Analiza wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich powiatu krakowskiego w warunkach integracji europejskiej

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 789 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Studium Doktoranckie Wydziału Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Analiza wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich powiatu krakowskiego w warunkach integracji europejskiej 1. Wstęp Procesy integracyjne Polski z Unią Europejską oraz procesy globalizacyjne są wyznacznikami ścieżki rozwoju Polski w XXI w. Polska wyróżnia się wśród krajów członkowskich Unii Europejskiej dużą liczbą ludności zatrudnionej w rolnictwie 1. W Polsce zatrudnienie w sektorze rolnictwa wynosi 18,1%, podczas gdy w krajach UE-25 tylko 5,1% 2. Przeludnienie agrarne polskiej wsi i rolnictwa oraz niski poziom życia ich mieszkańców powodują konieczność głębokich przemian strukturalnych zarówno w polskim rolnictwie, jak i na obszarach wiejskich. Głównym celem artykułu jest ocena poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego obszarów wiejskich powiatu krakowskiego w 2005 r. oraz analiza zróżnicowania pozarolniczej aktywności zawodowej mieszkańców powiatu krakowskiego decydującego o wielofunkcyjnym ich rozwoju w warunkach integracji europejskiej. 1 Polska strategia w procesie kształtowania polityki Unii Europejskiej wobec obszarów wiejskich i rolnictwa, red. J. Wilkin, JRWiR, Warszawa 2006, s ; A. Prusek, Wspólna polityka rolna UE (CAP) a rozwój obszarów wiejskich oraz programowanie rozwoju i restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce [w:] Obszary wiejskie w Polsce i kierunki ich przekształceń strukturalnych w warunkach integracji z UE, maszynopis, AE w Krakowie, Krakøw Zob. M.C. Maurem, Jaką rolę ma odgrywać rolnictwo w społeczeństwie europejskim?, Wieś i Rolnictwo 2005, nr 1 (126), s

2 Kierunki rozwoju obszarów wiejskich w UE Priorytetem w zakresie rolnictwa w krajach UE jest dezagraryzacja gospodarek narodowych z równoległym zwiększeniem wielofunkcyjności obszarów wiejskich. Realizacja tego celu wymaga wykorzystywania najnowocześniejszych technologii w sektorze żywnościowym, rozwoju przedsiębiorczości i pozarolniczych sektorów gospodarczych, a także rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej. Kierunki rozwoju wsi i rolnictwa w UE określają Wytyczne polityki Unii Europejskiej w stosunku do obszarów wiejskich oraz opracowana na ich podstawie perspektywa finansowa dla obszarów wiejskich na lata (tabela 1). Tabela 1. Planowane nakłady finansowe UE na rozwoju obszarów wiejskich w latach (w mln euro) Wyszczególnienie UE ogółem UE UE Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: www. do?reference=ip/06/1177&format=html&. Z przedstawionych danych wynika, że Polska w grupie nowo przyjętych krajów członkowskich ma około 50% udział w nakładach na rozwój obszarów wiejskich w analizowanym okresie programowania. Niepokojące jest to, że wbrew standardom polityki spójności UE, największe środki na rozwój obszarów wiejskich przekazane zostaną krajom UE-15, których udział w nakładach UE utrzymywał się będzie na poziomie około 50% przez cały okres programowania, mimo że ich poziom rozwoju gospodarczego i społecznego jest znacznie wyższy niż w 10 nowych krajach UE. Podstawę dla wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce stanowią zapisy w PO Rozwoju obszarów wiejskich na lata Wielofunkcyjny rozwój polskich obszarów wiejskich w latach będzie finansowany z wielu funduszy strukturalnych UE, a mianowicie: Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Funduszu Spójności oraz Europejskiego Funduszu Społecznego 3. Dąży się bowiem do zintegrowania działań różnych funduszy w celu kompleksowego rozwoju na obszarach wiejskich. 3 J. Rowiński, Plan rozwoju obszarów wiejskich (POROW) [w:] Perspektywy rolniczej Polski w Unii Europejskiej-25, red. T. Hunk, Warszawa 2006, s

3 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 113 Wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich przez EFRROW nastąpi poprzez działania w ramach jego 3 osi priorytetowej: Poprawa warunków życia oraz dywersyfikacja gospodarki wiejskiej. W jej ramach będą preferowane działania, takie jak: różnicowanie kierunków działalności nierolniczej i zapewnienie podstawowych usług dla ludności wiejskiej, np. tworzenie placówek opieki nad dziećmi w celu ułatwienia kobietom powrotu na rynek pracy oraz odnowa i rozwój wsi. Na ten cel Polska musi przeznaczyć przynajmniej 10% (w wypadku regionów objętych celem konwergencji maksymalnie 75%) środków przeznaczonych na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, co stwarza ogromne możliwości dla transformacji strukturalnej terenów wiejskich. Instrumenty dostępne w ramach 3 osi priorytetowej dzielą się na dwie grupy. Do pierwszej grupy należą instrumenty mające na celu dywersyfikację działalności gospodarczej na obszarach wiejskich przez zapewnienie pracy i dochodów w działalnościach pozarolniczych. Szczególną rolę do odegrania w tym procesie przypisuje się małym miastom, jako dającym pozarolnicze miejsca pracy dla ludności wiejskiej oraz dostęp do kultury i edukacji. Drugą grupę stanowią instrumenty mające na celu poprawę jakości życia na obszarach wiejskich oraz wzmacniające tożsamość kulturową i poczucie przynależności do społeczności lokalnej 4. Na poziomie planowania strategicznego NUTS II dla województwa małopolskiego wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich będzie realizowany przede wszystkim w ramach 6 osi priorytetowej, zwanej spójnością wewnątrzregionalną, a w jej ramach przez działanie 6.2 Rozwój obszarów wiejskich. Obszarem objętym interwencją zostaną gminy wiejskie województwa małopolskiego i część wiejska gmin miejsko-wiejskich. Realizowane będą inwestycje służące przeciwdziałaniu cywilizacyjnym zapóźnieniom występujących na tych terenach. Kategorie inwestycji zawierających się w działaniu 6.2 są następujące: drogi lokalne i regionalne, elektryfikacja, dystrybucja wody, oczyszczalnie ścieków, zintegrowane programy rewitalizacji obszarów wiejskich, infrastruktura edukacyjna, infrastruktura zdrowotna, infrastruktura opieki nad dziećmi, infrastruktura mieszkaniowa i inne rodzaje infrastruktury społecznej 5. Celowe działania i decyzje podejmowane na szczeblu krajowym oraz będące konsekwencją ustaleń ponadnarodowych implikujące wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich doprowadzą stopniowo do poprawy ich sytuacji gospodarczej i społecznej. W konsekwencji nastąpi zmiana negatywnego monorolniczego wizerunku Polski na arenie międzynarodowej 6. 4 PO ROW , projekt W-07/XII/06, Warszawa, grudzień Małopolski regionalny program operacyjny na lata , s Por. Perspektywy rolniczej Polski w Unii Europejskiej-25, red. T. Hunek, JRWiR, Warszawa 2006, s. 6.

4 114 Oczekiwanym skutkiem nowego podejścia do terenów wiejskich będzie rozszerzenie ich funkcji gospodarczych i społecznych. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich należy rozpatrywać jako pochodną wielozawodowości i dywersyfikacji działalności gospodarczej, która prowadzi do poszerzania rodzaju wytwarzanych dóbr i oferowanych usług na obszarach wiejskich, podnosząc zarazem wysokość dochodów ludności wiejskiej oraz zwiększając atrakcyjność wsi jako miejsca zamieszkania. Przyczynia się on w ten sposób do zwiększania spójności między miastami i obszarami wiejskimi w rozwoju społeczno-gospodarczym, a w konsekwencji do podniesienia ich konkurencyjności i realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. W wyniku osiągnięcia bezpieczeństwa żywnościowego w UE następuje spadek znaczenia rolnictwa w świadomości społecznej Europejczyków. Z powodu eskalacji zjawiska bezrobocia będącego główną przyczyną ubóstwa, zwłaszcza na terenach wiejskich, na plan pierwszy wysuwa się bezpieczeństwo dochodowe ludności, a bezpieczeństwo żywnościowe jest tylko jego pochodną Ogólna charakterystyka powiatu krakowskiego Powiat krakowski znajduje się w pierwszej kategorii obszarów wiejskich, do których zaliczane są obszary zlokalizowane na ogół wokół dużych ośrodków miejskich. Charakteryzują się one niższym od przeciętnego w regionie poziomem bezrobocia, dużą gęstością zaludnienia, dobrym stanem infrastruktury technicznej, przewagą działalności usługowej oraz rozwojem ekonomicznym i demograficznym 8. Tak dogodne warunki rozwoju tego typu obszarów w istotny sposób wpływają na sytuację społeczno-ekonomiczną i dalsze możliwości wielokierunkowego rozwoju powiatu krakowskiego w przyszłości 9. Powiat krakowski odznacza się niższą od województwa małopolskiego gęstością zaludnienia (tabela 2). Na 1 km² powierzchni w woj. małopolskim przypada 215 osób, podczas gdy w powiecie krakowskim 199 osób. Powiat krakowski jest mniej przeludniony agrarnie od średniej dla województwa małopolskiego. Jeśli odnieść liczbę mieszkańców powiatu krakowskiego do powierzchni użytków rolnych, to na 100 ha użytków rolnych przypada 299,6 osób, co plasuje go w typie powiatów o wysokim poziomie gęstości zaludnienia. 7 Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich, red. A. Rosner, IRWiR, Warszawa 2005, s Perspektywy rolniczej Polski, s Polska wieś 2025: wizje rozwoju, red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2005, s. 15.

5 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 115 Tabela 2. Podstawowe dane o gminach powiatu krakowskiego w 2005 r. Powierzchnia ogółem (w km²) Powierzchnia użytków rolnych (w ha) ogółem Liczba mieszkańców na 1 km² na 100 ha użytków rolnych Krzeszowice ,6 Skała ,5 Skawina ,4 Słomniki ,6 Świątniki Górne ,7 Czernichów ,1 Igołomia-Wawrzeńczyce ,6 Iwanowice ,4 Jerzmanowice-Przeginia ,1 Kocmyrzów-Luborzyca ,2 Liszki ,1 Michałowice ,1 Mogilany ,3 Sułoszowa ,3 Wielka Wieś ,6 Zabierzów ,9 Zielonki ,8 Powiat krakowski ,6 Woj. małopolskie ,1 Źródło: opracowanie własne autora na podstawie danych pochodzących z Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego, WUS, Kraków Analizując strukturę obszarową gospodarstw rolnych Małopolski, można stwierdzić, że cechuje je bardzo duże rozdrobnienie agrarne, zjawisko powyższe jest jeszcze bardziej nasilone w powiecie krakowskim (tabela 3). Ponad 93% gospodarstw rolnych na terenie powiatu krakowskiego nie przekracza 5 ha. Na pozostałe 6,4% liczby gospodarstw składa się 5,4% gospodarstw posiadających gospodarstwa o powierzchni 5 10 ha oraz tylko 1% gospodarstw przekracza 10 ha. Powiat krakowski cechuje zatem ogromne rozdrobnienie gospodarstw rolnych, ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami wynikającymi z niskiej skali produkcji, w tym zwłaszcza niskiego poziomu dochodów rolniczych.

6 116 Powiat krakowski na tle województwa małopolskiego wykazuje niekorzystne tendencje demograficzne (tabela 4). Małopolskę w 2005 r. cechował dodatni przyrost naturalny wynoszący 1,1. W tym samym czasie powiat krakowski charakteryzował ujemny przyrost naturalny wynoszący 0,3. Tabela 3. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w gminach powiatu krakowskiego w 2005 r. Liczba gospodarstw rolnych Udział grup obszarowych gospodarstw rolnych w ogólnej liczbie (w %) < 1 ha 1 5 ha 5 10 ha > 10 ha Krzeszowice ,2 26,7 0,6 0,5 Skała ,1 55,1 6,1 0,7 Skawina ,1 36,1 1,3 0,5 Słomniki ,9 45,7 17,6 4,8 Świątniki Górne ,6 18,4 0,5 0,5 Czernichów ,3 44,8 2,9 1,0 Igołomia-Wawrzeńczyce ,4 60,5 14,6 1,5 Iwanowice ,0 58,4 8,3 1,3 Jerzmanowice-Przeginia ,6 65,0 2,2 0,2 Kocmyrzów-Luborzyca ,0 45,0 11,5 1,5 Liszki ,2 44,0 1,4 0,4 Michałowice ,1 52,9 7,6 1,4 Mogilany ,2 32,0 2,3 0,5 Sułoszowa ,6 63,2 9,1 1,1 Wielka Wieś ,8 51,7 2,1 0,4 Zabierzów ,3 22,0 1,1 0,6 Zielonki ,3 40,0 2,2 0,5 Powiat krakowski ,8 44,8 5,4 1,0 Województwo małopolskie ,0 49,6 8,4 a 8,4 b a, b dotyczy gospodarstw > 5 ha Źródło: opracowanie własne autora na podstawie danych pochodzących z Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego, WUS, Kraków Udział ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie ludności w województwie małopolskim oraz powiecie krakowskim jest bardzo korzystny i kształtuje się na poziomie ponad 60%. W poszczególnych gminach powiatu krakowskiego sytuacja demograficzna jest zróżnicowana. Niekorzystnie sytuacja kształtuje się

7 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 117 w gminie Sułoszowa notującej przyrost naturalny na poziomie 2,7 oraz liczbę osób w wieku produkcyjnym poniżej 60% ogólnej liczby ludności. Tabela 4. Wybrane wskaźniki demograficzne gmin powiatu krakowskiego w 2005 r. Przyrost naturalny w 2005 r. (w ) Odsetek osób w wieku produkcyjnym przedprodukcyjnym poprodukcyjnym Krzeszowice 0,4 19,4 62,8 17,8 Skała 1,7 21,8 61,1 17,2 Skawina 0,9 22,2 63,2 14,6 Słomniki 2,7 21,6 62,3 16,1 Świątniki Górne 2,3 24,6 62,2 13,2 Czernichów 4,6 23,2 61,9 14,9 Igołomia-Wawrzeńczyce 0,9 22,6 62,7 14,7 Iwanowice 1,7 22,6 61,2 16,2 Jerzmanowice-Przeginia 1,1 22,8 60,8 16,4 Kocmyrzów-Luborzyca 0,7 23,2 62,1 14,7 Liszki 2,8 23,4 63,5 13,1 Michałowice 0,5 23,1 62,2 14,7 Mogilany 1,2 24,2 63,2 12,6 Sułoszowa 2,7 23,3 59,3 17,4 Wielka Wieś 0,8 22,5 62,5 15,0 Zabierzów 1,0 19,9 63,1 17,0 Zielonki 1,3 21,8 63,9 14,3 Powiat krakowski 0,3 22,0 62,6 15,4 Województwo małopolskie 1,1 21,8 62,7 15,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych pochodzących z Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego, WUS, Kraków Charakterystyka wybranych elementów infrastruktury technicznej i społecznej gmin powiatu krakowskiego Oceny zasadniczych elementów infrastruktury technicznej powiatu krakowskiego dokonano na podstawie analizy sieci komunikacyjnej, wodociągowej i gazowej, a w zakresie infrastruktury społecznej na podstawie oceny zasobów mieszkaniowych oraz infrastruktury kultury i edukacji.

8 118 Sieć dróg w województwie małopolskim o utwardzonej nawierzchni jest lepiej rozwinięta niż w powiecie krakowskim. W samym powiecie krakowskim wskaźnik zagęszczenia dróg jest bardzo zróżnicowany w poszczególnych gminach i zawiera się w przedziale od 35,2 km w Iwanowicach do 195 km w Mogilnach (tabela 5). Tabela 5. Wybrane wskaźniki rozwoju infrastruktury technicznej gmin powiatu krakowskiego w 2005 r. Długość dróg utwardzonych na 100 km² powierzchni (w km) Liczba w przeliczeniu na 100 rodzin podłączeń do sieci wodociągowej podłączeń do sieci kanalizacyjnej Krzeszowice 46,0 72,7 23,4 Skała 97,0 100,0 42,1 Skawina 157,3 40,5 9,5 Słomniki 87,4 46,6 14,3 Świątniki Górne 165,0 65,2 7,1 Czernichów 109,5 85,1 29,6 Igołomia-Wawrzeńczyce 163,0 4,5 0,7 Iwanowice 35,2 85,0 3,8 Jerzmanowice-Przeginia 101,5 86,6 9,8 Kocmyrzów-Luborzyca 100,0 86,8 Liszki 104,2 85,9 23,4 Michałowice 124,3 100,0 3,5 Mogilany 195,0 72,4 26,7 Sułoszowa 40,0 76,9 5,4 Wielka Wieś 114,6 100,0 13,2 Zabierzów 94,8 78,0 38,0 Zielonki 148,3 85,2 33,6 Powiat krakowski 97,5 71,2 18,5 Województwo małopolskie 118,8 35,6 14,9 Źródło: opracowanie własne autora na podstawie danych pochodzących z Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego, WUS, Kraków Zarówno wskaźniki podłączeń do sieci wodociągowej jak i podłączeń do sieci kanalizacyjnej są wyższe w powiecie krakowskim w porównaniu z województwem małopolskim. Stan wyposażenia powiatu krakowskiego w sieć kanalizacyjną jest znacznie gorszy niż w wodociągową. Tylko niespełna 20% rodzin korzysta z sieci kanalizacyjnej.

9 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 119 Tabela 6. Zasoby mieszkaniowe w gminach powiatu krakowskiego krakowskiego 2005 r. Liczba mieszkań Liczba izb w mieszkaniu Powierzchnia użytkowa na 1 mieszkanie (m²) na 1 osobę Średnia liczba osób na 1 mieszkanie na 1 izbę Krzeszowice ,76 72,8 24,6 2,96 0,79 Skała ,23 87,5 26,3 3,33 0,79 Skawina ,81 73,1 22,3 3,23 0,86 Słomniki ,83 79,6 25,0 3, Świątniki Górne ,99 84,7 23,4 3,62 0,91 Czernichów ,02 89,8 29,6 3,04 0,76 Igołomia-Wawrzeńczyce ,65 104,4 27,7 3,77 0,81 Iwanowice ,06 88,9 26,1 3,40 0,84 Jerzmanowice-Przeginia ,11 79,7 22,7 3,52 0,86 Kocmyrzów-Luborzyca ,40 100,5 28,2 3,56 0,81 Liszki ,19 90,4 25,6 3,53 0,84 Michałowice ,54 104,6 31,0 3,38 0,74 Mogilany ,26 92,0 26,3 3,50 0,82 Sułoszowa ,97 83,7 24,5 3,42 0,86 Wielka Wieś ,74 105,3 28,6 3,68 0,78 Zabierzów ,27 92,6 27,9 3,32 0,78 Zielonki ,64 111,5 35,0 3,18 0,69 Powiat krakowski ,11 86,8 26,2 3,31 0,81 Województwo małopolskie ,79 73,7 23,0 3,20 0,84 Źródło: opracowanie własne autora na podstawie danych pochodzących z Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego, WUS, Kraków Podobnie jak na większości terenów Małopolski, zasoby mieszkaniowe powiatu krakowskiego zasługują na wysoką ocenę, zarówno pod względem liczby, jak i ich standardu (tabela 6). Większa jest liczba izb w mieszkaniu od średniej dla Małopolski o 0,32 oraz powierzchnia użytkowa jednego mieszkania o 13,1 m 2. Średnia liczba osób przypadająca na jedno mieszkanie w powiecie krakowskim jest minimalnie wyższa od średniej dla Małopolski, ale już średnia liczba osób na jedną izbę jest mniejsza w powiecie krakowskim. Dostęp do opieki zdrowotnej na terenie poszczególnych gmin powiatu krakowskiego jest bardzo dobry, we wszystkich gminach są placówki zdrowotne, a w większości jest ich kilka (tabela 7).

10 120 W niektórych gminach powiatu zdecydowanie zbyt mała jest dostępność aptek dla mieszkańców, np. w gminach Jerzmanowice-Przeginia i Kocmyrzów-Luborzyca na jedną aptekę przypada ponad 10 tys. ludzi. Tabela 7. Poziom rozwoju infrastruktury służby zdrowia w gminach powiatu krakowskiego w 2005 r. Liczba ośrodków zdrowia, przychodni oraz poradni Liczba aptek Liczba punktów aptecznych Liczba ludności na 1 aptekę Krzeszowice Skała Skawina Słomniki Świątniki Górne Czernichów Igołomia-Wawrzeńczyce Iwanowice 1 Jerzmanowice-Przeginia Kocmyrzów-Luborzyca Liszki Michałowice 2 1 Mogilany Sułoszowa Wielka Wieś Zabierzów Zielonki Powiat krakowski Województwo małopolskie a a punkty apteczne uwzględniono w ogólnej liczbie aptek Źródło: opracowanie własne autora na podstawie danych pochodzących z Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego, WUS, Kraków Nierówności pomiędzy gminami powiatu krakowskiego występują w poziomie dostępu ich mieszkańców do szeroko rozumianej kultury. W siedmiu gminach powiatu krakowskiego nie ma ośrodka kultury, co jest oznaką słabej integracji i poczucia tożsamości ich mieszkańców (tabela 8). Słabsza dostępność do instytucji

11 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 121 kultury jest dodatnio skorelowana z słabszym w niej udziałem mieszkańców wsi. Instytucje kultury umożliwiają uczestnictwo mieszkańców w życiu kulturalnym ich środowiska, w ten sposób przyczyniają się do budowania kapitału społecznego będącego inicjatorem działania na wielu płaszczyznach życia społeczności lokalnych. Tabela 8. Stan infrastruktury kultury na terenie powiatu krakowskiego w 2005 r. Biblioteki publiczne Domy i ośrodki kultury Gminy miejsko-wiejska Muzea Krzeszowice Skała Skawina Słomniki Świątniki Górne 2 Czernichów 5 Igołomia-Wawrzeńczyce 3 Iwanowice 4 2 Jerzmanowice-Przeginia 4 3 Kocmyrzów-Luborzyca 3 3 Liszki 3 Michałowice 3 1 Mogilany 2 1 Sułoszowa 2 1 Wielka Wieś 4 Zabierzów 4 Zielonki 3 Powiat krakowski Województwo małopolskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych pochodzącychz Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego, WUS, Kraków Średnia liczba uczniów szkół podstawowych przypadających na klasę na terenie powiatu krakowskiego jest bardzo mała i wynosi 15 uczniów na jedną salę lekcyjną, natomiast liczba gimnazjalistów przypadających na jedną salę lekcyjną jest wyższa, gdyż wynosi 24 uczniów. Kina

12 Analiza poziomu wielofunkcyjnego rozwoju gmin powiatu krakowskiego Wysoka gęstość zaludnienia, znaczne rozdrobnienie gospodarstw i bliskość dużego ośrodka miejskiego Krakowa determinują charakter gmin wiejskich powiatu krakowskiego, dając możliwość organizowania znacznej liczby punktów usługowych, wykraczających poza lokalne potrzeby, a tym samym czyniąc dochód pochodzący wyłącznie z rolnictwa jako dodatkowy. W powiecie krakowskim aż 60% rodzin rolniczych podaje jako jedyne źródło utrzymania gospodarstwo rolne. Najwyższym wskaźnikiem rodzin żyjących jedynie z rolnictwa wynoszącym ponad 70% charakteryzowały się gminy: Igołomia-Wawrzeńczyce, Słomniki, Kocmyrzów-Luborzyca, Sułoszowa, Iwanowice. Gospodarstw rolnych prowadzących wyłącznie działalność pozarolniczą było najwięcej w miejscowościach: Mogilany i Świątniki Górne. Tabela 9. Gospodarstwa rolnicze w gminach powiatu krakowskiego według głównego źródła utrzymania w 2002 r. Liczba gospodarstw wyłącznie gospodarstwa rolne Rodzaj źródła utrzymania (w %) wyłącznie działalność pozarolnicza prowadzące działalność rolniczą i pozarolniczą nieprowadzące działalności rolniczej i pozarolniczej Krzeszowice ,4 5,9 6,8 38,8 Skała ,4 4,4 11,1 24,0 Skawina ,9 7,4 6,5 45,3 Słomniki ,7 2,2 10,8 13,2 Świątniki Górne ,0 11,6 7,0 45,4 Czernichów ,7 4,3 9,7 27,3 Igołomia-Wawrzeńczyce ,0 0,9 6,4 5,7 Iwanowice ,6 2,3 9,0 17,1 Jerzmanowice-Przeginia ,1 5,7 6,8 31,4 Kocmyrzów-Luborzyca ,1 1,8 12,1 10,0 Liszki ,2 4,5 9,2 35,1 Michałowice ,1 3,9 11,5 17,5 Mogilany ,8 10,2 9,7 39,3 Sułoszowa ,6 2,1 8,3 15,0

13 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 123 cd. tabeli 9 Liczba gospodarstw wyłącznie gospodarstwa rolne Rodzaj źródła utrzymania (w %) wyłącznie działalność pozarolnicza prowadzące działalność rolniczą i pozarolniczą nieprowadzące działalności rolniczej i pozarolniczej Wielka Wieś ,4 4,5 15,5 18,6 Zabierzów ,5 6,0 7,1 34,4 Zielonki ,7 5,3 11,8 21,2 Powiat krakowski ,0 4,9 9,4 25,7 Województwo małopolskie ,9 4,3 9,1 26,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszechnego spisu rolnego, GUS, Tabela 10. Pozarolnicza działalność gospodarcza gospodarstw rolnych na terenie powiatu krakowskiego Liczba gospodarstw Działalność w obrębie jednej sekcji działalności pozarolniczej, w tym przetwórstwo przemysłowego handel agroturystyka wynajem pokoi i inne budownictwo transport i magazynowanie pozostałe Działalność w obrębie dwóch i więcej sekcji Krzeszowice ,8 23,5 7,6 7,5 37,7 8,9 Skała ,6 21,3 0,8 4,8 8,4 35,8 7,3 Skawina ,3 20,2 4,3 4,3 51,0 4,9 Słomniki ,3 24,0 9,0 9,0 35,9 4,8 Świątniki Górne ,0 22,5 7,2 1,6 37,3 15,4 Czernichów ,2 21,1 5,0 4,1 35,2 9,4 Igołomia-Wawrzeńczyce ,2 34,1 11,4 38,2 4,1 Iwanowice ,5 21,2 4,5 10,6 44,4 3,8 Jerzmanowice-Przeginia ,6 22,5 1,2 10,2 7,0 36,3 8,2 Kocmyrzów-Luborzyca ,6 21,0 7,5 8,3 38,9 4,7 Liszki ,6 18,1 5,7 4,9 36 6,7 Michałowice 267 5,6 22,5 1,1 5,6 5,6 52,5 7,1

14 124 cd. tabeli 10 Liczba gospodarstw Działalność w obrębie jednej sekcji działalności pozarolniczej, w tym przetwórstwo przemysłowego handel agroturystyka wynajem pokoi i inne budownictwo transport i magazynowanie pozostałe Działalność w obrębie dwóch i więcej sekcji Mogilany ,8 18,5 6,5 6,0 41,7 6,5 Sułoszowa 136 7,4 30,1 8,8 5,9 43,4 4,4 Wielka Wieś ,4 15,4 3,0 3,2 47,8 9,2 Zabierzów ,9 14,8 5,9. 4,8 Zielonki ,0 23,0 8,9 5,6 45,5 7,0 Powiat krakowski ,6 22,0 0,2 6,7 6,4 41,1 6,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszechnego spisu rolnego, GUS, Najczęściej podejmowaną formą pozarolniczej aktywności gospodarczej na terenie powiatu krakowskiego jest handel, którego prowadzenie wymaga relatywnie niskich nakładów finansowych. Należy podkreślić niski udział agroturystyki i wynajmu pokoi wynoszący tylko 0,2%, co prawdopodobnie jest spowodowane brakiem zgłoszenia tego typu działalności. Tabela 11. Dynamika rozwoju liczby podmiotów gospodarczych w gminach powiatu krakowskiego 2005 r. w stosunku do 2001 r. Liczba podmiotów Dynamika 2001/2005 Własność według sektorów (w %) publiczny prywatny Krzeszowice ,77 2,7 3,3 97,3 96,7 Skała ,09 2,2 2,8 97,8 97,2 Skawina ,31 3,1 3,1 96,9 96,9 Słomniki ,52 2,3 3,6 97,7 96,4 Świątniki Górne ,43 2,0 2,1 98,0 97,9 Czernichów ,07 2,6 3,4 97,4 96,6 Igołomia-Wawrzeńczyce ,06 4,4 4,6 95,6 95,4

15 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 125 cd. tabeli 11 Liczba podmiotów Dynamika 2001/2005 Własność według sektorów (w %) publiczny prywatny Iwanowice ,64 4,8 4,5 95,2 95,5 Jerzmanowice-Przeginia ,20 3,1 3,0 96,9 97,0 Kocmyrzów-Luborzyca ,36 3,0 2,5 97,0 97,5 Liszki ,68 2,1 1,8 97,9 98,2 Michałowice ,95 3,2 3,1 96,8 96,9 Mogilany ,09 2,1 2,0 97,9 98,0 Sułoszowa ,09 4,5 4,2 95,5 95,8 Wielka Wieś ,85 2,4 3,2 97,6 96,8 Zabierzów ,72 2,0 1,6 98,0 98,4 Zielonki ,87 1,4 2,0 98,6 98,0 Powiat krakowski , 00 2,6 2,9 97,4 97,2 Województwo małopolskie ,00 2,7 3,1 97,3 96,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych pochodzących z Rocznika Statystycznego Województwa Małopolskiego, WUS, Kraków W latach w powiecie krakowskim przybyło 11% podmiotów gospodarczych, podczas gdy w tym samym okresie w województwie małopolskim przyrost ten wynosił 7% (tabela 12). Największą dynamiką wzrostu wynoszącego powyżej 20% odznaczały się gminy: Zielonki i Mogilany. Najmniejszą dynamikę zanotowały gminy: Krzeszowice niecały 1 pkt i Jerzmanowice-Przeginia nieco ponad 3 pkt. procentowe. Duża dynamika przedsiębiorczości stanowi impuls do dynamizacji rozwoju całej gospodarki obszarów wiejskich powiatu krakowskiego. Na terenie woj. małopolskiego oraz gmin powiatu krakowskiego zdecydowanie przeważa własność sektora prywatnego (przeszło 95%). Województwo małopolskie oraz powiat krakowski charakteryzują się niskim poziomem bezrobocia, średnio dla gmin powiatu krakowskiego wynosi on 6,0% i jest niższy od wskaźnika dla całego województwa małopolskiego wynoszącego 8,7%. W rzeczywistości jednak wskaźnik bezrobocia jest wyższy na skutek ukrytego bezrobocia agrarnego. Struktura zatrudnienia w województwie małopolskim i powiecie krakowskim przedstawia się podobnie, najwięcej osób pracuje w usługach oraz w przemyśle i rolnictwie. W powiecie krakowskim udział pracujących w usługach jest mniejszy w porównaniu z pracującymi w usługach w województwie małopolskim na korzyść większego udziału pracujących w przemyśle i budownictwie, co wynika ze specyfiki gospodarki woj. małopolskiego i miasta Krakowa.

16 126 Tabela 12. Struktura sektora rynku pracy w powiecie krakowskim w 2005 r. Liczba pracujących Liczba bezrobotnych Stopa bezrobocia (w %) Razem Usługi (w %) rynkowe nierynkowe Przemysł i budownictwo (w %) Rolnictwo i leśnictwo; rybactwo (w %) Krzeszowice ,8 52,6 24,3 28,3 40,7 6,6 Skała ,1 70,6 26,2 44,4 26,3 3,0 Skawina ,9 36,4 18,3 18,1 63,1 0,4 Słomniki ,7 42,7 18,5 24,2 46,5 10,8 Świątniki Górne ,6 34,4 14,6 19,8 64,7 0,9 Czernichów ,8 70,9 22,6 48,3 28,4 0,7 Igolomia-Wawrzeńczyce ,3 74,0 20,8 53,2 14,9 11,1 Iwanowice ,7 87,8 28,4 59,4 11,1 1,1 Jerzmanowice-Przeginia ,1 85,3 28,4 56,9 10,2 4,5 Kocmyrzów-Luborzyca ,1 73,2 14,8 58,4 21,1 5,7 Liszki ,4 60,8 24,2 36,6 36,4 3,0 Michałowice ,4 76,5 23,8 52,7 12,0 11,5 Mogilany ,0 62,1 31,2 30,9 31,1 6,8 Sułoszowa , ,6 57,4 2,0 2,0 Wielka Wieś ,0 83,3 57,1 26,2 16,1 0,6 Zabierzów ,0 65,7 50,8 14,9 31,5 2,9 Zielonki ,0 54,9 29,2 25,7 42,8 2,3 Powiat krakowski ,0 54,9 27,4 25,7 43,7 3,2 Województwo małopolskie ,7 64,7 34,1 30,6 34,5 0,8 Źródło: opracowanie własne autora na podstawie danych GUS. Poszczególne gminy powiatu krakowskiego znacznie różnią się pomiędzy sobą pod względem struktury zatrudnienia. Można wyodrębnić grupę gmin charakteryzujących się wysokim wskaźnikiem zatrudnienia w rolnictwie: Igołomia- -Wawrzeńczyce, Michałowice, Słomniki oraz wysokim wskaźnikiem zatrudnienia w przemyśle: Skawina, Świątniki Górne. Wyższym wskaźnikiem zatrudnienia w usługach na tle pozostałych gmin powiatu krakowskiego charakteryzują się: Zabierzów, Wielka Wieś, Iwanowice, Kocmyrzów-Luborzyca. Wskaźniki przedsiębiorczości powiatu krakowskiego i woj. małopolskiego w poszczególnych sekcjach polskiej klasyfikacji działalności mają podobny trend (tabela 13).

17 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 127 Zarówno w powiecie krakowskim i województwie małopolskim największa skłonność do podejmowania aktywności zawodowej na własny rachunek występuje w handlu. W powiecie krakowskim na tle woj. małopolskiego wyższy poziom przedsiębiorczości występuje w sekcji budownictwo i transport. Spośród gmin powiatu krakowskiego najwyższym poziomem rozwoju przedsiębiorczości charakteryzuje się gmina Zielonki. Tabela 13. Podmioty gospodarcze zarejestrowane na terenie powiatu krakowskiego według wybranych sekcji PKD na 1 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w 2005 r. Rolnictwo i leśnictwo Przemysł Budownictwo Handel Hotele i restauracje Transport Pośrednictwo finansowe Obsługa nieruchomości Krzeszowice 2,2 17,3 16,4 46,7 3,2 12,5 4,2 13,6 Skała 3,7 13,8 15,7 43,1 4,0 17,2 3,0 7,3 Skawina 1,6 20,6 19,1 51,5 4,5 10,2 4,3 17,3 Słomniki 4,0 11,2 16,0 53,9 4,9 16,2 3,4 10,0 Świątniki Górne 3,4 57,9 20,9 59,5 3,4 6,0 2,8 11,9 Czernichów 2,8 16,4 15,4 41,7 3,3 9,5 2,9 10,2 Igołomia-Wawrzeńczyce 5,6 6,3 8,6 26,8 1,0 7,9 2,3 5,4 Iwanowice 4,2 12,3 12,3 30,0 1,6 14,2 2,6 5,1 Jerzmanowice-Przeginia 4,3 15,9 18,5 36,3 2,7 13,4 1,7 8,0 Kocmyrzów-Luborzyca 2,8 6,7 13,0 33,1 2,4 10,5 2,6 9,7 Liszki 3,1 19,0 14,2 32,7 2,6 10,9 2,9 11,1 Michałowice 2,3 15,1 13,6 38,2 4,2 10,7 2,7 12,8 Mogilany 3,3 28,6 19,2 50,3 4,3 9,9 3,7 14,2 Sułoszowa 8,9 6,9 13,7 21,2 2,0 12,6 0,9 6,0 Wielka Wieś 3,6 14,8 18,0 43,7 4,8 13,7 2,6 14,4 Zabierzów 2,8 17,3 15,7 42,9 3,8 10,1 3,5 21,6 Zielonki 3,3 16,9 17,8 51,7 4,6 16,9 4,5 25,6 Powiat krakowski 2,6 14,2 16,4 43,9 3,6 11,8 3,4 13,8 Województwo małopolskie 2,9 16,5 15,3 44,3 5,3 11,1 4,6 20,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Województwo małopolskie, podregiony, powiaty, gminy, GUS, Kraków 2006.

18 Wnioski 1. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich jest wielkim wyzwaniem dla Polski, gdyż obszary te mają w dużym stopniu charakter monokultury rolniczej. 2. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich powinien stanowić podstawowy instrument zahamowania emigracji ludności wiejskiej i stworzenia nowych bardziej wydajnych miejsc pracy na terenach wiejskich. 3. Powiat krakowski otacza niemal całkowicie miasto Kraków, stąd też jego struktura demograficzna agrarna i gospodarcza jest typowa dla obszarów podmiejskich w Polsce. 4. Gminy powiatu krakowskiego charakteryzują się wysokim udziałem ludności w wieku produkcyjnym, który kształtuje się na poziomie ponad 60%. Wysoki odsetek osób w wieku produkcyjnym jest szansą poprawy struktury rolnictwa i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich powiatu krakowskiego. 5. Powiat krakowski ma lepsze wskaźniki poziomu infrastruktury techniczno- -ekonomiczno-społecznej niż całe województwo małopolskie. 6. Powiat krakowski jest powiatem o wysokim rozdrobnieniu gospodarstw rolnych. Poniżej 1 ha na 50% wszystkich gospodarstw rolniczych i areał do 5 ha zajmuje 93,6% gospodarstw, natomiast areał powyżej 5 ha ma tylko 2,7% gospodarstw rolnych. 7. Rozwój przedsiębiorczości w powiecie krakowskim ma wyższą dynamikę wzrostu niż w całym województwie małopolskim, w czym dominuje sektor prywatny, którego udział wynosi 97,3%. 8. Analizując wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich powiatu krakowskiego należy zauważyć, że największy udział mają handel, usługi i budownictwo. Wielofunkcyjny rozwój przejawia się również w tym, że następują zmiany w strukturze źródeł utrzymania gospodarstw rolniczych. Ponad 60% gospodarstw utrzymuje się wyłącznie z rolnictwa, a tylko 14,3% prowadzi działalność pozarolniczą. Niepokojące jest to, że około 26% gospodarstw nie prowadzi żadnej działalności, tj. ani rolniczej, ani pozarolniczej. Ziemia tych gospodarstw stwarza potencjalne możliwości zwiększenia areału gospodarstw utrzymujących się wyłącznie z rolnictwa. Literatura Hunek T., Dywersyfikacja aktywności rolniczej Polski: zarządzanie upadkiem [w:] Rozwój obszarów wiejskich. Doświadczenia krajów europejskich, red. K. Zawalińska, IRWiR, Warszawa Kłodziński M., Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast, IRWiR, Warszawa 2006.

19 Analiza wielofunkcyjnego rozwoju 129 Maurem M.C., Jaką rolę ma odgrywać rolnictwo w społeczeństwie europejskim? Wieś i Rolnictwo 2005, nr 1 (126). Perspektywy rolniczej Polski w Unii Europejskiej-25, red. T. Hunek, IRWiR, Warszawa Polska strategia w procesie kształtowania polityki Unii Europejskiej wobec obszarów wiejskich i rolnictwa, red. J. Wilkin, IRWiR, Warszawa Polska wieś 2025: wizje rozwoju, red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa Prusek A., Wspólna polityka rolna UE (CAP) a rozwój obszarów wiejskich oraz programowanie rozwoju i restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce [w:] Obszary wiejskie w Polsce i kierunki ich przekształceń strukturalnych w warunkach integracji z UE, maszynopis, Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków Wilkin J., Rolnictwo a społeczeństwo ewolucja funkcji i relacji [w:] Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich, red. A. Rosner, IRiRW, Warszawa Analysis of the Diverse Development of Rural Areas in the Kraków Powiat in Light of European Integration In this article, the author analyses the current state of development of rural areas in the Kraków Powiat as well as the diversity of their development. The assessment of the current level of diversity of rural areas in the Kraków Powiat is carried out on the basis of an analysis of the diversity of non-agricultural occupations amongst the Kraków Powiat population.