Pojęcia związane z mitologią

Transkrypt

1 Mitologia grecka Mitologia jest zbiorem opowieści o bogach, bóstwach i herosach. W starożytnej Grecji postaci będące celem kultu podlegały antropomorfizacji. Oznacza to, że nie tylko wyglądem przypominały ludzi, ale także swoim zachowaniem, skłonnościami i właściwościami. A raczej tłumaczono sobie, że to ludzie są stworzeni na kształt bogów: piękni od pięknych bogów, a brzydcy ludzie pokracznym bogom podobni. Mitologia zawiera szereg przygód wojennych, morskich, podróżniczych; romanse, zdrady, kary i knowania przeciwko niewiernym, szaleńcze zabawy orgiastyczne, bratobójstwo, kazirodztwo wszystko, co może się zdarzyć w ludzkich związkach. Oczywiście nie zabrakło ideałów dobra, moralności, prawości i wierności. W tych mniejszych formach narracyjnych, które w zasadzie łączyły się w jedną rozległą całość przez zazębianie się motywów, dochodzi nierzadko do sprzeczności. Ponieważ pierwotną formą opowiadań były przekazy ustne, kolejni bajarze dodawali bogom rozmaite przymioty, często zaprzeczające wcześniejszym wyobrażeniom o danych bóstwach. Każde miasto greckie żyło swoimi mitami, każda społeczność, jak np. kupcy, rzemieślnicy, rolnicy, żeglarze, miała swoich patronów i czciła sobie przychylnych bogów z większą gorliwością. Ta politeistyczna religia oparta była na kulcie wprowadzaniu w życie codzienne czynności i zachowań obrazujących wiarę. Obrzędy towarzyszyły żniwom, przypłynięciu do portu okrętów, narodzinom dziecka i śmierci starca, zmianom pór roku i faz Księżyca, rocznicom bitew, świętowaniu pamięci wielkich Greków i wielu innym momentom historii. Do pierwotnych form kultu należał fetyszyzm czyli obdarzanie czcią przedmiotów, gdyż jak wierzono, znajdowały się w nich duchy bogów (dobre lub złe). Wielkim szacunkiem i namaszczeniem obdarzano przyrodę grecką. Mity wyjaśniały niezrozumiałe dla tamtejszych ludzi zjawiska wulkaniczne, atmosferyczne, klimatyczne. Wierzono, że Grecja była pierwotnie obszarem Arkadii, krainy, w której niczego nie brakowało, panowały harmonia, dobrobyt i pokój. Odczuwano jednak działanie sił nieprzychylnych człowiekowi, które nazywano demonami. Z demonami wiąże się kult zmarłych. Starożytni uważali, że człowiek ma duszę w postaci laleczki kore, znajdującej się w źrenicy oka. Kultem otaczano zwłaszcza herosów którymi stawali się po śmierci ludzie wybitni, naznaczeni charyzmą za życia; ludzie, którym Grecy wiele zawdzięczali. Dziś wiemy o mitach greckich ze słynnych dzieł antycznych Homera i Hezjoda. Są to eposy o niewątpliwej wartości literackiej filary sztuki: literatury, która rozwinęła się czerpiąc z mitologii motywy, formy wypowiedzi (od gatunków po wersyfikację), archetypy, gotowe, uniwersalne tematy dotyczące każdego człowieka (toposy). Dla przykładu wszystko to, co napotyka na swej drodze mityczny Odyseusz, znajduje odpowiedniki w doświadczeniach życia człowieka poprzez lata aż do starości, i to niezależnie od kultury, w której się ten człowiek rozwija. Jako dzieło literackie jest więc mitologia grecka niewyczerpanym źródłem. Charakteryzuje ponadto kulturę wspólnoty europejskiej. Dziś kraje basenu Morza Śródziemnego nie mają tak ogromnego wpływu na kształt kultury kontynentu. Niemniej w Starożytności to ten obszar dyktował tempo i drogi rozwoju nauki i sztuki Europy.

2 Pojęcia związane z mitologią Mit pochodzi od greckiego słowa mythos, czyli opowiadanie, legenda, podanie. Oznacza historię opowiadaną od pokoleń, która zawiera zarówno element prawdy historycznej, jak i pierwiastki fantastyczne. Dzięki temu mitologie (czyli zbiory mitów) są ważne dla historyków i archeologów, a także humanistów, znawców literatur i kultur. Mit charakteryzuje zbiorową mentalność danego narodu. Dzięki zachowanym od Antyku mitom możemy poznać światopogląd, wierzenia, rytuały, zwyczaje ludów takich, jak starożytni Grecy, Rzymianie, Aztekowie, Inkowie, Majowie i wiele innych. Bohaterowie tych narracyjnych opowieści byli bogami lub mieli cechy boskie. Mity więc służyły przede wszystkim celom religijnym, próbowały wyjaśnić pewne zjawiska (np. zjawiska przyrody, zdarzenia losowe, przypadki historii) za pomocą wierzeń w świat bogów i herosów, którzy w taki sposób oddziałują na ziemię i jej mieszkańców. Mity odwołują się raczej do przeżyć, emocji, wyobrażeń, przesądów niż do racjonalnej wiedzy. Mity greckie opisują wydarzenia historyczne zwycięstwa, porażki w wojnach (np. mit o wojnie trojańskiej czy o Tebach) dzieje rodów greckich, dzieje poszczególnych ziem i całego państwa. Poza tym w opowieściach tych zostały uwiecznione nigdy nie spełnione pragnienia ludzkie, uniwersalne prawdy o człowieku. W wielu mitach zostały zawarte prawdy moralne i przepisy życia społecznego. Dlatego mity mają wartość ponadczasową. Inne z tych opowieści tłumaczą miejscowe osobliwości geograficzne, zjawiska przyrodnicze m.in. zmiany pór roku, wybuchy wulkanów, kształt terenu (np. wąwozy, góry). Mity doszukują się często nadprzyrodzonych źródeł obyczaju lub instytucji, jak mit o założeniu miasta Cyreny przez Apollina i Kyrene lub mit o plemieniu Dorów, które miało pochodzić od Heraklesa. Według badaczy mity greckie są pozostałością kultury mykeńskiej (ok p.n.e.), nazywanej epoką heroiczną. Zachowane fragmenty mitów pochodzą z lat począwszy od 775 do 750 p.n.e., kiedy wynaleziono alfabet grecki. Wcześniej wszystkie mity krążyły jako opowieści ustne, przekazywane starannie każdemu nowemu pokoleniu. Najwcześniejszym i najważniejszym zarazem zapisem mitów jest Iliada i Odyseja Homera. Inni poeci greccy, którzy utrwalili mity to: Hezjod, Pindar; dramatopisarze: Ajschylos, Sofokles, Eurypides; poeci aleksandryjscy: Kallimach, Apollonios oraz rzymski Owidiusz. W XIX wieku powstała sentencja: mitologia jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki. Narracje mitologiczne są najstarszymi tekstami, zawierającymi takie środki artystyczne jak: symbol, alegoria oraz takie figury jak: topos i archetyp. Symbol (z gr. symbolon - znak rozpoznawczy ) - jest to pojedynczy motyw lub układ motywów występujących dziele artystycznym jako znak treści głęboko ukrytych. Symbol można nazwać skrótem, ponieważ odbiorca musi samodzielnie zrozumieć znaczenie symbolu, które jest szersze niż samo przedstawienie symboliczne, np. taniec chocholi w Weselu Wyspiańskiego. Do symboli mitologicznych należą m.in. upadek Ikara (sam Ikar jako symbol ludzkich marzeń, starań wielokrotnie interpretowany w literaturze i sztuce motyw); postaci z greckiego panteonu, jak Atena symbol wojny i mądrości, Zeus symbol władzy i sprawiedliwości (ale także rozpusty), Afrodyta symbol piękności, kobiecości (i zdrady). Do dziś stosuje się wiele mitycznych symboli, jak np. atrybuty bogów i bóstw: lira symbol muzyki i poezji; trójząb symbol potęgi morza; maska oznaczająca grę aktorską, sztukę dramatu, czy też wrażliwość w ogóle (lub przeciwnie: perfekcyjną obłudę). Symbol ma charakter indywidualny, ponieważ zarówno autor jak i odbiorca mogą go interpretować według własnych kryteriów sensu (inaczej w alegorii, której znaczenie ustala konwencja).

3 Alegoria (z gr. allegoria oznacza mówić nie wprost, w przenośni ) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze, bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Figura charakterystyczna dla m.in. przypowieści, bajki zwierzęcej, dziełach o podłożu filozoficznym. Alegoria ma charakter konwencjonalny. Przykłady: tonący statek alegoria zagrożonego lub upadającego państwa; kobieta z opaską na oczach i wagą sprawiedliwość. Granica między symbolem a alegorią jest bardzo płynna, ponieważ znaczenia wielu symboli utarły się (np. symbolika róży, czy wymienionych wcześniej mitologicznych rekwizytów) i trudno nie zauważyć, że jest to już pewna konwencja odczytań. Funkcje - Mity spełniały następujące funkcje: poznawczą (wyjaśnienie niezrozumiałych zjawisk, głównie przyrodniczych, np. wulkany, trzęsienia ziemi, pioruny); światopoglądową (wyznaczały system wierzeń i normowały życie społeczności greckiej); sakralną (utrwalały wzorce obrzędowe i schematy zachowań rytualnych, np. składanie ofiar). Podział - Mity dzieli się na: teogoniczne (o pochodzeniu bogów); kosmogoniczne (o pochodzeniu świata); antropogeniczne (o tym, skąd się wziął człowiek i jak kształtowała się jego historia); genealogiczne (opowiadające historie rodów i wielkich familii greckich); eschatologiczne (o przeznaczeniu człowieka i świata, o problemach śmierci i życiu pozagrobowym); soteriologiczne (o zbawieniu człowieka). Sacrum - W znaczeniu pierwotnym przestrzeń święta, boska, w odróżnieniu od profanum, jak nazywano przestrzeń znajdującą się poza sacrum. Współcześnie pojęcie sacrum odnoszone jest do rzeczy świętych, w przeciwieństwie do rzeczy świeckich określanych jako profanum. Archetyp - Pojęcie psychologiczne; prastary wzorzec utrwalony w ludzkiej psychice, określający wyobrażenia o świecie, przeżycia, zachowania; pewne uniwersalne sposoby myślenia, odczuwania, uniwersalne właściwości umysłu i wyobrażenia, które przejawiają się w tworzonych przez ludzi podobnych mitycznych ideach. Określają one zachowanie człowieka w typowych sytuacjach, pojawiają się w literaturze najczęściej jako symbole, personifikacje. Na przykład Ikar to personifikacja oznaczająca dążność do przekraczania własnych ograniczeń. Topos - Tak określano w antyku stałe elementy wypowiedzi, które wykorzystywano na przykład jako początek lub zakończenie wygłaszanej mowy. Współcześnie pojęcie topos to motywy i tematy, które powtarzają się w różnych tekstach kultury (np. Arkadia). Często nazywa się toposy motywami wędrownymi, świadczą one o istnieniu prawzorców ludzkiego myślenia, które kształtuje wyobrażenie świata. Topika - Politeizm Zbiór stałych obrazów i motywów. - Wielobóstwo; wiara w wielu bogów.

4 Starożytni bogowie, herosi i muzy Kultura starożytnej Grecji była politeistyczna, to znaczy, że Grecy wyznawali wielu bogów i bóstw. Panteon czyli ogół bogów był bardzo liczny. Bogowie mieszkali na Olimpie, byli nieśmiertelni, a w ich żyłach (mieli ciało) płynęła biała krew. Potrafili zamieniać się w różne postacie, wtrącają się w losy ludzi, a nawet rozgrywali własne porachunki, korzystając z ludzkiego świata. Tylko oni mogli jeść ambrozję i pić nektar, bo są to produkty żywnościowe, które zapewniają nieśmiertelność i wieczną młodość. Posiadali prawdziwie boską moc komunikacji mogli przenosić się w przestrzeni, dokąd chcą, z błyskawiczną szybkością. Bogowie byli piękni, silni, potężni i więksi niż ludzie, ale mieli sporo cech ludzkich: byli pyszni, egoistyczni, namiętni, zazdrośni, mściwi, czasem wielkoduszni czy kochający. Świat Olimpu stanowił swego rodzaju odbicie ludzkiej rzeczywistości. BOGOWIE: Zeus (Dzeus lub Jupiter) - król bogów, ojciec bogów i ludzi, stróż sprawiedliwości i porządku we wszechświecie. Ukazywany był najczęściej z błyskawicą w ręku, w Iliadzie Homera Zeus zsyła burze. W mitologii Zeus przebywa na Olimpie, skąd króluje, sądzi, daje prawo, strzeże sprawiedliwości, także moralności. W Teogonii Hezjoda Zeus jest jedynym ocalałym dzieckiem spośród potomstwa Kronosa i Rei. Król Kronos pożarł wszystkie swoje dzieci, Rea ukryła małego Zeusa na Krecie, gdzie ojciec go nie znalazł. Zeus powrócił do królestwa ojca i stanął na czele buntu przeciw Kronosowi. Był już wtedy ojcem wielu bóstw i półbogów. Zeus podzielił władzę tak, że sam rządził niebiosami, morzem władał jego brat Posejdon, podziemiem drugi brat Hades. Razem odparli wiele ataków na Olimp. W okresie wojny trojańskiej Zeus stanął po stronie Achillesa, nie pozwalając wygrać Grekom. Z licznych związków Zeusa narodzili się: Ares, Hefajstos i Hebe (z żony i siostry Zeusa Hery), Atena, Apollo, Artemida, Hermes, Dionizos, Herakles (z innych bogiń lub śmiertelniczek). Królowa Sparty Leda została uwiedziona przez Zeusa zamienionego w łabędzia; z tego związku powstały pary bliźniąt: Kastor i Polideukes oraz Helena trojańska i Klitajmestra. Księżniczka Danae, do której bóg przyszedł w postaci złotego deszczu, urodziła Zeusowi herosa Perseusza. Zeus pod postacią byka uprowadził także Europę, która urodziła Minosa i Radamantysa. Mit mówi także o kochanku Zeusa Ganimedesie, który został podczaszym na Olimpie. Najwspanialsze świątynie ku czci Zeusa zbudowano w Olimpii, gdzie odbywały się zawody olimpijskie. Tu też znajduje się wykonana ze złota i kości słoniowej rzeźba Fidiasza przedstawiająca boga siedzącego na tronie zaliczana do siedmiu cudów świata. Atena jedna z najważniejszych bogiń greckich, patronka mądrości, rzemiosła i sztuki wojennej. Od jej imienia nazwano miasto Ateny, gdzie na Akropolu zbudowano najważniejszą świątynię bogini. Tu też powstał Partenon (czyli świątynia Bogini Dziewicy) jeden z głównych zabytków antycznej architektury. Do atrybutów bogini należą: napierśnik, hełm, włócznia i tarcza egida. Łączono z Ateną także zwierzęta: węża i sowę symbol mądrości. Jest ona patronką strategii wojennej, dyscypliny, obrony słabszych w przeciwieństwie do Aresa, boga brutalności i niszczącej siły wojny. Atenie przypisuj się wynalazki: okręt, kwadrygę, rydwan bojowy. W eposie Homera Atena pomaga Achillesowi zabić Hektora. W czasach pokoju Atena była patronką rzemiosł - opiekowała się tkaczami, garncarzami, kowalami (razem z Hefajstosem). Mit, przekazany przez Hezjoda i Pindara, mówi o połknięciu przez Zeusa jego pierwszej żony Metis, gdy była w ciąży. Przepowiednia bowiem przestrzegała, że Metis urodzi syna, który ma pokonać Zeusa. Kiedy króla bogów rozbolała głowa, przyszedł z pomocą Hefajstos, rozłupał Zeusowi czaszkę, a z niej wyskoczyła Atena w pełnej zbroi. Scena ta ukazuje symbolicznie, jak Zeus dzieli się ze swą córką mądrością. W późniejszych stuleciach uważano Atenę także za boginię filozofii. Atena pomagała często w walkach herosów: Heraklesowi w wykonaniu dwunastu prac, Odyseuszowi podczas powrotu do domu, Perseuszowi w zabiciu Meduzy. Według mitu ze sporu Ateny i Posejdona o przywództwo w Atenach narodziły się uprawy drzewek oliwnych w Grecji.

5 Hefajstos bóg rzemieślników, ognia i wulkanów. Przedstawiano go jako kulawego boskiego kowala. Według Homera był synem Zeusa i Hery. Kiedy rodzice pokłócili się i Hefajstos stanął po stronie matki, Zeus zrzucił go z Olimpu. Spadał dziewięć dni i dziewięć nocy. Jego powrót na górę był częstym motywem malarskim. Hefajstos jest wykonawcą wielu cudownych przedmiotów występujących w mitach. Jego niewierna żona Afrodyta została złapana wraz z kochankiem Aresem w sieć zrobionej przez Hefajstosa i zawleczona pod sąd. Achilles walczył w boskiej zbroi Hefajstosa zapewniającej nieśmiertelność. W mitologii rzymskiej odpowiada mu bóg Wulkan. Dionizos (znany równiej jako Bakchus lub Bachus) - bóg wina i bujności żywotnych sił natury. Wyobrażany był jako prawie nagi lub w powłóczystej szacie młodzieniec, niesiony wśród zbiorowiska satyrów. Byli to słudzy Dionizosa, stwory wesołe, kłótliwe, pijące w drodze wino, grające na instrumentach, bawiące się bezustannie; mają charakterystyczne kozie kończyny. Towarzyszyły bogowi także bachantki i menady, ubrane w skóry dzikich kotów i śpiewające w transie szalone pieśni. Dionizos był pierwszym z bogów, który żył na ziemi, wśród ludzi. Dobroczynny i łagodny opiekował się każdym stworzeniem i każdą rośliną. Wierzono, że Bachus śpi zimą, a budzi się wiosną. Jeden z mitów mówi o zamienieniu przez Dionizosa trzech królewien w nietoperze za to, że nie chciały brać udziału w świętowaniu na cześć boga wina i zostały w domu przy tkaniu płótna. Inna opowieść wyjaśnia powstanie delfinów są one zamienionymi żeglarzami, ukaranymi za schwytanie Dionizosa. Święta Dionizosa były obchodzone często, hucznie, wiele kończyło się orgiami (gr. orge znaczy podniecenie, Grecy nazywali tak obrzędy nocne, podczas których nagie kobiety biegały po lesie i górach, śpiewając i tańcząc). W Atenach czczono Dionizosa cztery razy w roku były to: Dionizje Małe jesienią (święto winobrania), Lenaje w styczniu (wytłaczanie wina), Antesterie pod koniec lutego (próbowanie młodego wina) oraz Dionizje Wielkie na początku kwietnia. Do ofiar składanych Dionizosowi należały kozły i zające. Do dziś słowo dionizyjski oznacza: bachiczny, beztroski, radosny, upojny, zmysłowy, orgiastyczny, nieposkromiony, irracjonalny, namiętny, pełen pasji, faustowski. Do atrybutów Dionizosa należały: tyrs (laska opleciona bluszczem i liśćmi wina, zakończona szyszką pinii i wstążkami), bluszcz, latorośl winna, puchar, pantery i lwy. Apollo syn Zeusa i Leto (Latony), brat bliźniak Artemidy. Bóg słońca, światła, mądrości, śmierci, ziemi, wyroczni i oczyszczenia z win; bóg nowo założonych miast i kolonii; patron poezji, sztuk pięknych, muzyki, sztuk i nauk; przewodnik Muz. Jego atrybutami były: łuk i strzały, kołczan, kitara, trójnóg, palma, wieniec laurowy. Eros syn Afrodyty i Aresa, uosobienie potęgi miłości (historia uczucia Erosa do Psyche). Jego atrybutami są: skrzydła, łuki strzały. Hera córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa. Jest patronką małżeństwa i wierności po zaślubinach. Znosiła wiele zdrad męża. Jej atrybutami są: berło, diadem, welon, krowa, paw, bocian, owoc granatu (symbol płodności), lilia. Artemida bliźniacza siostra Apollina, dziewica. Bogini łuku i strzały, lasów, gór, łowów i zwierzyny, Księżyca. Jest przewodniczką nimf. Wyobrażano ją sobie z łukiem, strzałami, kołczanem, sarną, psem, łanią, wśród gęsi lub z rybami. Hermes syn Zeusa i nimfy Mai, poseł bogów, przewodnik dusz zmarłych, patron kupców, zysku, bogactwa, pasterzy, żeglarzy, podróżnych, złodziei. Opiekował się także trzodami, rzeczami znalezionymi. Jest bogiem płodności. Wyobrażany był z kapeluszu i skrzydlatych sandałach.

6 Hades imię boga świata umarłych, królestwa podziemia. Był synem Kronosa i Rei, bratem Zeusa, mężem Persefony. Znienawidzony i siejący postrach władca Tartaru. W Iliadzie Homera Atena pożycza od Hadesa szyszak, dzięki czemu staje się niewidzialna. Stąd pochodzi powiedzenie czapka niewidka. Atrybutami Hadesa są: granatu i róg obfitości. Demeter bogini ziemi, urodzajów, płodności, rolnictwa (zwłaszcza zboża); matka Kory (Persefony) spłodzonej z Zeusem. Atrybuty: berło, diadem, pęk kłosów Persefona czyli Kora, córka Demeter i Zeusa. Jest boginią świata podziemnego przez małżeństwo z Hadesem. Jako Kora opiekuje się kiełkującym ziarnem, natomiast kiedy porywa ją mąż do podziemi bogini przybiera imię Persefony (Prozerpiny, Libery). Atrybutami Persefony są: narcyz i owoc granatu. Posejdon syn Kronosa i Rei, mąż Amfitryty, ojciec Trytona. Jest bogiem mórz, wysp i przystani. Nazywany ziemiotrząścą. Do jego atrybutów należały: trójząb, ryby, delfin, koń, byk, wąż. Afrodyta zrodzona z piany morskiej małżonka Hefajstosa, kochanka Aresa. Piękna bogini miłości zmysłowej była matką Erosa, Harmonii i Priapa (z Aresem), Eneasza (z Anchizesem), Hermafrodyty (z Hermesem). Opiekowała się żeglarzami. Do jej atrybutów należą: mirt, róża, alabastron (naczynie na perfumy), jabłko, jaskółka, para gołębi, łabędź, kozioł, delfin, zając. Ares syn Zeusa i Hery. Bóg niszczycielskiej wojny, brutalnej walki za polu bitwy; był kochankiem Afrodyty. Przedstawiano go w zbroi, z psem, wilkiem lub sępem. Hestia córka Kronosa i Rei, bogini ognia i ogniska domowego. Przedstawiana z pochodnią i czarą ofiarną Hestia jest symbolem domu i rodziny. Eris - bogini kłótni, niezgody

7 POMNIEJSZE BÓSTWA: Amfitryta bóstwo morskie, jedna z nereid. Została żoną Posejdona i matką Trytona. Jest uosobieniem piękna morza. Przedstawiana najczęściej z delfinem, diademem, berłem, trąbką zrobioną z muszli. Erynie nieubłagane i znienawidzone boginki kary i pomsty za zbrodnię. Aby ich nie drażnić nazywano je dobroczynnymi lub wzniosłymi. Eurypides wymienia trzy Erynie: Niestrudzoną, Mścicielkę i Wrogą (Alekto, Tisipone, Megiera). Hekate bogini czarów, magii, widm, a także pokuty i zemsty za przelaną krew. Opiekunka kobiet i rozstajnych dróg, często utożsamiana była z Seleną, Persefoną, Artemidą (od Księżyca). Jej rekwizyty to: pochodnie, wąż i bicz. Helios syn tytana Hyperiona i Tei, brat Eos i Selene (Helios Słońce, Eos powietrze, wiatr, Selene Księżyc). Bóg Słońca widziany był jako jeździec złotego rydwanu, ciągniętego przez cztery rumaki. Iris skrzydlata posłanka bogów, zamieniona w tęczę. Od jej imienia pochodzi nazwa zjawiska iryzacji powstawania tęczowych barw na powierzchni baniek mydlanych, plam oleju na wodzie czy też barw macicy perłowej. Mojry trzy boginie przeznaczenia i losu człowieka: Kloto prządka nici żywota, Lachesis tzn. Udzielająca, strzeże nici życia, Atropos Nieodwracalna, przecina nić życia człowieka. Słowo mojra znaczy dziś: przeznaczenie, los, fatum, konieczność. Nike bogini zwycięstwa. Wyobrażana była z wieńcem, gałązką palmową i trąbką. Pan syn Hermesa i nimfy rzecznej; stworek podobny do kozła, należał do świty Dionizosa. Bóg pasterzy, opiekun trzód (zwłaszcza kóz), utalentowany flecista. Urodzony w Arkadii, po krótkim pobycie na Olimpie, Pan wrócił do niej z tęsknoty za roślinami, przyrodą górską, zwierzętami i nimfami leśnymi. Zakochał się dwukrotnie, lecz nimfy odrzucały Pana, ponieważ był brzydki. Pierwsza z kochanek została zamieniona w trzcinę, z której Pan zrobił piszczałkę i wygrywał na niej żałosne pieśni po stracie ukochanej. Drugą z nimf zgładził bóg wiatru północnego, konkurent Pana, który również został odtrącony. Na ziemi Pan uwielbia ciszę przyrody, a kiedy ktoś lub coś ją zakłóca, wówczas Pan rozsiewa paniczny strach, od którego uciekają pasterze i nimfy. Imię Pana tłumaczone jest czasem jako wszechświat. Wierzono, że jego bóstwo rozlane jest w całej przyrodzie i wszystkich rzeczach. Selene córka tytanów, zakochana w pasterzu Endymionie. Jej atrybuty: gwiazda i sierp Księżyca. Psyche uosobienie duszy ludzkiej wyobrażane jako ptak lub dziewczyna ze skrzydłami ptaka albo motyla. Kochanka Erosa, który przychodził do niej pod osłoną nocy. Psyche bardzo pragnęła ujrzeć Erosa i jednej nocy zapaliła lampę. Bożek uleciał. Jednak miłość połączyła dwojga na Olimpie. Tanatos syn Nocy i Erebu; uosobienie śmierci, brat bliźni Hypnosa. Temida córka Uranosa i Gai, bogini sprawiedliwości i praw. Przedstawiana była z rogiem obfitości, wagą, niekiedy z opaską na oczach i mieczem w dłoni. Symbol sądownictwa i sprawiedliwości.

8 Nemezis - Boginią związaną z przeznaczeniem jest Nemezis, córka Nocy, sprawująca pieczę nad porządkiem świata oraz równomiernym rozdziałem dobra i zła. Zemsta i kara wymierzana przez Nemezis spadała na wszystkich ludzi, którzy okazali się zbyt zuchwali i wyzywali bogów albo też na tych, którzy osiągnęli zbyt wiele szczęścia i pomyślności. Atrybutem Nemezis jest gryf - skrzydlaty lew o głowie orła - i koło symbolizujące nieustanne odmiany losu (jest to tak zwane koło Fortuny, która jest rzymskim odpowiednikiem Nemezis lub Tyche). Tyche - Bogini Tyche symbolizowała ślepy przypadek, który jednych wynosi na szczyty powodzenia, innych zaś strąca na samo dno upadku. Tyche była boginią zupełnie pozbawioną cech indywidualnych, całkowicie abstrakcyjną i z tego powodu nie występowała w akcji mitów. Charyty - Symbolami wdzięku były trzy charyty, Aglaja, Eufrosine i Talia. Były one związane z kultem Apollina i Hermesa, szczególnie zaś Afrodyty. Nimfy - Swego boga miała każda rzeka, natomiast każdym źródłem, górą, grotą, gajem, nawet drzewem opiekowała się nimfa. Nimfy były drugorzędnymi boginkami odgrywającymi pewną rolę w mitach jako towarzyszki bogiń i kochanki bogów. HEROSI: Herakles grecki heros, charakteryzuje go wielka siła fizyczna, odwaga i męstwo. Stoicy widzieli w nim ideał ludzkiego hartu ducha. Jest jedną z żywych postaci mitologii aż do czasów współczesnych, znany bardziej pod rzymskim imieniem Herkulesa. Narodził się z bogini Alkmeny i Zeusa, jednak zazdrosna Hera, w gniewie za niewierność męża, wysłała do kołyski dwa węże, mające zgładzić Haraklesa i jego brata. Malutki heros jednak zadusił węże. Pojednanie z Herą nastąpiło dopiero po śmierci Heraklesa. Trzon mitu o Heraklesie stanowi dwanaście prac, które zlecił herosowi Eurysteus, król Tyrynsu. Herakles przybył do niego po namowie wyroczni delfickiej, u której szukał przebaczenia za popełnioną zbrodnię (zabił żonę i dzieci w Tebach; atak szału zesłała na niego Hera). W wykonaniu zadań pomagała Heraklesowi Atena. Wiele miast greckich włączało Heraklesa do swoich mitów. Mit mówiący o śmierci herosa kończy się włączeniem Heraklesa w grono bogów Olimpu i poślubieniem Hebe, bogini młodości. Perseusz heros z Argolidy, syn Zeusa i Danae. Zdobył głowę Meduzy, uwolnił Andromedę od potwora Cetusa. Z jego rodu wywodzi się Alkmena i Herakles. Minos syn Zeusa i Europy, król Krety. Miał syna potwora, Minotaura. Na jego dworze służył mityczny architekt Dedal. Po śmierci Minos został jednym z sędziów dusz zmarłych. Ganimedes słynny z urody młodzieniec, którego Zeus, przybywszy na ziemię pod postacią orła, porwał i uczynił podczaszym na Olimpie. MUZY: Erato muza poezji miłosnej, jej atrybut to lira; Euterpe muza poezji lirycznej, atrybut aulos (flet); Klio muza historii, trzyma w ręku zwój papirusu (lub pergamin); Kaliope muza poezji epicznej (eposu), z tabliczką i rylcem; Melpomene muza tragedii, trzyma maskę tragiczną; Talia muza komedii, z maską komiczną; Terpsychora muza tańca, jej atrybuty to lira i plektron (pióro lub inaczej kostka do gry na instrumentach strunowych); Urania muza astronomii i geometrii, trzyma cyrkiel i kulę (lub globus); Polihymnia muza sakralnej poezji chóralnej, nie posiada atrybutu, zwykle ukazywana była w zamyślonej pozie, a obok niej zasłona.

9 Mitologia rzymska Religia rzymska różni się od greckiej pod wieloma względami. Mimo że wydaje się podobną przez politeizm i przypisywanie bogom cech, właściwości, funkcji zbliżonych do tych, które posiadali bogowie greccy, jest mniej skomplikowana, mniej usystematyzowana, mniej finezyjna. Rzymianie albo przyjęli bogów greckich, zmieniając ich imiona, ale pozostawiając charaktery i obszary działań, albo też dopasowali postaci greckiego panteonu do własnych, pierwotnych bóstw. Zeus Jupiter (Jowisz) Hera Junona Atena Minerwa Artemida Diana Hermes Merkury Hefajstos Wulkan Afrodyta Wenus, Wenera Eros Amor Ares Mars Helios Sol Hestia Westa Demeter Ceres Dionizos Bachus Herakles Herkules Posejdon Neptun Eos Aurora Selene Luna Saturowie Fauny Mojry Parki Nike Wiktoria

10 Bogowie rzymscy nie byli antropomorfizowani w takim stopniu jak w starożytnej Grecji. Oznacza to, że początkowo nie układano historii o związkach bogów, przygodach, zdradach, dzieciach, morderstwach i zabawach. Bogowie rzymscy byli raczej podobni siłom występującym gdzieś ponad człowiekiem, ale ingerującym w sprawy ziemi. Prości Italczycy wierzyli, że każdą czynnością i każdą rzeczą opiekuje się jakieś bóstwo. Modlili się jednak do nieosobowego, nie skonkretyzowanego boga. Nazywali go różnie: Jowiszu Najlepszy!, O, Największy!. Nie było ważne, czy jest to bóg czy bogini na Palatynie stoi ołtarz, na którym wyryto: bogu lub bogini, mężczyźnie czy kobiecie. Liczyły się raczej siły boskie, opatrzność nad człowiekiem i jego sprawami. Wierzono, że bardzo ważne są sposoby czczenia bóstw i proszenie ich w razie nagłej potrzeby. Dlatego w Rzymie z uwagą pielęgnowano obrzędy religijne. Podbite ludy sprowadzano do Rzymu, aby wyjednać przychylność także bóstw zwyciężonych plemion tak pojawiły się wpływy wierzeń i rytuałów greckich, kartagińskich i wielu innych w Rzymie. Na stoku Palatynu, w kierunku Forum, zbudowano świątynię Westy wraz z gajem i placem świętych pochodów. Tu płonął święty ogień Westy, którego strzegły westalki. Było ich sześć, pochodziły z najlepszych arystokratycznych rodzin, żyły w wielkiej surowości reguł i podlegały opiece kapłana. Otaczano je wielkim szacunkiem. Dzień 9 czerwca był świętem Vestalia, podczas którego matki Rzymu odbywały pielgrzymkę do świątyni. W rzymskim micie o powstaniu świata zamiast greckiego Chaosu, trudnego do określenia i pojęcia, występuje Janus bóg wszelkiego początku, opiekun drzwi i bram. Jego wizerunek odbity był na pierwszych monetach rzymskich. Charakterystyczne dla wierzeń antycznego Rzymu są także liczne personifikacje pojęć moralnych, abstrakcyjnych, np. Wierność (Fides), Zgoda (Concordia), Honor i Dzielność (Honos et Virtus), Nadzieja (Spes), Łagodność (Clementia), Pokój (Pax), Młodość (Juventus), Wesołość (Hilaritas). One były już bohaterami opowieści przygodowych i poematów. Włączały się do życia ludzi, czego przykładem jest Merkury uosobienie sprytu handlowego. (Grecy uznali go za swego Hermesa.) Rzymianie stworzyli wiele legend o Merkurym. Była to bardzo ważna postać m.in. dla kupców. W starożytnym Rzymie łączono święta religijne z pochodami wojsk, pokazami potęgi i chwały Cesarstwa, zjazdami senatu. Ma to swe podłoże oczywiście w kulcie cezarów. Panujący obdarzani byli czcią boską nie tylko za życia, ale także po śmierci, kiedy to senat nadawał zmarłym cezarom tytuł divus, znaczy boski. Obrzęd nosił nazwę konsekracji. Po nim budowano świątynie i wybierano kapłanów dla każdego divus. Posągi przedstawiały wtedy cezarów w postaci bogów: Marsa, Jowisza, czy też herosów, jak Herkules; cesarzowe rzeźbiono na kształt Junony, Cerery, Wenus.

11 Związki frazeologiczne wywodzące się z mitologii Róg obfitości - To dziś symbol bogactwa, niewyczerpanych zasobów. Był to ułamany róg mitycznej kozy Amaltei, która wykarmiła małego Zeusa, mający moc napełniania się zgodnie z życzeniem posiadacza. Puszka Pandory - Źródło nieszczęść, kłopotów, przykrych i nagłych niespodzianek. Gdy bogowie zesłali na ziemię Pandorę, pierwszą kobietę, wyposażyli ją w tajemniczy pojemnik, którego nie mogła otwierać. Pandora nie posłuchała zakazu i namówiła męża do otwarcia puszki. W niej ukryte były wszystkie nieszczęścia i choroby. Syzyfowa praca - Oznacza zajęcie żmudne, niekończące się i bezsensowne, a źródłem tego frazeologizmu jest mit o Syzyfie, ukaranym przez Zeusa pracą polegającą na wiecznym wtaczaniu pod górę ogromnego głazu, który na metr przed szczytem spada z powrotem na dół. Herkulesowa praca - Zajęcie niezwykle ciężkie, ale sensowne. Źródłem tego powiedzenia jest mit o dwunastu pracach Herkulesa, które musiał on wykonać w charakterze pokuty. Stajnia Augiasza - To dzisiaj bałagan, nagromadzony brud. Oczyszczenie stajni Augiasza stanowiło jedną z dwunastu prac Herkulesa. Zamieszkana przez olbrzymie stada bydła i koni, nie była sprzątana przez trzydzieści lat. Herkules zmienił bieg rzeki Alfejos, wpuścił do stajni strumień wody - i w ten sposób uprzątnął ją w ciągu jednego dnia. Nić Ariadny - Nieoczekiwana pomoc, dobra rada. Nić otrzymał od Ariadny Tezeusz. Miał nią oznaczyć drogę powrotną, gdy ruszał w głąb labiryntu, aby zgładzić Minotaura. Jabłko niezgody - Punkt sporny lub powód kłótni. Źródłem tego zwrotu jest mit o bogini niezgody Eris, która, by zemścić się za to, że Zeus nie zaprosił jej na wesele boginki Tetydy i księcia Peleusa, rzuciła między bawiące się boginie złote jabłko z napisem: "Dla najpiękniejszej". Spór miał rozstrzygnąć Parys. Wygrała Afrodyta, bo jej dar okazał się najlepszy: była nim Helena - najpiękniejsza kobieta świata. Koń trojański - To zwrot oznaczający zdradę dokonaną przez wroga, który podstępem dostał się do obozu przeciwnika, ukryte niebezpieczeństwo, podstęp. Koń umożliwił zdobycie Troi. Była to gigantyczna, drewniana atrapa tego zwierzęcia, którą Trojanie znaleźli rankiem przed bramą i wciągnęli do miasta. Później z konia wyskoczyła silna grupa wojowników, z pomysłodawcą podstępu Odyseuszem na czele. Pięta Achillesa - Czyjś słaby punkt. Matka Achillesa wykąpała go jako dziecko w wodach Styksu, co zapewniło mu odporność na wszelkie ciosy. Niestety, podczas tej kąpieli trzymała go za piętę. Achilles zginął ugodzony strzałą Parysa w tę część ciała. Między Scyllą a Charybdą - To określenie równoznaczne ze stwierdzeniem: między młotem a kowadłem. Takie imiona nosiły dwa potwory, gnieżdżące się po dwu stronach wąskiego przesmyku, którym musiał przepłynąć statek Odyseusza. Fatum - Zły los, ciąg nieszczęść.

12 Kompleks Edypa - To stworzone przez Zygmunta Freuda pojęcie, określające zespół powikłań psychologicznych wynikających z nieprawidłowych relacji syna i matki. Źródłem pojęcia jest mit o Edypie, który na skutek zrządzenia losu ożenił się ze swoją matką. Narcyzm - To z kolei pojęcie z pogranicza psychologii, oznaczające bezkrytyczne uwielbienie samego siebie, zwłaszcza zachwycanie się własnym ciałem, urodą. Nazwa pochodzi od mitologicznego Narcyza, który większość życia spędził, wpatrując się we własne odbicie. Panika - To słowo, którym określa się nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach, zazwyczaj ogarniający większą liczbę osób. Takie właśnie uczucia wzbudzał w ludziach brzydki grecki bóg pasterzy, opiekun trzód - Pan, przedstawiany z koźlimi nogami, rogami i uszami, utalentowany fletnista, syn Hermesa i nimfy rzecznej. Opracowanie Mitologii wykonał Paweł Setlak (Compoland) przy wykorzystaniu ogólnodostępnych pomocy naukowych. Szczególne podziękowania dla serwisów: Rocznik95.pl Klp.pl Gazeta.pl