 11/(11+12) 0,70 = 0,287 g D dz.j = 35/70 0,3 = 0,140 g D dz.d = 35/70 0,6 = 0,280 g Dawki fenobarbitalu wyliczone wg różnych wzorów są zbliżone, chociaż nie zawsze jest to regułą. Dzieci w tym samym wieku mogą znacznie różnić się masą ciała i jego powierzchnią. Zawsze należy zastanowić się, użycie którego wzoru będzie najbardziej prawidłowe. Jeżeli wykonamy proszki zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie jednorazowo 0,09 g fenobarbitalu. Stosując lek trzy razy dziennie, przyjmie na dobę 0,27 g fenobarbitalu. Zarówno maksymalne dawki jednorazowa, jak i dobowa, nie są przekroczone. Receptę można wykonać. Sposób wykonania: Odważyć 1,8 g fenobarbitalu (20 0,09 g = 1,8 g) i dokładnie rozetrzeć w moździerzu. Dodać porcjami 4,0 g laktozy (20 0,2 = 4,0 g) i dokładnie rozetrzeć. Mieszaninę podzielić na 20 równych części, odważając po 0,29 g i rozsypać do kapsułek skrobiowych nr 1. Proszki przenieść do białej, wcześniej odpowiednio opisanej torebki ) Rp. Ephedrini hydrochloridi 0,015 Calcii lactatis 0,5 M.f. pulv. D.t.d. No 20 D.S. 2 razy dziennie proszek Dawki maksymalne jednorazowa i dobowa chlorowodorku efedryny nie są przekroczone. Do sporządzenia 20 proszków dzielonych należy użyć 0,3 g chlorowodorku efedryny i 10,0 g mleczanu wapnia, co wynika z obliczeń: 0, = 0,3 g; 0,5 g 20 = 10,0 g. W moździerzu umieścić odważony chlorowodorek efedryny (0,3 g) i ucierać z częścią mleczanu wapnia, następnie dodawać porcjami pozostałą ilość mleczanu wapnia, mieszając dokładnie pistlem po dodaniu każdej nowej porcji drugiego składnika. Homogenną mieszaninę proszków podzielić na 20 równych części po 0,515 g każda, a następnie przesypać do 20 kapsułek skrobiowych o odpowiedniej wielkości.

113 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe 4.20) Rp. Calcii carbonatis 1,0 Magnesii carbonatis Magnesii sulfatis aa 0,3 M.f. pulv. D.t.d. No 30 D.S. 2 razy dziennie 1 proszek Do sporządzenia 30 proszków należy odważyć 30,0 g węglanu wapnia, po 9,0 g węglanu magnezu i siarczanu magnezu. Ponieważ masa jednego proszka (1,6 g) nie mieści się w największej kapsułce skrobiowej nr 6, należy całą masę proszkową rozsypać do 60 kapsułek skrobiowych nr 4. Należy poinformować pacjenta oraz wyraźnie zaznaczyć na opakowaniu, że należy zażywać 2 razy dziennie po 2 proszki. 4.21) Rp. Hyoscini hydrobromidi Atropini sulfatis aa 0,0002 Papaverini hydrochloridi Phenobarbitali aa 0,02 Lactosi 0,3 M.f. pulv. D.t.d. No 20 D.S. 2 razy dziennie proszek Dawki maksymalne jednorazowe i dobowe substancji leczniczych nie zostały przekroczone. Proszki sporządzić dosypując do moździerza kolejno składniki i dokładnie mieszając. W recepcie przepisano 0,004 g bromowodorku skopolaminy i 0,004 g siarczanu atropiny na 20 proszków. Do sporządzenia preparatu należy użyć trituracji bromowodorku skopolaminy w stosunku 1:100 i siarczanu atropiny w stosunku 1 : 10. Do moździerza przenieść część odważonej laktozy, następnie dodać 0,04 g trituracji siarczanu atropiny (1 : 10), dokładnie wymieszać, dodać 0,4 g trituracji bromowodorku skopolaminy (1 : 100) oraz pozostałe substancje: 0,4 g chlorowodorku papaweryny i 0,04 g fenobarbitalu oraz pozostałą część laktozy dokładnie mieszając. Proszki rozsypać do 20 opłatków skrobiowych i umieścić w białej, opisanej torebce. Przykłady recept - proszki sporządzane z użyciem leków gotowych 4.22) Rp. Ephedrini hydrochloridi 0,02 Calcii lactatis 0,3 Clemastini 0,001 Encortoni 0,005 M.f. pulv. D.t.d. No 20 D.S. 2 razy dziennie proszek 113

114 Przewodnik po recepturze aptecznej Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,4 g chlorowodorku efedryny, 6,0 g mleczanu wapnia, 0,02 g fumaranu klemastyny i 0,1 g octanu prednizonu. Dwa ostatnie składniki dostępne są w aptece jedynie w postaci tabletek. 1 tabletka fumaranu klemastyny (Clemastin) o masie 0,12 g zawiera 0,001 g substancji, czyli należy sproszkować 20 tabletek (masa 2,4 g). Octan prednizonu (Encorton ) występuje w dawce po 0,005 g; 0,010 g i 0,020 g. Do przygotowania 0,1 g octanu prednizonu należy sproszkować 5 tabletek po 0,02 g i masie 0,244 g. Masa 5 tabletek po 0,02 g octanu prednizonu wynosi 1,22 g. W oddzielnym moździerzu umieścić odważony chlorowodorek efedryny i mieszać ze sproszkowanymi tabletkami octanu prednizonu, następnie dodawać porcjami sproszkowane tabletki fumaranu klemastyny i mleczan wapnia, mieszając dokładnie pistlem po każdym dodaniu nowej porcji proszku. W czasie ucierania i mieszania należy zgarniać masę proszkową ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Masę proszkową rozsypać do 20 kapsułek w równych częściach po 0,501 g każda. 4.2 Zioła - Species (Ewa Zawadzka) Zioła Species, są postacią leku złożoną z jednego lub kilku surowców roślinnych o określonym działaniu, przeznaczoną do stosowania w celach leczniczych, po ich wytrawieniu lub innym przygotowaniu [8]. Zioła do zaparzania Plantae ad ptisanam, wg definicji FP XI to jedna lub kilka substancji roślinnych przeznaczonych do przygotowania wodnych preparatów doustnych w postaci wywaru, naparu lub maceratu. Preparat przygotowuje się bezpośrednio przed użyciem. Zioła do zaparzania są przeważnie dostępne w większych opakowaniach lub w saszetkach do jednorazowego użycia. Stosowane substancje roślinne spełniają wymagania odpowiednich monografii szczegółowych Farmakopei lub w przypadku ich braku monografii ogólnej Plantae medicinales. Zalecenia dotyczące czystości mikrobiologicznej ziół do zaparzania (FP XI, Rozdział ) uwzględniają określoną metodę przygotowania (zastosowanie wrzącej lub niewrzącej wody). Zioła jednoskładnikowe i mieszanki ziołowe w formie niedozowanej przygotowuje się z surowców grubo rozdrobnionych, natomiast zioła do form dozowanych z surowców miałko rozdrobnionych lub sproszkowanych. W celu rozdrobnienia surowce roślinne przesiewa się przez sito 5,6 mm i odsiewa rozkrusz przez sito 0,315 mm. Kwiatów, koszyczków kwiatowych, nasion i owoców, z wyjątkiem owocu pieprzowca i owocu róży, rozdrabniać nie należy, jeżeli przepisy tego nie wymagają. Zioła dozowane mogą zawierać dodatek innych substancji bądź wyciągów ziołowych. Mogą być umieszczane w kapsułkach, saszetkach z bibuły termozgrzewalnej lub z innych materiałów bądź tabletkowane. Zioła należy sporządzać z surowców roślinnych, odpowiadających wymaganiom farmakopealnym. Monografie szczegółowe określają wymagania i recepturę mieszanek ziołowych. Wygląd, barwa, zapach mieszanek ziołowych 114

115 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe powinny być charakterystyczne dla surowców wchodzących w ich skład i nie mogą wykazywać obcego zapachu. Surowce i mieszanki ziołowe (formy niedozowane i dozowane) mogą zawierać rozkrusz, tj. cząstki przechodzące przez sito o określonej wielkości oczek. Wielkość oczek i zawartość rozkruszu określają monografie szczegółowe. Zioła należy przechowywać w zamkniętych opakowaniach, chronić od światła, wilgoci i wpływu obcych zapachów. Jeżeli monografia szczegółowa nie przewiduje inaczej, przechowywać w temp. nie wyższej niż 30 C. Surowców olejkowych i mieszanek zawierających surowce olejkowe nie należy przechowywać w opakowaniach polietylenowych [8, 10]. Ogólne zasady sporządzania mieszanek ziołowych Mieszanie surowców należy rozpocząć od składnika dominującego ilościowo, dodając kolejne według malejącej ilości. Zawartość ziół dozowanych (w saszetce, kapsułce lub tabletce) powinna uwzględniać wymaganą dawkę leczniczą surowca bądź grupy surowców odpowiedzialnych za działanie. Gdy w skład ziół wchodzą lotne składniki np. nalewki, gotowy preparat wydaje się w zamkniętym opakowaniu. Przykłady recept 4.23) Rp. Menthae pip. fol. 10,0 Foeniculi fruct. 5,0 Valerianae rad. 10,0 M.f. species S. 3 x dziennie pić odwar z łyżki ziół na szklankę wody po jedzeniu Odważyć po 10,0 g przesianego liścia mięty pieprzowej i korzenia kozłka lekarskiego oraz 5,0 g nieprzesiewanego owocu kopru włoskiego. Na karcie bibuły umieścić surowce od największej do najmniejszej ilości, tworząc piramidkę. Przy pomocy kliszy wymieszać je dokładnie, a następnie przenieść mieszankę do opisanej białej torebki. 4.24) Rp. Thymi herbae 15,0 Salviae folii 18,0 Chamomillae anthodii 20,0 Quercus corticis 22,0 M.f. species ad gargarisma D.S. Zioła do płukania. Odwar z łyżki stołowej ziół na szklankę wody do płukania jamy ustnej Wykonać zgodnie z ogólnymi zasadami. Preparat wydać w pomarańczowej torebce. 115

116 Przewodnik po recepturze aptecznej 4.3 Pigułki - Pilulae (Ewa Zawadzka) Pigułki - Pilulae, są dozowaną postacią leku do podawania doustnego w kształcie małych kulek o średnicy 3-5 mm i masie 0,1-0,3 g. W ich skład oprócz substancji leczniczej (basis) wchodzą składniki podłoża dobrane tak, aby dała się uformować plastyczna, a zarazem dostatecznie zwarta masa pigułkowa, z której formuje się pigułki. Stosowanych jest wiele mas pigułkowych, ale najczęściej wykorzystuje się jako podłoże laktozę lub glukonian wapnia [10]. Obecnie recepty na pigułki należą do rzadkości, między innymi z uwagi na niespełnianie przez tę postać leku wymogów czystości mikrobiologicznej, stawianych lekom doustnym. We współczesnej recepturze aptecznej pigułki ichtiolowe można jeszcze spotkać sporadycznie w postaci zapisu magistralnego, zgodnie ze składem podanym w Receptariuszu Polskim [11,16]. Przykładem recepty z tą postacią leku jest preparat o działaniu przeciwzapalnym pigułki ichtiolowe z różną zawartością ichtiolu (stosowane w trądziku). Do wykonania pigułek w aptece służy tzw. pigulnica składająca się ze stolniczki, noża nieruchomego i ruchomego do dzielenia masy pigułkowej, deseczki do wytaczania wałeczka z masy pigułkowej i toczarki z tzw. grzybkiem do zaokrąglania i posypywania pigułek. Przykład recepty pigułek 4.25) Rp. Ammonii bituminosulfonatis 2,4 Massae pilularum q.s. M. ut fiant pil. No 30 S. 2 x 1 pigułkę Inny zapis tej samej recepty: 4.25a) Rp. Ammonii bituminosulfonatis 0,08 Massae pilularum q.s. M. f. pil. D.t.d. No 30 S. 2 x 1 pigułkę 116 Sposób wykonania: Masa pigułki powinna wynosić od 0,1 do 0,3 g. 30 pigułek 0,3 g = 9,0 g Aby wyliczyć ilość laktozy należy od masy wszystkich pigułek odjąć masę ichtiolu, czyli 2,4 g. 9,0 g - 2,4 g = 6,6 g

117 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Na wadze proszkowej odważyć na bibule 6,6 g laktozy i za pomocą bagietki nakroplić na nią ichtiol do masy 9,0 g. Delikatnie przenieść laktozę z ichtiolem do moździerza. Mieszaninę ucierać dokładnie przy pomocy pistla (gdy masa jest zbyt sucha, można dodać kilka kropli płynu do pigułek - mieszaniny glicerolu z wodą 1 + 1). Gotową masę pigułkową przenieść na bibułę i ugnieść. Za pomocą deseczki do pigułek na tafli pigulnicy uformować z niej kulę, a następnie wałeczek. Wałeczek podzielić przy pomocy noży ruchomych i nieruchomych pigulnicy na 30 części. Tafla pigulnicy powinna być podsypana substancją antyadhezyjną (np. zarodnikami widłaka Lycopodium), aby zapobiec sklejaniu się pigułek. Przy pomocy toczarki i grzybka uformować kuleczki o średnicy 3-5 mm. Z apteki pigułki należy wydać w szczelnym opakowaniu (np. pudełko na maści oznaczone białą sygnaturką), aby zapobiec ich wysychaniu. 4.4 Czopki - Suppositoria (M. Piechota-Urbańska, G. Samczewska) Czopki Suppositoria to stała, jednodawkowa postać leku przeznaczona do wprowadzania do jam ciała odbytnicy, pochwy lub cewki moczowej w celu uzyskania działania miejscowego lub ogólnego substancji leczniczej. W zależności od drogi podania charakteryzują się odpowiednim kształtem i masą. Zawarte w czopkach substancje lecznicze w określonych dawkach powinny być równomiernie rozproszona, rozpuszczona lub zemulgowana w odpowiednim podłożu. Podłoże czopkowe może ulegać stopieniu w temperaturze ciała ludzkiego lub rozpuszczeniu w wydzielinach błon śluzowych. Następuje uwolnienie substancji leczniczej w miejscu aplikacji [3, 8]. W zależności od przeznaczenia wyróżnia się: czopki doodbytnicze - Suppositoria analia, Suppositoria rectalia w kształcie stożka lub jednostronnie zaostrzonego walca (cylindra), o długości 1-3 cm i masie 1,0-3,0 g do wprowadzania do odbytnicy dla uzyskania działania ogólnego lub miejscowego. Jeżeli lekarz nie przepisze inaczej, czopki dla dzieci należy sporządzać o masie 1,0 g, dla dorosłych 2,0 g; czopki dopochwowe, globulki, gałki dopochwowe - Suppositoria vaginalia, syn. Globuli vaginales, Ovula vaginalia o kształcie kulistym lub jajowatym i masie 2,0-5,0 g do wprowadzania do pochwy dla uzyskania działania miejscowego. Jeżeli lekarz nie przepisze inaczej, czopki dopochwowe należy sporządzać o masie 3,0 g; pręciki - Bacilli medicati, Styli w kształcie pałeczek o zaostrzonym końcu, do wprowadzania do jam ciała. Należą do nich: pręciki docewkowe (Bacilli medicati, Suppositoria urethralia, Bacilli urethrales, Styli lub Cereoli) o długości 4-8 cm, średnicy 3-5 mm, masie 1,0-3,0 g oraz pręciki dopochwowe (Bacilli vaginales) o kształcie cylindrycznym, długości 2-3 cm, średnicy 3-5 mm i masie 0,5-1,0 g; są przeznaczone dla dziewczynek. Farmakopea Polska XI określa kryteria akceptacji dla mikrobiologicznej jakości produktów niejałowych [Tab FP XI tom I]. 117

118 Przewodnik po recepturze aptecznej Pręciki docewkowe, jak również wszystkie postacie leków zawierających w swoim składzie antybiotyki muszą być jałowe. Czopki dopochwowe (globulki), podaje się w celu uzyskania działania miejscowego, przeciwzapalnego, przeciwbakteryjnego, przeciwrzęsistkowego, przeciwgrzybiczego na błonę śluzową pochwy. W przypadku ich stosowania należy zwracać uwagę, aby stężenie substancji leczniczych w nich zapisanych nie przekraczały podanego przez FP stężenia leku w preparatach do stosowania zewnętrznego. Czopki muszą w temperaturze pokojowej zachowywać prawidłowy kształt, gładką powierzchnię i nie mogą wykazywać pęknięć lub mechanicznych uszkodzeń. Należy je przechowywać w szczelnie zamkniętych opakowaniach, w temperaturze nie wyższej niż 25 C, chronić od światła. Wg FP XI czopki w aptece sporządza się metodą przez wylewanie stopionej masy do odpowiednich form lub wytłaczanie w prasie do czopków i globulek. Jako opakowania do czopków mogą służyć jednorazowe formy lub formy metalowe (wielorazowego użytku). W przypadku wylewania czopków do form metalowych lub sporządzania metodą wytłaczania w prasie czopki przed umieszczeniem w pudełku kartonowym należy zawinąć w folię. Opakowanie czopków powinno zabezpieczać je przed czynnikami wpływającymi na trwałość i czystość mikrobiologiczną. Powinno chronić przed światłem, powietrzem i skażeniem drobnoustrojami. Zgodnie z wymogami FP XI przy ocenie czopków należy uwzględnić: jednolitość masy pojedynczego czopka, jednolitość zawartości substancji leczniczej, zawartość substancji leczniczej, czas rozpadu, czas całkowitej deformacji lub rozpuszczenia, czystość mikrobiologiczną, jałowość pręcików docewkowych. 118 Wchłanianie substancji leczniczych z czopków doodbytniczych Doodbytnicze podawanie leków ma wiele zalet w porównaniu z ich podaniem pozajelitowym i doustnym. W wielu przypadkach czopki mogą zastępować wstrzyknięcia (bywają nazywane suchymi zastrzykami ), dzięki czemu eliminuje się możliwość występowania przypadków wszczepiennego zapalenia wątroby, mogą być podawane chorym nieprzytomnym bądź cierpiącym na uporczywe wymioty. Ta postać leku umożliwia stosowanie substancji leczniczych drażniących przewód pokarmowy lub rozkładających się w soku żołądkowym. Wchłanianie substancji leczniczych podawanych doodbytniczo jest szybkie. Nie jest to jednak równoznaczne z zawsze wysoką dostępnością biologiczną. Stwierdzono bowiem, że ta sama zwykle stosowana dawka leku podana w postaci czopka doodbytniczego, u jednego pacjenta nie daje oczekiwane-

119 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe go efektu terapeutycznego, a u drugiego powoduje pojawienie się objawów przedawkowania. Uzyskanie działania ogólnego po podaniu czopków jest możliwe dzięki wchłanianiu substancji leczniczych przez błonę śluzową odbytnicy bezpośrednio do krwioobiegu. Jednak, ze względu na skomplikowany układ połączeń żylnych wokół odbytnicy i różnorodność dróg przepływu krwi, ilość wchłoniętej substancji leczniczej może być zróżnicowana. Krew ze ścian odbytnicy może przepływać przez wątrobę lub omijać ją. Zależy to nie tylko od mechanizmu wchłaniania substancji leczniczej, warunków hydrodynamicznych w okolicy żyły wrotnej, zmian ciśnienia i zmian patologicznych, lecz także od składu postaci leku. Tylko w przypadku preparatów wykonywanych na skalę przemysłową określana jest dostępność farmaceutyczna i biologiczna substancji leczniczych. W Tabeli 16 podano przykłady substancji leczniczych stosowanych w postaci leków doodbytniczych, doustnych i pozajelitowych w celu zwrócenia uwagi na różnice lub podobieństwa w sposobie dawkowania. Tabela 16. Porównanie jednorazowych dawek zwykle stosowanych wybranych leków w zależności od drogi podania [1]. Nazwa substancji leczniczej Dawki jednorazowe zwykle stosowane Doustnie Doodbytniczo Dożylnie Acidum mefenamicum 0,25-0,5 0,5 - Aminophyllinum dihydricum 0,24 0,1 (wg FP VI) 0,3 0,75 mg/kg mc./h Belladonnae extractum siccum 0,01-0,02 0,01-0,02 - Chinini hydrochloridum 0,1-0,3 0,1-0,3 - Chlorali hydras 0,25-1,0 0,25-1,0 - Chlorpromazini hydrochloridum 0,01-0,05-0,025 Codeini phosphas 0,03 0,03 - Diprophyllinum 0,25 0,4 0,25 Metamizolum natricum 0,5-1,0 0,75 0,5 Metronidazolum 0,5 1,0 0,5 Paracetamolum 0,3-0,6 0,5 - Phenobarbitalum 0,1 0,015 w pediatrii (wg FP VI) Phenylbutazonum 0,2 0,25 - Theophyllinum 0,1-0,2 0,24 - Przenikanie substancji leczniczych odbywa się na drodze transportu biernego, w którym decydującą rolę odgrywają ich właściwości fizykochemiczne: rozpuszczalność w lipidach i w wodzie, współczynnik podziału olej/woda, zdolność do dysocjacji, ph, pka leku. O szybkości wchłaniania decyduje przede wszystkim stężenie substancji leczniczej osiągane w śluzowatej cieczy odbytnicy (jest jej zaledwie 1-3 ml). Śluz nie ma właściwości buforujących, a jego ph w warunkach fizjologicznych wynosi 7,2-7,

120 120 Przewodnik po recepturze aptecznej Substancje jonowe i niejonowe trudno rozpuszczalne w lipidach są słabo absorbowane przez błonę śluzową do krążenia ogólnego. Na proces wchłaniania leku wpływa zdolność substancji do uwolnienia się z preparatu, a ten etap warunkowany jest również czynnikami technologicznymi, takimi jak temperatura topnienia czopka na podłożu lipofilowym lub szybkość rozpuszczania czopka na podłożu hydrofilowym, rozpuszczalność leku w podłożu, wielkość cząstek substancji zawieszonej w czopku, zdolność rozprzestrzeniania się w odbytnicy stopionej lub rozpuszczonej masy, lepkość podłoża, obecność surfaktantów oraz współczynnik podziału stopione podłoże czopkowe/lek i lek/ płyn odbytniczy [21]. Doświadczalnie wykazano, że hydrofilowe substancje lecznicze, zawieszone w lipofilowym podłożu czopkowym, są z niego łatwiej uwalniane, niż rozpuszczone lub zemulgowane w nim substancje lipofilowe. Nie bez znaczenia jest też wielkość cząstek zawieszonej substancji leczniczej. Im są one mniejsze, tym szybkość wchłaniania jest większa. Gdy substancja lecznicza rozpuszcza się w wodzie, można przy użyciu odpowiedniego emulgatora uzyskać emulsję typu o/w (emulgator lecytyna) lub w/o (emulgator cholesterol, lanolina). Środek leczniczy rozpuszczony w zewnętrznej fazie wodnej przy typie emulsji o/w bardzo szybko się wchłania. W związku z tym skutek leczniczy jest o wiele szybszy niż przy podaniu per os. W tej formie stosuje się środki o działaniu ogólnym (np: przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, rozkurczowe, uspokajające). Jeżeli natomiast chce się uzyskać powolniejsze wchłanianie (działanie przedłużone), to sporządza się odwrotny typ emulsji, tj. w/o, w której substancja lecznicza rozpuszczona w wodzie jest rozproszona w fazie olejowej i na skutek tego powoli się wchłania. W ten sposób podaje się leki o działaniu miejscowym (np: ściągające, przeciwzapalne, przeczyszczające) [21-23]. Z reguły szybkość wchłaniania substancji leczniczej po podaniu doodbytniczym jest podobna, jak po podaniu doustnym, ale wchłanianie jest mało powtarzalne (różnice międzyosobnicze, sposób aplikacji czopka, możliwość defekacji, co jest główną wadą tej drogi podania. Według Farmakopei Polskiej XI maksymalne dawki doodbytnicze (jednorazowa i/lub dobowa) w zależności od substancji leczniczej, różnią się od dawek maksymalnych podawanych doustnie lub mają taką sama wartość. Niższą dawkę maksymalną jednorazową i dobową w porównaniu z podaniem drogą doustną ma na przykład fosforan kodeiny lub chlorowodorek hydromorfonu, a wyższą na przykład chlorowodorek oksykodonu, natomiast taką samą wartość mają m.in. kwas mefenaminowy, chlorowodorek chininy, diprofilina, chlorowodorek ondansetronu, ibuprofen, ketoprofen, paracetamol. Jeżeli w Farmakopei Polskiej nie ma doodbytniczych dawek maksymalnych, wówczas stosuje się dla tej drogi maksymalne podania dawki doustne. Według innych źródeł w takim przypadku za punkt odniesienia należy przyjąć 3/4 maksymalnej dawki doustnej [22, 23].

121 Podłoża czopkowe Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Podłoża czopkowe służą do uzyskania postaci odpowiedniej do danej jamy ciała oraz odgrywają ważną role w uwalnianiu leku. Nie powinny one: drażnić błony śluzowej ani wywoływać uczuleń, wywierać własnego działania farmakologicznego, reagować z substancją leczniczą ani tworzyć z nią niezgodności. Substancje pomocnicze użyte do sporządzania czopków, np. związki powierzchniowoczynne, modyfikujące lepkość i temp. topnienia, środki konserwujące, barwniki nie mogą w zastosowanych ilościach wywierać własnego działania farmakologicznego, działania drażniącego ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej. Podłoże czopkowe powinno: topić się w temperaturze ciała ludzkiego albo rozpuszczać się w płynie ustrojowym, zachowywać odpowiednią konsystencję w temperaturze pokojowej, nie ulegać deformacji, w stanie stopionym mieć odpowiednią lepkość, nie dopuszczającą do sedymentacji zawieszonej substancji leczniczej, charakteryzować się małą rozpiętością między temperaturą topnienia a krzepnięcia, podczas zastygania wykazywać kontrakcję, czyli zmniejszanie objętości, co ułatwia oddzielanie od formy, pozwalać na formowanie czopków zarówno przez wytłaczanie bez ogrzewania, jak i przez wylewanie stopionej masy, mieć dobre właściwości emulgujące, zarówno dla cieczy hydrofilowych, jak i lipofilowych, wykazywać trwałość chemiczną, ponieważ produkty utlenienia mogą działać drażniąco na błonę śluzową oraz wpływać na rozkład substancji leczniczych [1]. Podłoża czopkowe stosowane do sporządzania czopków, globulek i pręcików mogą mieć charakter lipofilowy lub hydrofilowy. Podłoża lipofilowe nierozpuszczalne w wodzie: pochodzenia naturalne np. olej kakaowy (masło kakaowe), oleje utwardzone, półsyntetyczne triglicerydy kwasów tłuszczowych z dodatkiem monoi diglicerydów, np. Adeps solidus, Massa Estarinum, Witepsol, Masupol, Suppocire. Podłoża hydrofilowe rozpuszczalne w wodzie i w wydzielinach błon śluzowych: masy żelatynowe-glicerolowo, makrogole (glikole polioksyetylenowe). Olej kakaowy (Cacao oleum), zwany także masłem kakaowym (Butyrum Cacao) jest tłuszczem naturalnym, składającym się z mieszaniny triglicerydów. Nie wywiera ubocznego działania na organizm, topi się w temperaturze ciała ludzkiego (ok. 35 C), ma odpowiednią konsystencję w temperaturze 121

122 Przewodnik po recepturze aptecznej pokojowej, łatwo uwalnia zawieszoną substancję leczniczą. Powyższe właściwości stanowią niewątpliwe zalety oleju kakaowego. Jego podstawowymi wadami są: tworzenie odmian polimorficznych (Tabela 17), niska wartość liczby wodnej (20-30), nie zmniejszanie objętości przy krzepnięciu, jełczenie ze względu na dużą zawartość w triglicerydach kwasów nienasyconych (ten proces przebiega szybciej, gdy olej jest rozdrobniony). Odmiana b ma najwyższą temperaturę topnienia i jest najtrwalsza. Pozostałe odmiany polimorficzne są wolno zastygające. Proces zastygania masy można przyśpieszyć przez dodanie niewielkich ilości rozdrobnionego oleju kakaowego, który zawiera odmianę b. Następuje zaszczepienie masy kryształami b i całość zastyga w postaci twardej masy. W polskiej recepturze aptecznej, mimo wielu wad, stosowany jest jako podłoże do sporządzania czopków, gałek i pręcików metodą wytłaczania i wylewania [1]. W krajach z nowoczesną recepturą apteczną jest już praktycznie nie stosowany (nie ma monografii w Ph. Eur.) [21]. Tabela 17. Temperatura topnienia odmian polimorficznych oleju kakaowego [21]. 122 Odmiana polimorficzna Temperatura topnienia, [ C] g α 18 β 24 β Półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych zawierają w swoim składzie triglicerydy nasyconych wyższych kwasów tłuszczowych: larylowego, mirystynowego, palmitynowego i stearynowego z domieszką mono- i diglicerydów. Otrzymuje się je z oleju palmowego lub kokosowego. Obecność mono- i diestrów gliceryny obok triglicerydów sprawia, że podłoża te mają wyższą od oleju kakaowego wartość liczby wodnej i łatwo tworzą emulsje typu o/w. Charakteryzują się dobrym uwalnianiem substancji leczniczych, małą rozpiętością pomiędzy temperaturą topnienia i krzepnięcia, odpornością na jełczenie (nie zawierają reszt kwasów nienasyconych) oraz łatwością wyjmowania z form (zmniejszają objętość podczas krzepnięcia). Wykazują jednak kruchość na skutek braku niższych i nienasyconych kwasów tłuszczowych. Glicerydy półsyntetyczne występują pod różnymi nazwami handlowymi, np.: Witepsol, Massa Estarinum, Massupol, Novata i Suprocire. W FP XI znajduje się monografia podłoża Adeps solidus - tłuszcz stały. Masy żelatynowo-glicerolowe otrzymuje się przez rozpuszczenie na gorąco żelatyny w mieszaninie glicerolu i wody. Po ochłodzeniu uzyskuje się przezroczystą, elastyczną galaretę. W zależności od zawartości żelatyny, masa charakteryzuje się różnym czasem rozpuszczania i twardością. Podłoża te są przede wszystkim stosowane do sporządzania globulek dopochwowych (15 cz. żelatyny, 70 cz. gliceryny, 15 cz. wody). Wprowadza się do nich głównie leki przeciwbakteryjne i hormony. Globulki zawierające większe ilości żelatyny rozpuszczają się powoli w pochwie, z czym wiąże się ich przedłużone działanie. W przypadku sporządzania pręcików docewkowych stosuje się podłoża o zwiększonej zawartości żelatyny, np. w proporcji 26 cz. żelatyny, 24 cz. wody i 50 cz. glicerolu.

123 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Masy żelatynowo-glicerolowe mogą być wykorzystane do sporządzania czopków doodbytniczych po zmniejszeniu zawartości gliceryny (na skutek osmotycznego drażnienia, gliceryna wywołuje działanie przeczyszczające) i zastąpieniu jej innym rozpuszczalnikiem o mniejszym ciśnieniu osmotycznym, np. glikolem polioksyetylenowym 400. Podłoża te wymagają dodatku środków konserwujących [1, 21]. Makrogole (glikole polioksyetylenowe, PEG) odpowiednio dobrane pod względem mas cząsteczkowych ( ), tworzą podłoża o pożądanych właściwościach plastycznych i odporności mechanicznej. Często stosuje się mieszaniny polmerów o składzie: PEG % i PEG % lub PEG % i PEG %. Makrogole stałe topią się w temperaturze C. W miejscu aplikacji (odbytnica, pochwa, cewka moczowa) ulegają powolnemu rozpuszczeniu w wydzielinach błon śluzowych, dzięki czemu uzyskuje się spowolnione uwalnianie substancji leczniczej. Dodatek makrogoli płynnych (m.cz. 300, 400) do stałych (m.cz. 4000, 6000) wpływa na szybsze rozpuszczenie masy czopkowej. Podłoża z makrogolami znajdują zastosowanie przede wszystkim w wytwarzaniu gałek dopochwowych, gdyż przewyższają swoimi właściwościami podłoża lipidowe, a także do sporządzania czopków o działaniu miejscowym. Cenną właściwością tych podłoży jest to, że środki lecznicze szybko się z nich uwalniają, wadą zaś, że wywołują wiele niezgodności recepturowych m.in. z kwasem salicylowym, kwasem acetylosalicylowym, chininą, penicyliną, rezorcynolem, garbnikami, solami rtęci, jodem, jodkami, fenobarbitalem i balsamem peruwiańskim [1]. Sposób zapisywania czopków Poprawnym sposobem zapisywania składu czopków jest praescriptio multiplicata, tj. podawanie ilości środków farmaceutycznych na jeden czopek, z zaleceniem: dentur tales doses No... (D.t.d. No... - daj takich dawek...). 4.26) Rp. Belladonnae extracti sicci 0,025 Papaverini hydrochloridi 0,04 Cacao olei q.s. M.f. supp. anal. D.t.d. No 12 D.S. W razie bólu założyć czopek 4.27) Rp. Nystatini j.m. Metronidazoli 0,25 Cacao olei q.s. M.f. glob. vag. D.t.d. No 12 D.S. Dopochwowo 3 x dziennie 123

124 Przewodnik po recepturze aptecznej 4.28) Rp. Argenti proteinici 0,01 Cacao olei q.s. M.f. bacilli urethrales D.t.d. No 10 D.S. Zakładać pręcik na noc Zdecydowanie rzadziej spotyka się recepty zapisane sposobem dzielenia praescriptio divisa, w którym podawane są środki farmaceutyczne i ich ilości przypadające na całą porcję, z zaleceniem: divide in partes aequales No... (Div. in part. aeq. No... podziel na równe części...) 4.29 Rp. Belladonnae extracti sicci 0,30 Papaverini hydrochloridi 0,48 Cacao olei q.s. Misce et div. in part. aeq. ut f. supp. anal. No 12 D.S. Dopochwowo 3 x dziennie 124 Ogólne zasady sporządzania czopków Farmakopea Polska XI zaleca dwie metody sporządzania czopków: przez wylewanie stopionej masy do odpowiednich form, przez wytłaczanie w prasie (maszynce do czopków i gałek) tzw. czopkarce. Metoda wylewania. Stopić podłoże czopkowe i po zmieszaniu z bardzo miałko rozdrobnionymi substancjami leczniczymi wylać do matryc o określonej pojemności. Podłoże należy stapiać w temperaturze niewiele przekraczającej temperaturę topnienia podłoża tak, aby masa czopkowa po wylaniu szybko zastygła. Zestalanie czopków można przyspieszyć przez oziębienie. Metoda wytłaczania. Zmieszać rozdrobnione podłoże z bardzo miałko rozdrobnionymi substancjami leczniczymi i uformować czopki w odpowiedniej prasie. Wysokie kryteria czystości mikrobiologicznej powyższych postaci leku recepturowego wymagają zachowania zaostrzonych wymogów higieny w procesie ich sporządzania. Zaleca się chronić podłoże przed zakażeniem, starannie oczyszczać i dezynfekować przybory i aparaturę, pracować w sposób uniemożliwiający zakażenie preparatów, a gotowe czopki zabezpieczyć przed wtórnym zakażeniem wydając je w odpowiednim opakowaniu. Gałki dopochwowe z antybiotykami oraz pręciki docewkowe należy sporządzać w warunkach aseptycznych (boksy i loże aseptyczne) przez wprowadzenie jałowych substancji leczniczych do jałowego podłoża. Substancja lecznicza powinna być bardzo miałko rozdrobniona i dokładnie rozprowadzona w podłożu. Czopki nie powinny wykazywać plamek, skupień ani pęcherzyków powietrza.

125 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Za najbardziej wskazany sposób przyrządzania czopków i gałek uważane jest wylewanie do form z tworzywa sztucznego, będących jednocześnie ostatecznym opakowaniem. W wielu aptekach czopki wytwarzane są jednak nadal przez ręczne formowanie. Czopki, gałki i pręciki z olejem kakaowym można sporządzać wszystkimi sposobami, natomiast z podłożem żelatynowo-glicerolowym i z glikoli polioksyetylenowych przyrządza się wyłącznie przez wylewanie. Formowanie ręczne czopków W praktyce aptecznej zarówno czopki doodbytnicze, jak globulki dopochwowe i pręciki przyrządza się na zimno ręcznie lub (rzadziej) za pomocą odpowiednich pras. Najprostszymi sprzętami służącymi do ręcznego formowania czopków są: moździerz odpowiedniej wielkości, podkładka i deseczka z drewna lub masy plastycznej służące do formowania wałka, linijka i pergamin jako ochrona przed dotykaniem leku rękami. Odważone stałe substancje lecznicze przenosi się do moździerza i rozciera do bardzo miałko rozdrobnionego proszku. Następnie odważa się odpowiednią ilość rozdrobnionego masła kakaowego stopniowo dodaje do moździerza i ugniata na jednolitą masę. W przypadku, gdy masa jest zbyt krucha należy dodać odrobinę lanoliny lub niekiedy parafiny ciekłej lub gliceryny. Dokładnie ugniecioną i odstającą od moździerza elastyczną masę przenosi się na podkładkę, formuje wałeczek i dzieli nożem na odpowiednią ilość równych części. Masę poszczególnych czopków sprawdza się na wadze. Z otrzymanych części za pomocą deseczki owiniętej w czysty pergamin formuje się kuleczki, a z nich, przez odpowiednie nachylenie deseczki, czopki o kształcie stożkowatym. Podczas formowania czopków można je niekiedy podsypywać talkiem lub likopodium. Globulki dopochwowe przyrządza się w sposób identyczny, z tym, że poprzestaje się na utworzeniu okrągłej lub owalnej kuleczki. W przypadku pręcików dopochwowych formuje się wałeczek o wymaganej grubości i dzieli się go na przepisaną ilość części. Formowanie czopków przez wytłaczanie Czopki można formować w odpowiednich prasach do czopków tzw. czopkarkach (Rycina 6, strona 126). Do przygotowania masy czopkowej stosuje się moździerz, pistel, szpatułki metalowe lub plastikowe. Masło kakaowe rozdrabnia się w celu łatwiejszego mieszania za składnikami sypkimi. Substancje lecznice i masło kakaowe umieszcza się w moździerzu i dokładnie miesza za pomocą kliszy. 125

126 Przewodnik po recepturze aptecznej Rycina 6. Prasa i matryce do wytłaczania czopków: a matryce do czopków, b matryce do pręcików. Ręcznie przyrządzoną masę czopkową po umieszczeniu w odpowiedniej komorze (między tłokiem a matrycą) przeciska się tłokiem przez wąskie kanaliki do form, których znajduje się w matrycy kilka. Pod wpływem ciśnienia podłoże nadtapia się i po wejściu do formy, gdzie jest niższe ciśnienie, twardnieje. Następnie, po usunięciu ścianki zamykającej formę, czopki usuwa się przez lekkie dociśnięcie tłoka. Za pomocą podobnych pras wyciska się także pręciki. Ze względu na różnice w gęstości podłoża i substancji leczniczych niezbędne jest obliczenie właściwej ilości podłoża potrzebnej do wypełnienia formy użytej do ukształtowania czopka. Formy do czopków mają określoną objętość w przybliżeniu odpowiadającą czopkom z olejem kakaowym o masie 1,0 lub 2,0 g. Jeżeli w skład czopków wchodzą większe ilości proszków, to przy formowaniu w prasie lub wylewaniu należy użyć nieco mniej podłoża, aby łącznie z basis otrzymana masa wypełniła całkowicie formę. W celu obliczenia ilości podłoża wypartego przez środek leczniczy stosuje się następujący wzór: M = F f S M ilość podłoża w gramach potrzebna do przygotowania określonej ilości czopków, F ilość podłoża w gramach mieszcząca się w formie dla przepisanej ilości czopków, f współczynnik wyparcia dla odpowiedniego środka leczniczego (Tabela 18), S ilość środka leczniczego w gramach dla przepisanej ilości czopków. 126

127 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe Tabela 18. Współczynnik wyparcia najczęściej stosowanych wybranych substancji leczniczych dla oleju kakaowego [1]. Substancja lecznicza Współczynnik wyparcia Substancja lecznicza Współczynnik wyparcia Acidum boricum 0,67 Morphini hydrochloridum 0,85 Aminophyllinum dihydricum 0,88 Nystatinum 0,77 Ammonii bituminosulfonas 0,91 Papaverini hydrochloridum 0,72 Balsamum peruvianum 0,83 Paracetamolum 0,72 Barbitalum 0,81 Paraffinum solidum 1,00 Belladonnae extractum siccum 0,75 Phenobarbitalum 0,84 Bismuthi subgallas 0,37 Phenobarbitalum natricum 0,68 Chinini hydrochloridum 0,83 Phenylbutazonum 0,83 Chlorali hydras 0,67 Phenylis salicylas 0,71 Codeini phosphas 0,69 Procaini hydrochloridum 0,80 Diclofenacum natricum 0,64 Propyphenazonum 0,84 Glycerolum 85% 0,78 Resorcinolum 0,71 lbuprofenum 0,90 Tanninum 0,64 Indomethacinum 0,68 Theophyllinum 0,60 Metronidazolum 0,67 Zinci oxidum 0,15-0,25 Przy sporządzaniu czopków z substancjami leczniczymi, dla których nie wyznaczono współczynników wyparcia, należy posługiwać się tzw. średnim współczynnikiem f śr = 0, ) Rp. Bismuthi subgallatis 0,2 Cacao olei 2,0 M.f. supp. anal. D.t.d. No 10 D.S. 2 x dziennie czopek Jeśli przyjmie się, że jedna forma dla czopka może pomieścić 2,0 g oleju kakaowego, to F = 20,0 g. Współczynnik wyparcia dla Bismuthum subgallicum równa się 0,37. Aby całkowicie wypełnić wszystkie 10 form, należy wg wzoru wziąć 19,26 g podłoża: M = 20 0,37 2,0 = 20 0,74 = 19,26 g Jeżeli w skład czopków wchodzi nie jeden, ale kilka składników, to od F należy odjąć sumę iloczynów mas poszczególnych składników przypadających na wszystkie czopki i właściwych współczynników wyparcia: 127

128 Przewodnik po recepturze aptecznej M = F Σ (fi Si ) Przyrządzając czopki farmaceuta napotyka niekiedy na trudności związane z brakiem substancji pro receptura i koniecznością stosowania leków gotowych. Jeżeli przepisane są substancje dostępne jedynie w postaci tabletek doustnych lub dopochwowych, to należy je dokładnie sproszkować w moździerzu. W przypadku tabletek powlekanych należy usunąć otoczkę przed sproszkowaniem. Ilość substancji leczniczej określa się na podstawie deklarowanej przez producenta zawartości substancji w 1 tabletce. Formowanie czopków przez wylewanie Sporządzanie czopków przez wylewanie składa się z dwóch etapów. W pierwszym etapie należy przyrządzić stop podłoża z zawieszoną, zemulgowaną lub rozpuszczoną w podłożu substancją leczniczą. W drugim etapie uzyskany stop wlewa się do odpowiednich form metalowych (Rycina 7) lub do form z tworzyw sztucznych (Rycina 8), stanowiących jednocześnie ich opakowanie. Rycina 7. Metalowa forma do wylewania czopków. Rycina 8. Forma do czopków stanowiąca jednocześnie ich opakowanie. Podczas formowania czopków przez wylewanie należy pamiętać, aby: Dobrać odpowiednią ilość podłoża (obliczoną przy uwzględnieniu współczynnika wyparcia dla poszczególnych substancji), gdy przyrządzane preparaty mają zawierać dużą ilość sproszkowanych substancji leczniczych. Przetrzeć spirytusem mydlanym, gliceryną lub parafiną ciekłą wewnętrzną powierzchnię metalowej formy, aby ułatwić oddzielenie zestalonego czopka. Stałe składniki należy rozetrzeć w moździerzu do uzyskania bardzo miałko rozdrobnionego proszku. Stale mieszać stopione podłoże z zawieszoną w nim substancją leczniczą podczas wylewania do form, aby zapobiec sedymentacji. Mieszaninę podłoża z lekiem przed wlaniem do formy ostudzić możliwie jak najbardziej (zbliżając się do temperatury zastygania) w celu utrudnienia sedymentacji substancji leczniczych w samej formie i uniknięcia ich nagromadzenia w części spiczastej czopka. Wypełnione formy szybko ostudzić; w przypadku oleju kakaowego nie zaleca się jednak nalewać stopionej masy do form wcześniej silnie ochłodzonych w lodówce, ponieważ można otrzymać nieforemne czopki. Przyrządzając czopki na bazie oleju kakaowego należy ostrożnie podgrzewać masę. W temperaturze powyżej 36 C tworzy się niepożądana 128

129 Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe odmiana polimorficzna bardzo powoli zastygająca. Konieczne jest wówczas intensywne schładzanie formy, co może niekorzystnie wpływać na wygląd czopków. Urządzeniem bardzo pomocnym w pracy recepturowej jest Unguator (Rycina 9). Dzięki niemu proces sporządzania czopków trwa zdecydowanie krócej, a sproszkowane substancje lecznicze są homogennie zawieszone w podłożu. Niemożliwe jest także powstawanie trudno zestalających się odmian polimorficznych oleju kakaowego, które mogą powstać podczas topienia na łaźni wodnej w temperaturze nieco przekraczającej 34 C. Rycina 9. Unguator. Przykłady recept Czopki doodbytnicze 4.31) Rp. Benzocaini Bismuthi subgallatis Tannini aa 0,2 Cacao olei q.s. M.f. supp. anal. D.t.d. No 12 D.S. Czopek na noc Formowanie ręczne Do moździerza odważyć po 2,4 g przepisanych środków leczniczych, wymieszać je dokładnie i utrzeć. Odważony w ilości 16,8 g (2,0 0,6 = 1,4; 1,4 12 = 16,8) sproszkowany olej kakaowy należy stopniowo dodawać do moździerza i ugniatać z substancjami leczniczymi na jednolitą masę. Gdyby masa okazała się zbyt krucha można dodać odrobinę lanoliny bezwodnej lub kilka kropli parafiny ciekłej i ponownie dokładnie ugnieść. Uzyskaną masę przenieść na podkładkę i za pomocą deseczki owiniętej w papier pergaminowy uformować z niej wałek równej grubości i odpowiedniej długości. Przy użyciu linijki podzielić wałek na 12 równych części i przez wytaczanie deseczką nadać im stożkowaty kształt. Gotowe czopki owinąć folią aluminiową i włożyć do tekturowego pudełka. 129