Społeczny Audyt Reprywatyzacji. Raport pod redakcją Tomasza Leśniaka.

Transkrypt

1 Społeczny Audyt Reprywatyzacji Raport pod redakcją Tomasza Leśniaka

2 Zespół projektu: Alicja Beryt, Andrzej Dziarmagowski, Karol Kurnicki, Tomasz Leśniak, Samuel Nowak, Daria Gosek-Popiołek, Piotr Popiołek, Karolina Rostkowska, Kinga Siewior, Weronika Śmigielska, Kamil Twardowski Projekt graficzny, skład i łamanie: Alicja Beryt Kraków 2018 Wesprzyj działania Miasta Wspólnego:

3 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 4 CZĘŚĆ I PRZEWODNIK... 5 Własność nieruchomości po II wojnie światowej... 5 Czym są układy indemnizacyjne?... 5 Czemu miały służyć układy indemnizacyjne?... 6 Które nieruchomości zostały objęte układami indemnizacyjnymi?... 7 Dlaczego sprawa układów indemnizacyjnych powraca?... 7 CZĘŚĆ II ORZECZNICTWO... 9 CZĘŚĆ III METODOLOGIA Opracowanie bazy adresów nieruchomości Przygotowanie i wysyłka wniosków o udostępnienie informacji publicznej Weryfikacja adresów nieruchomości Pozyskanie współczesnych numerów ksiąg wieczystych nieruchomości CZĘŚĆ IV WYNIKI Nieruchomości, które nie przeszły na własność Skarbu Państwa Tryb przejmowania nieruchomości Komunalizacja nieruchomości Wnioski o wszczęcie procedury administracyjnej Działania samorządu terytorialnego i Ministerstwa Finansów Wnioski i rekomendacje

4 WPROWADZENIE W kwietniu 2016 roku Iwona Szpala i Małgorzata Zubik, dziennikarki Gazety Wyborczej, ujawniają kulisy reprywatyzacji działki przy ul. Chmielnej 70 w Warszawie. To atrakcyjny grunt, którego wartość szacowana jest na około milionów złotych. Sześć lat wcześniej mecenas Robert N. doprowadza do unieważnienia nacjonalizacji nieruchomości. Po pewnym czasie okazuje się jednak, że jej właścicielem przed wywłaszczeniem był obywatel Danii. Ta z kolei jest krajem, który od władz PRL-u otrzymał w ramach tzw. układów indemnizacyjnych odszkodowanie za znacjonalizowane po wojnie nieruchomości. A to znaczy, że do reprywatyzacji Chmielnej 70 nigdy nie powinno dojść. Ile jest takich przypadków? Czy Chmielna jest wyjątkiem? Nie sprawdziła tego do tej pory żadna instytucja publiczna ani organizacja pozarządowa. Stąd pomysł na projekt Społeczny audyt reprywatyzacji, w ramach którego zbadaliśmy losy krakowskich nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi. Mamy nadzieję, że nasza inicjatywa zachęci organizacje pozarządowe z innych miast do przeprowadzenia lokalnych audytów reprywatyzacji i przyczyni się do poprawy działania instytucji publicznych w obszarze układów indemnizacyjnych. Zespół Miasta Wspólnego 4

5 CZĘŚĆ I PRZEWODNIK Własność nieruchomości po II wojnie światowej W rezultacie II wojny światowej oraz w wyniku powstania Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej nastąpiły daleko idące zmiany w zakresie stosunków własnościowych. W przypadku nieruchomości rolnych zasadnicze znaczenie miała reforma rolna z 1944 roku likwidująca pozostałości folwarcznej organizacji produkcji rolnej poprzez rozparcelowanie wielkich majątków ziemskich wśród chłopów bezrolnych oraz małorolnych. W przypadku nieruchomości zabudowanych budynkami wielorodzinnymi położonymi w granicach administracyjnych miast kluczowe znaczenie miały przepisy Dekretu z dnia 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich, zakładającego przejęcie na własność Skarbu Państwa nieruchomości stanowiących własność osób, które utraciły posiadanie nieruchomości i nie złożyły stosownego wniosku o przywrócenie posiadania. Zgodnie z przepisami dekretu, Skarb Państwa nabywał własność majątków opuszczonych po upływie 10 lat. Sposoby nabycia prawa własności przez Skarb Państwa w okresie powojennym 1. W trybie Dekretu Bieruta (Dekret z dnia 26 października 1945 roku o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. St. Warszawy), 2. W trybie przepisów o reformie rolnej Dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej, 3. Przez przemilczenie w trybie przepisów o majątkach opuszczonych (Dekret z dnia 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich), 4. Na podstawie umów indemnizacyjnych w trybie Ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych. Czym są układy indemnizacyjne? W celu uregulowania roszczeń właścicieli nieruchomości będących obywatelami innych państw, Polska Rzeczpospolita Ludowa zawarła z rządami kilkunastu państw zachodnich (Francji, Danii, Szwajcarii i Liechtensteinu, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Norwegii, Stanów Zjednoczonych, Belgii i Luksemburga, Grecji, Holandii, Austrii oraz Kanady) umowy zakładające wypłacenie odszkodowań za nieruchomości znajdujące się na terenie Polski. Byli to przedwojenni obywatele polscy, 5

6 którzy w trakcie i po wojnie wyemigrowali do krajów Zachodu i tam nabyli obywatelstwo. Jednocześnie, zgodnie ze stanowiskiem Ministerstwa Finansów, układy zwolniły Polskę z jakichkolwiek zobowiązań wynikających z przejęcia mienia. Innymi słowy, kamienice i grunty objęte układami indemnizacyjnymi powinny przejść na własność Skarbu Państwa, a nie osób fizycznych lub spółek. Sam fakt zawarcia umów indemnizacyjnych nie skutkował jednak zmianami w treści ksiąg wieczystych, a w polskim systemie prawnym to właśnie wpisy dokonane w księgach wieczystych decydują o stanie własnościowym każdej nieruchomości. Do dokonania odpowiedniego wpisu w księdze wieczystej nieruchomości zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz.U nr 12 poz. 6) konieczne było uprzednie wydanie przez Ministra Finansów decyzji deklaratoryjnej stwierdzającej nabycie prawa własności przez Skarb Państwa. To między innymi zaniedbania w tym obszarze doprowadziły do istniejącego aktualnie stanu niepewności prawnej co do nieruchomości objętych układami indemnizacyjnych. W wielu przypadkach Minister Finansów w ogóle nie wydał decyzji, a w części wydana decyzja nie została ujawniona w księgach wieczystych. W związku z tym, według treści ksiąg wieczystych poszczególne nieruchomości wciąż stanowiły własność osób prywatnych, obywateli państw zachodnich, pomimo tego, że powinny należeć do Skarbu Państwa lub po restytucji samorządu terytorialnego w 1990 roku do jednostek samorządu terytorialnego. Czemu miały służyć układy indemnizacyjne? Założeniem układów indemnizacyjnych i przepisów mających na celu realizację ich postanowień w polskim systemie prawnym było uregulowanie statusu prawnego nieruchomości, których właściciele pozostawali poza granicami PRL-u, a na tych nieruchomościach państwo realizowało swoje zadania. Były to głównie działania z zakresu zaspokajania potrzeb mieszkaniowych obywateli. Zniszczenia wojenne skutkowały ogromnym głodem mieszkaniowym, więc w opuszczonych przez właścicieli nieruchomościach państwo kwaterowało lokatorów, którzy często zamieszkują w tych lokalach od kilku dekad. Regulacja stanu prawnego poprzez układy indemnizacyjne i przepisy wykonawcze miały doprowadzić do prawnego usankcjonowania pozycji Skarbu Państwa w odniesieniu do tych nieruchomości. Jednakże, jak już wspomniano wyżej, liczne zaniedbania skutkowały tym, że po transformacji ustrojowej o nieruchomości zaczęli upominać się następcy prawni dawnych właścicieli, a także osoby, które potrafiły wykorzystać stan niepewności wokół kamienic objętych układami. Pomimo, że nieruchomości często były zarządzane przez gminne jednostki i były zasiedlone przez lokatorów kwaterunkowych, wciąż jako właściciele w księgach wieczystych ujawnione były często nieżyjące już osoby obywatele państw, którym władze PRLu zdążyły wypłacić odszkodowania za nieruchomości. W wyjątkowo niekorzystnej pozycji stawiało to lokatorów kamienic, często położonych w obszarach ścisłych centrów dużych miast. Osoby przejmujące kamienice traktowały lokatorów jako przeszkodę w realizacji zysków z nieruchomości. 6

7 Które nieruchomości zostały objęte układami indemnizacyjnymi? Listy nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi były załączone do samych umów. Jednak do dziś nie zostały podane do wiadomości publicznej kompletne wykazy nieruchomości. Część wykazów poza wykazami z układów z Francją, Austrią i Grecję jest opublikowana na stronie internetowej Ministerstwa Finansów. Jednak i one nie obejmują wszystkich adresów nieruchomości. Podane do wiadomości publicznej listy nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi pozostają zatem wciąż niekompletne, a poszczególne wykazy są co pewien czas uzupełniane przez pracowników Ministerstwa Finansów. Dlaczego sprawa układów indemnizacyjnych powraca? Niejasności prawne oraz wieloletnie zaniedbania zarówno z okresu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, jak i z okresu transformacji ustrojowej ujawniły się w trakcie afery reprywatyzacyjnej w Warszawie. Okazało się, że brak ujawnienia Skarbu Państwa w księgach wieczystych pomimo faktu, że dana nieruchomość była objęta umową indemnizacyjną niesie za sobą bardzo daleko idące skutki. Nieruchomości stawały się przedmiotem obrotu przez osoby ustanowione kuratorami dla osób dawno już nieżyjących, sprzedawane były po zaniżonych cenach wskutek niewiedzy dawnych właścicieli (zgodnie z treścią ksiąg wciąż aktualnymi) o realiach społeczno-gospodarczych w Polsce, wreszcie niszczały, ponieważ gminy nie inwestują w nieruchomości o nieuregulowanym stanie prawnym. Kamienice przejęte przez nowych właścicieli osoby prywatne lub wielkie firmy deweloperskie często były poddawane tzw. czyszczeniu, czyli doprowadzaniu podstępem lub przemocą (np. poprzez odcinanie wody, źródeł ciepła, uporczywe remonty, drastyczne podwyżki czynszów) do opróżnienia lokali z dotychczasowych mieszkańców. Następnie były sprzedawane po bardzo wysokich cenach, często z przeznaczeniem na działalność hotelarską lub turystyczny najem krótkoterminowy. W ten sposób reprywatyzacja napędza gentryfikację centrów miast. Spis układów indemnizacyjnych 1. Układ między Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki a Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dotyczący roszczeń obywateli Stanów Zjednoczonych, zawarty w dniu 16 lipca 1960 r., 2. Układ pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Rządem Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii dotyczący załatwienia spraw finansowych, zawarty w dniu 11 listopada 1954 r., 3. Układ pomiędzy Królewskim Rządem Norweskim i Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej dotyczący likwidacji wzajemnych roszczeń finansowych, podpisany w dniu 23 grudnia 1955 r. w Oslo, 7

8 4. Układ między Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Rządem Królestwa Holandii dotyczący odszkodowania za niektóre interesy holenderskie w Polsce, zawarty dnia 20 grudnia 1963 r. w Warszawie, 5. Układ między Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Rządem Belgii i Rządem Wielkiego Księstwa Luksemburgu dotyczący odszkodowania za niektóre interesy belgijskie i luksemburskie w Polsce, zawarty dnia 14 listopada 1963 r. w Warszawie, 6. Protokół nr 1 w sprawie interesów i mienia duńskiego w Polsce z dnia 16 grudnia 1948 r. oraz Protokół nr 2 w sprawie interesów i mienia duńskiego w Polsce z dnia 26 lutego 1953 r., 7. Układ pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Rządem Kanady dotyczący uregulowania spraw finansowych, zawarty w dniu 15 października 1971 r., 8. Układ między Rządem polskim i Rządem szwedzkim w sprawie odszkodowania interesów szwedzkich w Polsce, zawarty w Sztokholmie dnia 16 listopada 1949 r. oraz Układ pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Królewskim Szwecji w sprawie uregulowania niektórych interesów finansowych związanych z własnością nieruchomości szwedzkich w Polsce, sporządzony w Warszawie w dniu 19 stycznia 1966 r., 9. Układ między Polską a Konfederacją Szwajcarską dotyczący odszkodowania interesów szwajcarskich w Polsce, zawarty w Warszawie dnia 25 czerwca 1949 r. oraz Protokół poufny między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Konfederacją Szwajcarską dotyczący uregulowania globalnego niektórych interesów szwajcarskich w Polsce, sporządzony w Warszawie w dniu 22 czerwca 1956 r., 10. Układ z 19 marca 1948 r. dotyczący udzielenia przez Polskę odszkodowania dla interesów francuskich dotkniętych przez ustawę polską z 3 stycznia 1946r. o nacjonalizacji, 11. Układ z dnia 22 listopada 1963 r. między rządem PRL a królewskim rządem Grecji dotyczący odszkodowania za interesy greckie w Polsce, 12. Układ z dnia 6 października 1970 r. między PRL a Republiką Austrii o uregulowaniu określonych zagadnień finansowych. 8

9 CZĘŚĆ II ORZECZNICTWO Problemy z układami indemnizacyjnymi zaczynają się na poziomie interpretacji regulacji prawnych i orzecznictwa sądów. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 roku o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65) jest zwięzłym aktem prawnym, wprowadzającym prostą i jasną procedurę ujawniania w księgach wieczystych Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi. Szczegóły postępowania w sprawie z wniosku o wpis w księdze wieczystej regulowało równie zwięzłe rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie trybu dokonywania w księgach wieczystych wpisów na rzecz skarbu państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych z dnia 9 maja 1968 roku (Dz.U. Nr 17, poz. 109). Procedura ta prezentuje się następująco: 1) Minister Finansów (znajdujący się w posiadaniu list adresowych lub danych osobowych przedwojennych właścicieli nieruchomości obywateli państw obcych, objętych układami indemnizacyjnymi) z urzędu wydaje deklaratoryjną decyzję stwierdzającą przejście na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości lub prawa na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych (art. 2 ustawy), 2) właściwe Prezydium Powiatowej/Miejskiej Rady Narodowej (a po 1990 roku właściwy prezydent miasta/starosta) występuje do właściwego wydziału ksiąg wieczystych danego sądu rejonowego z wnioskiem o wpis do księgi wieczystej tytułu własności nieruchomości, która przeszła na rzecz Skarbu Państwa na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, jak również wpis przejścia na podstawie takiej umowy na rzecz Skarbu Państwa uprawnień wynikających z wieczystego użytkowania lub uprawnień do korzystania z ograniczonych praw rzeczowych ( 1 Rozporządzenia). Deklaratoryjny charakter decyzji wydawanej przez Ministra Finansów nie powinien budzić wątpliwości, a to wobec klarownego uregulowania jej charakteru w art. 2 ustawy (wpis do księgi wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości lub uprawnionego do korzystania z wieczystego użytkowania albo z ograniczonego prawa rzeczowego następuje na podstawie decyzji Ministra Finansów, stwierdzającej przejście na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości lub prawa na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych). Deklaratoryjny charakter decyzji Ministra Finansów nie był też w orzecznictwie kwestionowany. W najistotniejszym wyroku (wyrok NSA z dnia 17 maja 1999 roku w sprawie o sygn. akt: OSA 2/98) zapadłym na kanwie ustawy z 1968 roku Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, iż: 9

10 Ustawa przewiduje w art. 2 wydanie przez Ministra Finansów decyzji administracyjnej stwierdzającej przejście nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, zaś decyzja ta stanowi podstawę wpisu praw w księdze wieczystej. Ustawa odwołuje się do umów międzynarodowych o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, które określa jako umowy zawarte przez Rząd Polski z rządami innych państw. Chodzi o takie umowy, których postanowienia dotyczyły przejścia na rzecz Skarbu Państwa określonych praw obywateli państw obcych, ale także uregulowania roszczeń obywateli państw obcych z tym związanych. Z uwagi na cel i treść ustawy nie ma podstaw do twierdzenia, że ustawa posługuje się pojęciem międzynarodowej umowy w znaczeniu umowy międzynarodowej, która została ratyfikowania i ogłoszona w Dzienniku Ustaw. Wręcz przeciwnie, należy dojść do wniosku, że ustawa została uchwalona właśnie dlatego, iż umowy międzynarodowe o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, z uwagi na ich rangę, nie stanowiły wystarczającej podstawy prawnej do udokumentowania w księgach wieczystych przejścia na rzecz Skarbu Państwa określonych praw po obywatelach państw obcych. Nie może budzić wątpliwości, iż celem wymienionej ustawy było nie tyle unormowanie kwestii dokonywania wpisów w księgach wieczystych, o czym mógłby świadczyć tytuł ustawy, lecz w istocie miała ona na celu uregulowanie spraw związanych ze stanem prawnym nieruchomości, które faktycznie zostały przejęte przez Państwo, a z tytułu tego przejęcia na mocy umów międzynarodowych o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych właścicielom nieruchomości wypłacono odszkodowania. Same układy indemnizacyjne nie stanowiły źródła prawa powszechnie obowiązującego. Stąd koniecznym stało się uchwalenie ustawy z 1968 roku. Rozwój orzecznictwa polskich sądów i TK, począwszy od wskazanego wyroku NSA z 1999 roku, poprzez postanowienie TK z 2000 roku (postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 2000 roku, sygn. akt: SK 31/99) i wyrok SN z 2010 roku (wyrok Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 15 października 2010 roku sygn. akt: V CSK 3/10), na wyroku WSA w Warszawie z 2017 roku (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z siedzibą w Warszawie z dnia 4 października 2017 roku, sygn. akt: I SA/Wa 2189/15) skończywszy, doprowadził ostatecznie do uznania, że jeśli przedwojenny właściciel nieruchomości nie wystąpił do danego rządu państwa obcego ze stosownym wnioskiem i nie otrzymał fizycznie należnego odszkodowania, nawet wydanie decyzji przez Ministra Finansów w trybie art. 2 ustawy z 1968 roku nie stało na przeszkodzie ubieganiu się przez tegoż właściciela (lub jego następców prawnych) o fizyczny zwrot danej nieruchomości (względnie powiększonego o ewentualne odszkodowanie na skutek wyodrębnienia lokali w nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym lub innych relewantnych zdarzeń prawnych). W uzasadnieniu swojego wyroku z 2010 roku SN stwierdził wprost, iż: Zakres deklaratoryjnego stwierdzenia w decyzji Ministra Finansów o przejściu na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości na podstawie umowy międzynarodowej ogranicza się wyłącznie do kwestii uzyskania przez Skarb Państwa tytułu własności jako podstawy wpisu do księgi 10

11 wieczystej, a nie prawa własności. [ ] Rozstrzygające znaczenie ma więc to, czy obywatel Stanów Zjednoczonych, powołując się na układ, wystąpił o odszkodowanie do Rządu Stanów Zjednoczonych i czy takie odszkodowanie otrzymał na tej podstawie, że jego mienie zostało przejęte przez Państwo Polskie. Taka sytuacja stwarza stan przejścia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. Prowadzi to do wniosku, że układ był podstawą przejścia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości w rozumieniu art. 2 ustawy, jeżeli obywatel Stanów Zjednoczonych wystąpił o przyznanie odszkodowania na podstawie układu i otrzymał takie odszkodowanie, którego wartość była odnoszona do wartości praw przejętych przez Państwo Polskie. Ustawa ta przewiduje wprawdzie, iż przesłanką wydania decyzji przez Ministra Finansów jest stwierdzenie, że nieruchomość przeszła na rzecz Skarbu Państwa na podstawie międzynarodowej umowy, jednakże sformułowania tego nie należy rozumieć dosłownie (z zastosowaniem wykładni językowej). Przejście nieruchomości bowiem, jak to wykazano wyżej, mogło mieć charakter faktyczny, a nie prawny. Gdyby przejście praw do nieruchomości nastąpiło na podstawie umowy międzynarodowej (ratyfikowanej i publikowanej), to zbędne byłoby wydawanie ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. i decyzji administracyjnej. Sama bowiem umowa międzynarodowa byłaby wystarczającą podstawą dokonania wpisu w księdze wieczystej. Problematyczne w tej sytuacji stało się ustalenie momentu przejścia na rzecz Skarbu Państwa prawa własności danej nieruchomości. Momentem takim mogłaby być: 1) chwila wejścia w życie jednego z powojennych aktów nacjonalizacyjnych, którego obowiązywanie dotyczyło danej nieruchomości, 2) chwila podpisania przez strony układu indemnizacyjnego, 3) chwila przekazania rządowi państwa obcego zryczałtowanego odszkodowania lub zaciągnięcia przez rząd PRL zobowiązania w tym przedmiocie, 4) chwila przekazania odszkodowania przedwojennym właścicielom danej nieruchomości (lub ich spadkobiercom) i złożenia podpisów przez przedwojennych właścicieli nieruchomości (lub ich spadkobierców) pod oświadczeniem o zrzeczeniu się wszelkich roszczeń do nieruchomości pozostawionych w granicach PRL. Zgodnie ze wskazaną utrwaloną linią orzeczniczą wydaje się, że momentem takim byłby moment fizycznego przekazania należnego odszkodowania danemu przedwojennemu właścicielowi (lub jego następcom prawnym) oraz podpisanie przez niego oświadczenia o zrzeczeniu się roszczeń wobec rządu PRL. Tymczasem okazuje się, że wypracowana w 1999 roku przez NSA interpretacja układów indemnizacyjnych i art. 2 ustawy z 1968 roku, bezkrytycznie przez niemal kolejne dwadzieścia lat powielana w kilkudziesięciu orzeczeniach Wojewódzkich Sądów Administracyjnych, Sądów Rejonowych, Sądów Okręgowych, Sądów Apelacyjnych, Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego (każdorazowo w szeregu różnych składów!), obarczona jest fundamentalnym 11

12 błędem konstrukcyjnym, który polega na niezrozumieniu istoty zawartych przez PRL układów indemnizacyjnych. Układy indemnizacyjne nie były bowiem umowami międzynarodowymi o charakterze wywłaszczeniowym. Co więcej, w zakresie skutku w postaci wywłaszczenia odsyłały wprost do poszczególnych polskich ustaw (dekretów) wywłaszczeniowych. Przykładowo art. 1 ust. 1 układu między PRL a Republiką Austrii z 6 października 1970 roku sformułowany jest następująco: Podobnie bądź identycznie sformułowane zostały przepisy początkowe pozostałych układów indemnizacyjnych. A zatem skutek, w postaci przejęcia na własność danej nieruchomości przez Skarb Państwa następował nie w momencie wręczenia odszkodowania przedwojennemu właścicielowi nieruchomości, lecz w momencie wejścia w życie danego dekretu (ustawy) nacjonalizacyjnego. Poprzez odesłanie wprost do miarodajnych dla stwierdzenia wywłaszczenia lub nacjonalizacji aktów prawnych ukazuje się oczywisty sens prawny układów indemnizacyjnych, którym jest ostateczne zaspokojenie kwestii odszkodowań z tytułu (dokonanego!) wywłaszczenia lub nacjonalizacji ze strony Państwa Polskiego. Polskie Państwo, zawierając układ indemnizacyjny z danym państwem obcym, wobec dokonanego wywłaszczenia czy nacjonalizacji danej nieruchomości, poprzez zapłatę konkretnego zryczałtowanego odszkodowania (lub zaciągnięcie w tym przedmiocie zobowiązania), zostało zwolnione z odpowiedzialności wobec osób prawnych lub fizycznych danego państwa obcego, które to państwo obce przejmowało w ramach własnej odpowiedzialności wobec swoich obywateli obowiązek zaspokojenia roszczenia odszkodowawczego za wywłaszczone lub znacjonalizowane mienie, pozostawione w granicach PRL. Podkreślenia wymaga, iż wywłaszczenie lub nacjonalizacja odbyła się na podstawie ustawodawstwa polskiego. Polskie akty prawne były źródłem ewentualnych roszczeń odszkodowawczych, a ich zaspokojenie nastąpiło poprzez zapłatę zryczałtowanej sumy pieniężnej (lub zaciągnięcie zryczałtowanego 12

13 odszkodowania). Wskazane powyżej, poprawne rozumienie skutków układów indemnizacyjnych, w połączeniu z regulacjami ustawy z 1968 roku (zob. Jan Barcz, Opinia prawna z dnia 25 listopada 2011 roku w sprawie relacji między układami indemnizacyjnymi zawartymi przez Polskę z dwunastoma państwami zachodnimi), powinno doprowadzić do automatycznego ujawnienia własności Skarbu Państwa wszystkich nieruchomości, objętych układami indemnizacyjnymi. Niezależnie od kwestii wywiązania się z umowy indemnizacyjnej przez rząd danego państwa obcego, w postaci spełnienia obowiązku wypłaty odszkodowania danemu obywatelowi państwa obcego, którego mienie zostało wywłaszczone bądź znacjonalizowane. Zapoczątkowana przez NSA w 1999 roku linia orzecznicza polskich sądów powszechnych, administracyjnych i TK doprowadziła w wielu przypadkach do efektu w postaci podwójnej zapłaty przez Polskę za to samo mienie, a w szerszym zakresie do nieodwracalnego i liczonego w miliardach złotych zubożenia Skarbu Państwa, stanowiąc jednocześnie zbiór argumentów jawnie sprzecznych z literalnym brzmieniem oraz istotą zawieranych przez Polskę układów indemnizacyjnych. 13

14 CZĘŚĆ III METODOLOGIA Metodologia Społecznego audytu reprywatyzacji krok po kroku 1. Opracowanie bazy adresów nieruchomości z obszaru danej gminy na podstawie wykazów nieruchomości objętych międzynarodowymi układami indemnizacyjnymi, 2. Przygotowanie i wysyłka wniosków o udostępnienie informacji publicznej dotyczących poszczególnych nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi, 3. Weryfikacja adresów nieruchomości przy pomocy informacji pozyskanych z instytucji publicznych, spisów zmian nazw ulic, ksiąg adresowych i hipotecznych, lokalnych systemów informacji przestrzennej, 4. Pozyskanie współczesnych numerów ksiąg wieczystych nieruchomości, 5. Analiza danych obejmująca weryfikację stanu prawnego nieruchomości oraz sprawdzenie zgodności informacji pozyskanych z instytucji publicznych z informacjami zawartymi w księgach wieczystych nieruchomości. Opracowanie bazy adresów nieruchomości Obecnie jedynym ogólnodostępnym źródłem informacji o indemnizacji są opublikowane na stronie internetowej Ministerstwa Finansów wykazy nieruchomości objętych międzynarodowymi umowami o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, zawartych z rządami niektórych państw przez Rząd Polski, w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65). Wykazy te w formie plików pdf (dla każdego kraju-sygnatariusza osobny plik) zostały opracowane przez Biuro Logistyki Ministerstwa Finansów na podstawie dokumentów przekazanych przez kraje-sygnatariuszy układów indemnizacyjnych. Opublikowane do tej pory wykazy zawierają spisy nieruchomości objętych odszkodowaniami w ramach układów indemnizacyjnych ze Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Irlandią Północną, Norwegią, Holandią, Belgią i Luksemburgiem, Danią, Kanadą, Szwecją oraz Szwajcarią. Ministerstwo nie opublikowało natomiast do tej pory wykazów nieruchomości objętych umowami indemnizacyjnymi z Francją, Austrią i Grecją. Co istotne zgodnie z informacją MF w wykazach wymienione są nieruchomości, za które przyznano odszkodowanie. Jednocześnie trzeba pamiętać, że wykazy nie stanowią ostatecznego, wyczerpującego spisu nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi są one nieregularnie (wraz z napływem kolejnych dokumentów) aktualizowane przez pracowników MF. 14

15 Informacja Ministerstwa Finansów na temat wykazów nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi Austria (wykaz nieupubliczniony) Dokumentacja wykonania układu z Austrią obejmuje wykazy beneficjentów oraz opis mienia, w związku z którym zgłoszono roszczenia. Brakuje potwierdzenia kompletności wykazu oraz potwierdzenia, które składniki mienia zostały objęte odszkodowaniem. Obecnie trwają działania w celu pozyskania kompletnej dokumentacji wykonania tego układu. Dania, Francja (wykaz nieupubliczniony), Grecja (wykaz nieupubliczniony), Szwajcaria, Lichtenstein, Szwecja Materiały dotyczące wykonania układów z Danią, Francją, Grecją, Szwajcarią, Lichtensteinem i Szwecją znajdują się obecnie w opracowywaniu w związku z pozyskaniem dodatkowej dokumentacji z archiwów w tych krajach. Wielka Brytania W przypadku układu zawartego z Wielką Brytanią Ministerstwo Finansów dysponuje dokumentacją wskazującą beneficjentów oraz przedmiot roszczeń, brak jest jednak potwierdzenia kompletności tych danych. Stany Zjednoczone, Kanada, Belgia, Luksemburg, Holandia, Norwegia Dokumentacja dotycząca układów ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, Kanadą, Belgią i Wielkim Księstwem Luksemburga, Holandią oraz Norwegią zawiera opis mienia, za utratę którego uznano uprawnienie do otrzymania odszkodowania. Dane w wykazach nieruchomości numer wniosku o odszkodowanie (wnioski były składane przez właścicieli lub spadkobierców), numer decyzji o przyznaniu odszkodowania (decyzje były wydawane przez organy powoływane do przeprowadzania postępowań odszkodowawczych w krajach-sygnatariuszach), opis mienia (np. działka, fabryka, zabudowana, gospodarstwo), miejscowość, adres, województwo, uwagi (np. numer księgi wieczystej, numer liczby wykazu hipotecznego, numer działki, obecny adres, udział, za który przyznano odszkodowanie). Wykazy nie są wystandaryzowane ich szczegółowość i zakres danych, który obejmują, są zróżnicowane ze względu na różny stopień szczegółowości dokumentacji przekazywanej Polsce przez 15

16 kraje-sygnatariuszy. Sytuację dodatkowo komplikują błędy i braki w dokumentacji oraz zmiany nazw i numeracji ulic po 1945 i po 1989 roku. W wykazach zwykle ujęte są współczesne adresy, jednak zdarzają się również adresy przedwojenne dlatego każdy adres wymaga weryfikacji. Jak zaznacza MF: Ze względu na źródło danych pisownia adresów nieruchomości w dokumentacji często odbiega od tej zawartej w dokumentach stanowiących w Polsce o stanie prawnym nieruchomości, z uwagi na brak polskich znaków diakrytycznych lub zmianę nazw ulic. W celu oznaczenia nieruchomości posługiwano się z reguły adresem, tylko w sporadycznych przypadkach podany jest numer księgi wieczystej, liczba wykazu hipotecznego lub numer działki, a ponadto oznaczenia te z reguły uległy w okresie od zawarcia układu wielokrotnym zmianom, w wyniku podziałów lub łączenia nieruchomości oraz zmian zasad identyfikowania nieruchomości. Na podstawie ministerialnych wykazów tworzymy własną bazę adresów z obszaru danej gminy (w przypadku braku adresu w bazie trzeba wykorzystać inną formę oznaczenia nieruchomości z wykazu, np. liczbę wykazu hipotecznego). Baza powinna zawierać docelowo po realizacji kolejnych kroków w ramach audytu następujące informacje: adres nieruchomości z wykazu, współczesny adres nieruchomości, numer księgi wieczystej nieruchomości, stan prawny nieruchomości. Przygotowanie i wysyłka wniosków o udostępnienie informacji publicznej Kolejnym krokiem w ramach audytu jest wysyłka wniosków o udostępnienie informacji publicznej do jednostki organizacyjnej danej gminy oraz Ministerstwa Finansów. Zakres wniosków zależy oczywiście od charakteru danych, które chcemy pozyskać. W ramach Społecznego audytu reprywatyzacji wnioskowaliśmy do Urzędu Miasta Krakowa i MF o udostępnienie następujących informacji: czy Skarb Państwa nabył prawo własności danej nieruchomości, objętej układami indemnizacyjnymi? wskazanie decyzji Ministerstwa Finansów, na podstawie których Skarb Państwa nabył prawo własności danej nieruchomości, wskazanie udziałów w prawie własności danej nieruchomości nabytych w ww. trybie przez Skarb Państwa, czy prawo własności Skarbu Państwa podlegało komunalizacji z mocy prawa na rzecz gminy? czy gmina pozostaje właścicielem lub współwłaścicielem przedmiotowej nieruchomości? czy gmina występowała do Ministra Finansów lub Ministra Rozwoju i Finansów z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności danej nieruchomości? 16

17 wskazanie przyczyn, z powodu których gmina nie występowała ze wskazanym wnioskiem, doręczenie pełnego odpisu treści wniosku o odszkodowanie (claimu), który obejmuje przedmiotową nieruchomość. Uzyskanie tego rodzaju informacji pozwala ustalić losy badanych nieruchomości, które objęte były układami indemnizacyjnymi. Przede wszystkim, dowiadujemy się z nich, czy nieruchomości te przeszły na własność Skarbu Państwa (a następnie gminy) oraz jakie działania podejmowały w tej sprawie jednostka organizacyjna gminy i Ministerstwo Finansów. Wskazówki średni czas oczekiwania na odpowiedź Urzędu Miasta Krakowa: 2 tygodnie średni czas oczekiwania na odpowiedź Ministerstwa Finansów: 2 miesiące jeśli w ramach audytu badamy dużą liczbę nieruchomości (w ramach Społecznego audytu reprywatyzacji badaliśmy ponad 200 adresów), to wnioski o upostępnienie informacji publicznej powinniśmy wysyłać dla każdej nieruchomości osobno. W przeciwnym wypadku, mogą one zostać uznane przez urząd za informację przetworzoną, co może skutkować między innymi wydłużeniem terminu uzyskania odpowiedzi lub nawet odmową udzielenia informacji (w przypadku braku dostatecznego uzasadnienia interesu publicznego ) numer księgi wieczystej nieruchomości nie jest informacją publiczną 17

18 Wzór wniosku do jednostki organizacyjnej gminy WNIOSKODAWCA: Jan Nowak ul. Krakowska Kraków działający imieniem: Stowarzyszenia Miasto Wspólne z siedzibą w Krakowie ul. Krakowska Kraków nr KRS: Wniosek o udostępnienie informacji publicznej Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764) zwracam się z prośbą o udostępnienie informacji publicznej w następującym zakresie: 1. Czy prawo własności nieruchomości położonej w Krakowie przy ul. (adres nieruchomości), objętej Układem (nazwa układu indemnizacyjnego) (nr wniosku o odszkodowanie/nr decyzji o odszkodowaniu), nabył Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65)? 2. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65), wnoszę o wskazanie decyzji Ministra Finansów, na podstawie których Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości oraz wskazanie udziałów w prawie własności przedmiotowej nieruchomości nabytych w ww. trybie przez Skarb Państwa. 3. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), wnoszę o udzielenie informacji, czy prawo własności Skarbu Państwa podlegało komunalizacji z mocy prawa na rzecz Gminy Miejskiej Kraków na podstawie ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. nr 32, poz. 191 z późn. zm.)? 4. W przypadku, jeśli Gmina Miejska Kraków nabyła prawo własności przedmiotowej nieruchomości na podstawie ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. nr 32, poz. 191 z późn. zm.), wnoszę o udzielenie informacji, czy Gmina Miejska Kraków pozostaje właścicielem lub współwłaścicielem przedmiotowej nieruchomości? 5. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nie nabył prawa własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65), wnoszę o udzielenie informacji, czy Prezydent Miasta Krakowa występował do Ministra Finansów lub Ministra Rozwoju i Finansów z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65)? 6. W przypadku, jeśli Prezydent Miasta Krakowa nie występował do Ministra Finansów lub Ministra Rozwoju i Finansów z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65), wnoszę o wskazanie przyczyn, z powodu których Prezydent Miasta Krakowa nie występował ze wskazanym wnioskiem. Odpowiedzi na ww. pytania proszę przesłać w terminie określonym przepisami ustawy z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764) na adres (adres ). Z poważaniem, Jan Nowak 18

19 Wzór wniosku do Ministerstwa Finansów WNIOSKODAWCA: Jan Nowak ul. Krakowska Kraków działający imieniem: Stowarzyszenia Miasto Wspólne z siedzibą w Krakowie ul. Krakowska Kraków nr KRS: Wniosek o udostępnienie informacji publicznej Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764) zwracam się z prośbą o udostępnienie informacji publicznej w następującym zakresie: 1. Czy prawo własności nieruchomości położonej w Krakowie przy ul. (adres nieruchomości), objętej Układem (nazwa układu indemnizacyjnego) (nr wniosku o odszkodowanie/nr decyzji o odszkodowaniu), nabył Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65)? 2. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), wnoszę o wskazanie decyzji Ministra Finansów lub Ministra Rozwoju i Finansów, na podstawie której Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości, przesłanie uwierzytelnionego odpisu ww. decyzji oraz wskazanie udziałów w prawie własności przedmiotowej nieruchomości nabytych w ww. trybie przez Skarb Państwa. 3. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nie nabył prawa własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), wnoszę o wskazanie przyczyn, jakie stały za brakiem realizacji umowy indemnizacyjnej w zakresie przedmiotowej nieruchomości. 4. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nie nabył prawa własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), wnoszę o udzielenie informacji, czy Minister Rozwoju i Finansów prowadzi aktualnie postępowanie administracyjne, mające na celu wydanie decyzji potwierdzającej nabycie prawa własności przedmiotowej nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów o układach indemnizacyjnych? 5. Ponadto, zwracam się o udzielenie informacji, czy Prezydent Miasta Krakowa występował do Ministra Rozwoju i Finansów z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65)? 6. Jednocześnie wnoszę o doręczenie pełnego odpisu treści wniosku (claimu) numer: 1111, który obejmuje przedmiotową nieruchomość. Odpowiedzi na ww. pytania proszę przesłać w terminie określonym przepisami ustawy z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764) na adres (adres ). Z poważaniem, Jan Nowak 19

20 Weryfikacja adresów nieruchomości Wykazy nieruchomości opublikowane przez Ministerstwo Finansów zawierają błędy, a część umieszczonych w nich adresów jest nieaktualna. Urzędnicy MF nie weryfikowali adresów i nie sprawdzali, jaki jest aktualny adres nieruchomości spłaconych w ramach układów indemnizacyjnych; w niektórych przypadkach przepisywali do wykazów przedwojenne adresy nieruchomości z wniosków o odszkodowania. Wszystkie analizowane adresy wymagają w związku z tym weryfikacji, w której powinniśmy opierać się na możliwie dużej liczbie zróżnicowanych źródeł. Informacja publiczna Podstawowym źródłem o adresach nieruchomości powinna być informacja publiczna, którą otrzymujemy w odpowiedzi na wnioski wysyłane do jednostki organizacyjnej gminy i Ministerstwa Finansów (we wnioskach posługujemy się adresami z wykazów MF). W przypadku prowadzonego przez nas Społecznego audytu reprywatyzacji zarówno Urząd Miasta Krakowa, jak i MF informowały nas w odpowiedziach o ewentualnej zmianie adresu nieruchomości (zmianie nazwy ulicy, ew. numeracji). Czasem okazywało się jednak, że UMK nie był w stanie zidentyfikować nieruchomości, ponieważ nie była ona ujawniona w ewidencji miejscowości, ulic i adresów. Stąd konieczność korzystania również z innych źródeł przy weryfikacji adresów. Spisy zmian nazw ulic Za pomocą spisu zmian nazw ulic sprawdzamy, czy nazwy ulic z wykładu MF ulegały zmianie po 1945 i po 1989 roku (bez względu na informację otrzymaną z instytucji publicznych). Niestety nie ma jednego rzetelnego źródła, które umożliwiałoby tego rodzaju weryfikację. Jest ona natomiast potrzebna, ponieważ jak już zauważyliśmy adresy nie były weryfikowane przez urzędników. Z kolei we wnioskach o odszkodowanie właściciele i spadkobiercy posługiwali się często przedwojennym adresem nieruchomości, który później ulegał zmianie. Dlatego w Społecznym audycie reprywatyzacji korzystaliśmy między innymi z Wykazu zmian nazw alei, mostów, osiedli, parków, placów, rond i ulic w Krakowie oraz dostępnej online Encyklopedii Krakowa. Przedwojenne księgi adresowe Przedwojenne księgi adresowe zawierają między innymi spis nieruchomości z obszaru danej gminy lub województwa. W księgach możemy sprawdzić między innymi: kto był przedwojennym właścicielem nieruchomości, gdzie zlokalizowana była dana nieruchomość (księga zawiera informacje o układzie ulic pozwalające odtworzyć położenie poszczególnych nieruchomości), liczbę wykazu hipotecznego nieruchomości, Dane z ksiąg adresowych możemy porównać z danymi pozyskiwanymi z instytucji publicznych w części wniosków o odszkodowanie można znaleźć liczbę wykazu hipotecznego nieruchomości 20

21 i nazwiska przedwojennych właścicieli. Księgi adresowe dostępne są w zbiorach online bibliotek publicznych. W Społecznym audycie reprywatyzacji korzystaliśmy z Księgi adresowej miasta Krakowa i województwa krakowskiego z 1932 roku. Księgi hipoteczne Księgi hipoteczne były wprowadzoną jeszcze w okresie zaborów formą rejestracji stosunków własnościowych. Zawierają one wykazy hipoteczne, czyli odpowiedniki dzisiejszych ksiąg wieczystych. W księgach możemy sprawdzić między innymi: kto był przedwojennym właścicielem nieruchomości, gdzie zlokalizowana była dana nieruchomość (księga zawiera informacje o położeniu nieruchomości numer działki, a czasem również adres). Wykazy hipoteczne są ogólnodostępne, a dostęp do nich można uzyskać w czytelniach ksiąg wieczystych sądów rejonowych. Liczbę wykazu hipotecznego (numer księgi wieczystej nieruchomości) dla konkretnej nieruchomości pozyskujemy natomiast z przedwojennej księgi adresowej, odpowiedzi MF lub wniosku o odszkodowanie przesłanego z MF. Systemy informacji przestrzennej Systemy informacji przetrzennej są bazami danych przestrzennych udostępnianymi przez gminy i województwa. Za pomocą systemowej wyszukiwarki adresów sprawdzamy: czy adres nieruchomości z wykazu MF jest dostępny w aktualnej ewidencji gruntów i budynków, czy lokalizacja nieruchomości z wykazu MF odpowiada obecnej lokalizacji nieruchomości (poprzez porównanie danych z ksiąg adresowych z informacją z wyszukiwarki adresów systemu informacji przestrzennej). W Społecznym audycie reprywatyzacji korzystaliśmy z Obserwatorium portalu Miejskiego Systemu Informacji Przestrzennej, który prowadzony jest przez Urząd Miasta Krakowa. Pozyskanie współczesnych numerów ksiąg wieczystych nieruchomości Numer księgi wieczystej nie jest informacją publiczną, więc nie jest możliwe pozyskanie go z instytucji publicznych. Jednocześnie księga wieczysta nieruchomości jest kluczowa w weryfikacji informacji pozyskanych z urzędów, ponieważ zawiera między innymi następujące informacje: położenie nieruchomości (Dział I-O Oznaczenie Nieruchomości, Podrubryka Działka ewidencyjna), liczba wykazu hipotecznego (Dział I-O Oznaczenie Nieruchomości, Podrubryka Działka ewidencyjna), właściciele nieruchomości (Dział II Własność, Rubryka 2.2 Właściciel), podstawy poszczególnych wpisów w księdze wieczystej (Dział II Własność, Wnioski i podstawy wpisów w księdze wieczystej), 21

22 informacje o toczących się/zakończonych postępowaniach sądowych i administracyjnych w sprawie nieruchomości (Dział III Prawa, roszczenia i ograniczenia). Jak uzyskać dostęp do aktualnej księgi wieczystej nieruchomości? 1. Z przedwojennej księgi adresowej (ew. z wniosku o odszkodowanie) pozyskujemy liczbę wykazu hipotecznego nieruchomości i przedwojenną nazwę dzielnicy, w której była zlokalizowana; 2. Następnie udajemy się do czytelni ksiąg wieczystych sądu rejonowego, gdzie można przeglądać (bez możliwości fotografowania) księgi przedwojennych nieruchomości; 3. Z nich pozyskujemy z kolei numery kontynuacji księgi (zwykle 3- lub 4-cyfrowe); 4. W oparciu o te numery uzyskujemy natomiast współczesny numer księgi wieczystej nieruchomości za pomocą generatora online; 5. Wgląd do aktualnej księgi wieczystej z wykorzystaniem wygenerowanego numeru jest możliwy online, na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości. 22

23 CZĘŚĆ IV WYNIKI Opublikowane na stronie internetowej Ministerstwa Finansów wykazy nieruchomości objętych odszkodowaniami w ramach międzynarodowych układów indemnizacyjnych zawierają łącznie 353 pozycje (adresy i inne formy oznaczenia nieruchomości w przypadku braku adresu, np. liczby wykazu hipotecznego), które zawierają informacje na temat nieruchomości z terenu Krakowa. W wyniku weryfikacji tych pozycji ustaliliśmy, że aż 105 z nich pojawia się w wykazach kilkukrotnie. Powtórzenia te są efektem pomyłki, a czasem wynikają z tego, że o odszkodowanie za udziały w danej nieruchomości starała się więcej, niż jedna osoba. Poza tym, nie byliśmy w stanie zweryfikować 33 pozycji ze względu na brak wystarczających danych z Urzędu Miasta Krakowa i MF lub brak możliwości odnalezienia ich w przedwojennych księgach hipotecznych. 8 pozycji wymaga natomiast dodatkowej analizy. Ostatecznie przedmiotem naszej analizy było zatem mniej nieruchomości z terenu Krakowa, niż wynikałoby to z wykazów MF łącznie 207 pozycji. 160 nieruchomości przeszło w części lub w całości na własność Skarbu Państwa na mocy układów indemnizacyjnych lub na mocy innych przepisów. W przypadku 47 nieruchomości (22,7%) nie doszło jednak do przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa, choć były one objęte układami indemnizacyjnymi. Nieruchomości, które nie przeszły na własność Skarbu Państwa Spośród 47 nieruchomości, których Skarb Państwa nie przejął na własność, choć były one objęte układami indemnizacyjnymi: 26 nieruchomości nie zostało przejętych przez Skarb Państwa, ponieważ doszło do ich obrotu na rzecz osób trzecich: a) Minister Finansów wydał decyzję deklaratoryjną o nabyciu prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa, jednak ze względu na dokonany obrót nieruchomością na rzecz osób trzecich i chroniącą te osoby rekojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych niemożliwe było ujawnienie własności Skarbu Państwa w księdze wieczystej, b) Minister Finansów wydał decyzję deklaratoryjną o nabyciu prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa, jednak została ona uchylona wyrokiem sądu administracyjnego. Wcześniej nieruchomość była przedmiotem obrotu na rzecz osób trzecich, c) Minister Fiansów umorzył postępowanie, ponieważ odszkodowanie zostało wypłacone wnioskodawcy, choć po wojnie nieruchomość została sprzedana przez osobę figurującą wówczas w księdze wieczystej, a następnie była przedmiotem wielokrotnego obrotu, d) Minister Finansów wydał decyzję deklaratoryjną o nabyciu prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa. Wcześniej nieruchomość była przedmiotem obrotu na rzecz osób 23

24 trzecich. Prezydent Miasta Krakowa z kolei bezskutecznie próbował uzyskać na drodze sądowej stwierdzenie nieważności notarialnej umowy sprzedaży, e) Minister Finansów w odpowiedzi na wniosek Prezydenta Miasta Krakowa odmówił wszczęcia postępowania ze względu na dokonany obrót prawny nieruchomością przed złożeniem wniosku, f) Prezydent Miasta Krakowa nie występował do Ministerstwa Finansów z wnioskiem o wydanie decyzji deklaratoryjnej z uwagi na pozyskaną informację o zbyciu nieruchomości na rzecz osób trzecich, g) Minister Finansów wszczął postępowanie, a następnie umorzył je z uwagi na dokonany obrót nieruchomością na rzecz osób trzecich, h) Minister Finansów wydał decyzję deklaratoryjną przed 1989 rokiem, jednak w Urzędzie Miasta Krakowa nie toczyło się postępowanie mające na celu uregulowanie stanu prawnego nieruchomości. Poza tym, doszło do obrotu nieruchomością na rzecz osób trzecich, i) nieruchomość stała się w tylko w części własnością Skarbu Państwa na mocy innych przepisów, natomiast powinna stać się w całości własnością Skarbu Państwa na mocy układów indemnizacyjnych, 11 nieruchomości nie zostało przejętych przez Skarb Państwa, ponieważ komisja odszkodowawcza państwa-sygnatariusza wypłaciła odszkodowanie osobie, która nie miała do niego prawa. W szczególności, doszło do następujących nieprawidłowości: a) komisja odszkodowawcza państwa-sygnatariusza przyznała odszkodowanie po osobie, która nie figurowała w księdze wieczystej, b) komisja odszkodowawcza państwa-sygnatariusza przyznała odszkodowanie po osobie, która nie figurowała w księdze wieczystej, a następnie nieruchomość była przedmiotem obrotu cywilnoprawnego, c) osoby, które pobrały odszkodowanie, nie były właścicielami nieruchomości, d) komisja odszkodowawcza państwa-sygnatariusza wypłaciła odszkodowanie osobom, które nie legitymowały się postanowieniem spadkowym po właścicielu nieruchomości, a postępowanie spadkowe zostało w Polsce przeprowadzone na osobę, która nie otrzymała odszkodowania za przedmiotową nieruchomość, e) nieruchomość była przedmiotem stwierdzenia nabycia spadku przez osobę inną, niż osoba wnioskująca o odszkodowanie, 10 nieruchomości nie zostało przejętych przez Skarb Państwa, ponieważ postępowanie w ich sprawie jest w toku (w większości przypadków doszło już jednak do obrotu nieruchomością na rzecz osób trzecich, co w praktyce uniemożliwi ujawnienie Skarbu Państwa w księgach wieczystych): a) Ministerstwo Finansów z urzędu wszczęło postępowanie administracyjne w sprawie przejęcia nieruchomości, jednak nie zostało ono do tej pory zakończone, 24