Stowarzyszenia i fundacje

Transkrypt

1

2 Stowarzyszenia i fundacje Paweł Suski Wydanie 4 Warszawa 2011

3 Redaktor prowadzący: Joanna Tchorek Opracowanie redakcyjne: Katarzyna Tynkiewicz Redakcja techniczna: Małgorzata Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów Część pierwsza Stowarzyszenia w prawie polskim Rozdział I. Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r Uwagi ogólne Ustawodawstwa państw zaborczych Zabór austriacki Zabór pruski Zabór rosyjski Dwudziestolecie międzywojenne Okres drugiej wojny światowej Lata Rozdział II. Źródła prawa stowarzyszeń. Zakres Prawa o stowarzyszeniach Źródła Zakres przedmiotowy Prawa o stowarzyszeniach Zakres podmiotowy Prawa o stowarzyszeniach Rozdział III. Pojęcie stowarzyszenia i rodzaje Zagadnienia ogólne Stowarzyszenia w ujęciu Prawa o stowarzyszeniach Zrzeszenie Dobrowolność Samorządność Trwałość Cele stowarzyszenia cel niezarobkowy Stowarzyszenia a inne podmioty Fundacje Organizacje społeczne organizacje pozarządowe Organizacje pożytku publicznego Partie polityczne Samorządy zawodowe Związki zawodowe

5 Spis treści 4. Zasady działania stowarzyszeń Zasada praworządności Zasada równości stowarzyszeń Demokracja wewnętrzna Równość członków stowarzyszenia Rodzaje stowarzyszeń Rozdział IV. Wolność i prawo zrzeszania się Uwagi ogólne Wolność zrzeszania się w ujęciu Konstytucji Prawo zrzeszania się w ujęciu prawa międzynarodowego Uwagi ogólne Deklaracja powszechna praw człowieka Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Artykuł 11 Konwencji w orzecznictwie sądów polskich Sprawy przeciwko Polsce przed Trybunałem Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych Konwencja o Prawach Dziecka Europejska Karta Samorządu Terytorialnego Prawo zrzeszania się w ujęciu prawa Unii Europejskiej Prawo zrzeszania się w ujęciu Prawa o stowarzyszeniach Pozaprawne ograniczenia zrzeszania się Rozdział V. Tworzenie stowarzyszeń Prawo tworzenia stowarzyszeń Uwagi ogólne Zebranie założycielskie Uchwalenie statutu Komitet założycielski Szczególne wymagania warunkujące utworzenie stowarzyszenia Aprobata Uchwała określonej władzy religijnej o utworzeniu Uzgodnienie zakresu działalności Zezwolenie Rozdział VI. Postępowanie rejestrowe i ewidencyjne Pojęcie, funkcje, jawność rejestru Źródła prawa Organizacja i zakres rejestru Podmioty postępowania rejestrowego Sąd rejestrowy Referendarz sądowy Wnioskodawcy i uczestnicy Prokurator. Rzecznik Praw Obywatelskich Wszczęcie postępowania Uwagi ogólne Wniosek o wpis Wstępne czynności sądu rejestrowego; badanie formalne wniosku

6 Spis treści 7. Badanie materialne zgłoszenia Orzeczenia sądu rejestrowego Uwagi ogólne Podstawa faktyczna postanowienia zarządzającego dokonanie wpisu Treść postanowienia Koszty postępowania rejestrowego Sprostowanie postanowienia Uzasadnianie i doręczanie postanowień Prawomocność, skuteczność i wykonalność postanowień Środki odwoławcze w postępowaniu rejestrowym Skarga na orzeczenie referendarza sądowego Apelacja Zażalenie Skarga kasacyjna Wznowienie postępowania Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia Wpis do rejestru stowarzyszeń Uwagi ogólne Prostowanie wadliwych wpisów Klasyfikacja wpisów do rejestru Skutki wpisu do rejestru Uwagi ogólne Zasada jawności materialnej Zasada wpisu Zasada zupełności Zasada prawdziwości (wiarygodności) Zasada jawności formalnej Rejestracja stowarzyszenia organizacji pożytku publicznego Wpis do ewidencji prowadzonej przez starostów Rozdział VII. Statut Charakter prawny Uwagi ogólne Akt normatywny prawa przedmiotowego Pozaprawny akt normatywny organizacji społecznej Koncepcja cywilistyczna Interpretacja postanowień statutu Treść statutu Uwagi ogólne Nazwa stowarzyszenia Teren działania Siedziba stowarzyszenia Cele i sposoby ich realizacji Członkostwo Organy (władze) stowarzyszenia Środki finansowe, składki członkowskie Zmiana statutu Rozwiązanie stowarzyszenia Terenowe jednostki organizacyjne (oddziały)

7 Spis treści Terenowe jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej Terenowe jednostki organizacyjne mające osobowość prawną Sytuacja prawna oddziału po uzyskaniu osobowości prawnej Utrata osobowości prawnej przez oddział Fakultatywne postanowienia statutu Uchwalenie statutu Zmiana statutu Statut a inne akty wewnętrzne stowarzyszenia Rozdział VIII. Organy stowarzyszenia Rodzaje organów Walne zebranie członków (zebranie delegatów) Zarząd Organ kontroli wewnętrznej Sąd koleżeński, sąd polubowny Charakter prawny uchwał organów Brak organów. Kuratela Rozdział IX. Członkostwo Osoby fizyczne Osoby prawne Jednostki organizacyjne określone w art k.c Rodzaje członków Charakter prawny stosunku członkostwa Uwagi ogólne Administracyjnoprawny charakter stosunku wewnątrzorganizacyjnego Organizacyjny charakter stosunku wewnątrzorganizacyjnego Cywilnoprawny charakter stosunku wewnątrzorganizacyjnego Stanowisko orzecznictwa Powstanie stosunku członkostwa Zawieszenie członkostwa Ustanie stosunku członkostwa Ustąpienie Usunięcie Śmierć Ubezwłasnowolnienie Utrata osobowości prawnej przez członka Rozwiązanie stowarzyszenia Inne przypadki Prawa i obowiązki członka Prawa członka Obowiązki członka Ochrona praw członka Stosunki między członkiem a stowarzyszeniem niełączące się z członkostwem Uwagi ogólne Zatrudnienie członków stowarzyszenia Rozdział X. Majątek stowarzyszenia Pojęcie majątku

8 Spis treści 2. Źródła powstania majątku Składki członkowskie Praca społeczna członków Darowizny, spadki, zapisy Dochody z majątku stowarzyszenia Ofiarność publiczna Dotacje Działalność zarobkowa. Działalność gospodarcza stowarzyszeń Inne źródła Rozdział XI. Nadzór nad stowarzyszeniami Pojęcie. Nadzór a kontrola Organy nadzorujące Sąd Środki nadzoru Uwagi ogólne Środki stosowane przez organy nadzoru Środki stosowane przez sąd Odpowiednie stosowanie przepisów Nadzór nad stowarzyszeniem organizacją pożytku publicznego Rozdział XII. Ustanie stowarzyszenia Rozwiązanie stowarzyszenia Likwidacja stowarzyszeń Uwagi ogólne Likwidator Przebieg likwidacji Odpowiednie stosowanie przepisów Upadłość stowarzyszenia Przeznaczenie majątku Łączenie się i podział stowarzyszeń Rozdział XIII. Stowarzyszenie zwykłe Pojęcie stowarzyszenia zwykłego Założyciele i członkowie Utworzenie stowarzyszenia zwykłego Regulamin działalności Uwagi ogólne Nazwa Cel Teren działania Środki działania Siedziba Przedstawiciel reprezentujący stowarzyszenie Fakultatywne postanowienia regulaminu Członkostwo Nadzór nad stowarzyszeniami zwykłymi Majątek stowarzyszenia majątek członków Ustanie stowarzyszenia

9 Spis treści Rozdział XIV. Sytuacja prawna stowarzyszeń utworzonych na podstawie Prawa o stowarzyszeniach z 1932 r Sytuacja istniejących stowarzyszeń po wejściu w życie Prawa o stowarzyszeniach Restytucja rozwiązanych stowarzyszeń Sytuacja stowarzyszeń nierozwiązanych i nieprowadzących działalności Część druga Fundacje w prawie polskim Rozdział XV. Fundacje na ziemiach polskich przed 1984 r Początki fundacji Ustawodawstwa państw zaborczych Zabór austriacki Zabór pruski Zabór rosyjski Dwudziestolecie międzywojenne Okres drugiej wojny światowej Lata Rozdział XVI. Źródła prawa. Zakres ustawy o fundacjach Źródła prawa Zakres przedmiotowy Zakres podmiotowy Rozdział XVII. Pojęcie fundacji Uwagi ogólne Fundacje a inne jednostki organizacyjne Fundusze Fundusze składkowe Organizacje społeczne organizacje pozarządowe Stowarzyszenia Rodzaje fundacji Rozdział XVIII. Ustanowienie fundacji Wolność tworzenia fundacji Fundatorzy Osoby fizyczne Osoby prawne Akt fundacyjny Pojęcie. Charakter prawny. Akt fundacyjny a statut Sposób dokonania aktu fundacyjnego Czynność inter vivos Czynność mortis causa Treść Cel fundacji Majątek przeznaczony na realizację celu fundacji

10 Spis treści Rozdział XIX. Statut Charakter prawny Ustalenie statutu Treść statutu Nazwa Siedziba Majątek Cele, zasady, formy i zakres działalności fundacji Organy Uwagi ogólne Zarząd Prowadzenie przez fundację działalności gospodarczej Dopuszczalność i warunki połączenia fundacji z inną fundacją Zmiana celu fundacji lub statutu Rozdział XX. Postępowanie rejestrowe Pojęcie, funkcje, jawność rejestru Źródła prawa Organizacja i zakres rejestru Podmioty postępowania rejestrowego. Wnioskodawcy i uczestnicy Wszczęcie postępowania Uwagi ogólne Wniosek o wpis Wstępne czynności sądu rejestrowego; badanie formalne wniosku Badanie materialne zgłoszenia Orzeczenia sądu rejestrowego Podstawa faktyczna postanowienia zarządzającego dokonanie wpisu Postanowienie Koszty postępowania rejestrowego Obowiązek zawiadomienia organów nadzorujących Środki odwoławcze w postępowaniu rejestrowym Wpis do rejestru Uwagi ogólne Prostowanie wadliwych wpisów Klasyfikacja wpisów do rejestru Skutki wpisu do rejestru Rejestracja fundacji organizacji pożytku publicznego Rozdział XXI. Majątek fundacji Pojęcie majątku Źródła powstania majątku Uwagi ogólne Nabycie w drodze czynności prawnych Dotacje Przekazanie mienia Dochody z własnej działalności. Działalność gospodarcza Ofiarność publiczna Nawiązka i świadczenie pieniężne

11 Spis treści Rozdział XXII. Nadzór nad fundacjami Uwagi ogólne Organy nadzorujące Sąd Obowiązki sądu rejestrowego i fundacji Środki nadzoru Ograniczenia nadzoru Nadzór nad fundacją organizacją pożytku publicznego Rozdział XXIII. Ustanie fundacji Likwidacja Uwagi ogólne Przeznaczenie majątku Ustanie na podstawie ustawy Upadłość fundacji Połączenie z inną fundacją Zawieszenie działalności Rozdział XXIV. Szczególne rodzaje fundacji, przedstawicielstwa fundacji zagranicznych Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Centrum Badania Opinii Społecznej Zakłady Kórnickie Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie Przedstawicielstwa fundacji zagranicznych Literatura Aneks Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz.U. Nr 127, poz. 857 ze zm.) (wyciąg) Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.) Skorowidz

12 Wykaz skrótów 1. Akty prawne e.k.p.c. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm. k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.c.a. kodeks cywilny austriacki (powszechna księga ustaw cywilnych) k.c.n. kodeks cywilny niemiecki (BGB) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.; nieobowiązujące) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz ze zm.) k.z. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.; nieobowiązujące) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) m.p.p.o.p. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i 168) p.p.s.a. ustawa z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz ze zm.) pr.spółdz. ustawa z 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz ze zm.) pr.stow. ustawa z 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) pr.stow. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy z 27 października 1932 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 94, poz. 808 ze zm.; nieobowiązujące) 13

13 Wykaz skrótów reg.u.s.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.) rozp.krs rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 21 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach (Dz.U. Nr 117, poz ze zm.) u.d.p.p.w. ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz ze zm.) u.f. ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.) u.g.n. ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.) u.k.s.c. ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) u.krs ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz ze zm.) u.s. ustawa z 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz.U. Nr 127, poz. 857 ze zm.) 2. Publikatory orzecznictwa Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego Lex system informacji prawnej wydawnictwa Wolters Kluwer LexPolonica system informacji prawnej wydawnictwa LexisNexis ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego (zbiór urzędowy wydawany do 2004 r.) ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych (zbiór urzędowy wydawany od 2004 r.) OPA Orzecznictwo Sądów Najwyższych w sprawach podatkowych i administracyjnych (miesięcznik wydawany w latach ) OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna zbiór urzędowy wydawany jako: Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna (od stycznia 1995 r.), Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od stycznia 1990 r. do grudnia 1994 r.), Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od kwietnia 1982 do grudnia 1989 r.), Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do kwietnia 1982 r.), Orzecznictwo Izby Cywilnej Sądu Najwyższego (w 1962 r.), Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej i Karnej (w latach ; powoływany dział orzecznictwa Izby Cywilnej), Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego Orzeczenia Izby Cywilnej (w latach ). Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna. Zbiór Dodatkowy (oficjalny zbiór dodatkowy wydawany od 2008 r.) OSNK Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (zbiór urzędowy wydawany od stycznia 2003 r.); poprzednio: Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (zbiór urzędowy wydawany od lipca 1994 r. do grudnia 2002 r.) 14

14 Wykaz skrótów OSNSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich (Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych) OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy 3. Czasopisma KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KSP Krakowskie Studia Prawnicze M.Pod. Monitor Podatkowy MoP Monitor Prawniczy M.P. Monitor Polski NP Nowe Prawo Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PiZS Prawo i Zabezpieczenie Społeczne PN Przegląd Notarialny POP Przegląd Orzecznictwa Podatkowego PPH Przegląd Prawa Handlowego PS Przegląd Sądowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej. Rejent RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SiB Spółdzielczy Instytut Badawczy ST Samorząd Terytorialny StP Studia Prawnicze 4. Inne Dz.Pr.P.P. Dziennik Praw Państwa Polskiego NSA Naczelny Sąd Administracyjny NTA Najwyższy Trybunał Administracyjny SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy SO Sąd Okręgowy TK Trybunał Konstytucyjny WSA Wojewódzki Sąd Administracyjny

15 Część pierwsza Stowarzyszenia w prawie polskim Rozdział I Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r. 1. Uwagi ogólne Prawo stowarzyszeń jest stosunkowo nową dziedziną prawa. Po raz pierwszy prawo zrzeszania się zostało wymienione aczkolwiek nie wprost w aktach prawnych tworzących się Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej oraz w dokumentach i praktyce Rewolucji Francuskiej z 1789 r. W XIX w. prawo to było stopniowo regulowane w konstytucjach i ustawach zwykłych poszczególnych państw 1. Pierwszymi aktami prawnymi na ziemiach polskich regulującymi problematykę stowarzyszeń były przepisy państw zaborczych. Sytuacja w poszczególnych zaborach przedstawiała się następująco. 2. Ustawodawstwa państw zaborczych 2.1. Zabór austriacki Konstytucja z 4 marca 1849 r. oraz ogłoszony tylko dla krajów austriackich patent z 4 marca 1849 r. o prawach politycznych poręczonych przez konstytucyjną formę państwa wymieniały m.in. wolność zrzeszania się. Akty te zostały uchylone patentem z 31 grudnia 1851 r., a patentem z 26 listopada 1852 r. zabroniono zawiązywania stowarzyszeń, które w jakimkolwiek zamiarze przywłaszczają sobie autory- 1 Więcej na ten temat: J.S. Langrod, Polskie prawo o stowarzyszeniach. Uwagi krytyczne, Kraków 1934, s. 1 i n.; J. Sabiniewicz, Prawo zrzeszania się w Polsce Ludowej, Poznań 1980, s. 9 i n.; E. Smoktunowicz, Prawo zrzeszania się w Polsce, Warszawa 1992, s. 21 i n.; T. Szulc, Prawo do stowarzyszania się w państwach Europy Środkowo-Wschodniej w II połowie XIX w. początek XX w., Studia Prawno-Ekonomiczne 2003, nr 68, s. 19 i n. 17

16 Część pierwsza. Stowarzyszenia w prawie polskim tet co do jakiejkolwiek gałęzi władzy ustawodawczej lub wykonawczej ; powstanie innych stowarzyszeń zależało od zgody władz 2. Ustawa zasadnicza z 21 grudnia 1867 r. o ogólnych prawach obywateli i ich ochronie uznała prawo obywateli do tworzenia stowarzyszeń za niepodlegające ograniczeniom, zaś ustawy zwykłe miały określać jego wykonanie. Prawo zrzeszania się bardziej kompleksowo uregulowano ustawą o stowarzyszeniach z 15 listopada 1867 r. 3 Przyjęła ona system zgłoszeniowy tworzenia stowarzyszenia. Założyciele zawiadamiali administracyjną władzę krajową (namiestnictwo) o zamiarze utworzenia stowarzyszenia, załączając projekt statutu ( 4 ustawy). Statut powinien określać cel stowarzyszenia, jego środki i sposób ich zbierania, sposób tworzenia i odnowienia stowarzyszenia, siedzibę, prawa i obowiązki członków, organy, sposób reprezentacji, sposób załatwiania sporów wynikających ze stosunku stowarzyszenia, warunki określające ważność uchwał, pism i ogłoszeń, postanowienia co do rozwiązania stowarzyszenia. Statut był jawny zgodnie z 5 ustawy wolno było każdemu wglądać i brać z ich odpisy. Przy braku sprzeciwu namiestnictwa lub uchylenia tego zakazu w toku instancji stowarzyszenie mogło rozpocząć działalność, uzyskiwało wtedy od władzy administracyjnej poświadczenie istnienia ( 9). Ustawowymi podstawami odmowy wyrażenia zgody na powstanie stowarzyszenia były sprzeczność jego celów lub organizacji z ustawą lub prawem albo zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa ( 6). W razie zakazu przysługiwało odwołanie do organu wyższej instancji oraz skarga na naruszenie konstytucyjnej gwarancji w zakresie prawa koalicji przed Trybunałem Państwa ( 8) 4. Istotne znaczenie przy określaniu podstaw odmowy wyrażenia zgody na powstanie stowarzyszenia miała praktyka organów administracji oraz Trybunału Państwa. Wyroki Trybunału miały charakter deklaratoryjny, a nie kasacyjny (zawierały ocenę, czy i w jakim zakresie miało miejsce podnoszone przez stronę naruszenie jej prawa politycznego), jednak władza administracyjna często uznawała, że nie jest związana mocą ich autorytetu 5. Orzecznictwo Trybunału ewoluowało. Początkowo zajmował on stanowisko restrykcyjne, uznając, że o zakazie utworzenia stowarzyszenia decydować powinny również okoliczności dotyczące celów, do jakich stowarzyszenie faktycznie dążyło lub jakich środków ono faktycznie używało. Konse- 2 Por. K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t. IV, Warszawa 1982, s ; T. Szulc, Prawo do, s Dz.U.P. Nr 134, cyt. za: Zbiór ważniejszych ustaw i rozporządzeń administracyjnych (ogólnych i dzielnicowych) obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej, oprac. S. Czaputowicz, T. Sikorski, Warszawa 1925, s J.S. Langrod, Polskie prawo, s A. Dziadzio, Ochrona praw i wolności obywatelskich w austriackiej monarchii konstytucyjnej ( ), Czasopismo Prawno-Historyczne 2001, t. 53, z. 1, s

17 Rozdział I. Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r. kwencją tego był brak zgody na założenie stowarzyszenia przez osoby krytykujące w prasie władzę lub których działalność była w przeszłości niebezpieczna dla państwa, jak również stowarzyszenia dążącego do restytucji stowarzyszenia poprzednio rozwiązanego 6. Stopniowo jednak Trybunał liberalizował swoje stanowisko. Przyznał sobie upoważnienie do badania, czy istniały podstawy faktyczne uzasadniające zakaz działalności stowarzyszenia, pozostawiając swobodnemu uznaniu organów administracji ocenę, na ile występowały w sprawie fakty tego rodzaju, że stowarzyszenie było niebezpieczne dla państwa. Z czasem Trybunał sam kwalifikował, w oparciu o swobodną ocenę, czy okoliczności stanowiły zagrożenie dla państwa. Dokonał też zwężającej wykładni tego pojęcia, uznając, że niebezpieczne dla państwa były tylko stowarzyszenia, których działania naruszały przepisy karne 7. Rozbudowany był nadzór administracyjny nad stowarzyszeniami. W literaturze 8 wyróżniono następujące jego kierunki: meldunkowy (obowiązek podania przez zarząd do wiadomości władzy administracyjnej swego składu, adresów członków 12, informacji co do reprezentacji), obserwacyjny (prawo delegowania na każde zgromadzenie stowarzyszenia komisarza rządowego uprawnionego do uczestniczenia w nim, do żądania informacji o osobach wnioskodawców i mówców, do żądania spisania protokołu z przedmiotu zebrania i powziętych uchwał, prawo wglądu w protokoły powziętych uchwał 15 19), represyjny (prawo komisarza rządowego do zamknięcia zgromadzenia 21 22, prawo władzy administracyjnej rozwiązania stowarzyszenia w wypadkach, gdyby podjęło ono uchwały sprzeczne z ustawą karną, albo które by co do treści lub formy zawierały przywłaszczenie sobie władzy ustawodawczej lub wykonawczej przez stowarzyszenie 20, gdyby przekroczyło ono określony w statucie zakres działania lub w ogóle nie odpowiadało warunkom prawnym swego istnienia 23). Od decyzji rozwiązującej przysługiwało odwołanie ( 25). Ustawa przewidywała też możliwość czasowego zawieszenia działalności stowarzyszenia. Specjalnym ograniczeniom podlegały stowarzyszenia polityczne ( 29 35). Nie mogli do nich należeć cudzoziemcy, kobiety, osoby, które nie ukończyły 24 lat. Stowarzyszenia te obowiązane były informować polityczną władzę miejscową (starostwo, we Lwowie i Krakowie policję) w ciągu trzech dni o każdym nowo przyjętym członku oraz corocznie przedstawiać władzy wykaz członków 9. Nie mogły też tworzyć filii oraz łączyć się z innymi stowarzyszeniami. W systemie prawa austriackiego wszystkie stowarzyszenia miały osobowość prawną 10, a problematykę cywilnoprawną stowarzyszeń regulował 26 powszech- 6 K. Grzybowski, Historia państwa, s A. Dziadzio, Ochrona państwa, s J.S. Langrod, Polskie prawo, s T. Dwernicki, O prawach obywatelskich, Kraków 1897, s J.S. Langrod, Polskie prawo, s

18 Część pierwsza. Stowarzyszenia w prawie polskim nej księgi ustaw cywilnych (k.c.a.) 11, w którym wskazano, że wzajemne prawa i obowiązki dozwolonego stowarzyszenia określa umowa albo cel, tudzież przepisy dla nich wydane. Dozwolonym stowarzyszeniom przyznano takie same prawa, jakie przysługiwały innym osobom miały one osobowość prawną. Za niedozwolone uznawano stowarzyszenia zakazane przez ustawy szczególne, widocznie sprzeciwiające się bezpieczeństwu, publicznemu porządkowi lub dobrym obyczajom; takie stowarzyszenia były zakazane i nie uznawano ich za osoby prawne. W ustawie zasadniczej przewidziano możliwość zawieszenia niektórych praw zasadniczych na pewien czas lub w pewnej miejscowości, co sprecyzowano w ustawie z 5 maja 1869 r. 12, przewidując możliwość zawieszenia m.in. prawa o stowarzyszeniach w razie wojny lub spodziewanego jej wybuchu w krótkim czasie, w razie rozruchów wewnątrz państwa oraz gdyby pojawiły się knowania na większe rozmiary, mające na celu zdradę stanu lub gdyby knowania te naruszały konstytucję lub bezpieczeństwo osobiste Zabór pruski Podstawowymi przepisami regulującymi omawianą problematykę (jeżeli pominąć wcześniejsze postanowienia konstytucji z 5 grudnia 1848 r., konstytucji z 31 stycznia 1850 r., rozporządzenia królewskiego z 11 marca 1850 r. oraz konstytucji z 16 kwietnia 1871 r. 14 ) były: ustawa z 18 kwietnia 1908 r. o stowarzyszeniach 15, określająca sytuację publicznoprawną stowarzyszeń oraz kodeksu cywilnego niemieckiego (BGB) 16. Zgodnie z 1 ustawy wszyscy obywatele państwa mieli prawo zawiązywania stowarzyszeń w celach, które nie sprzeciwiały się ustawom karnym; prawo to ulegało ograniczeniom policyjnym zawartym tylko w ustawach. W ustawie wyróżniono stowarzyszenia polityczne mające na celu wywieranie wpływu na sprawy polityczne. O tym, czy stowarzyszenie ma zamiar wpływać na sprawy polityczne, decydował statut i uchwały walnych zebrań. Nawet jeśli wykluczono taki cel stowarzyszenia, policja lub sąd mogły uznać je za polityczne, jeżeli chociażby jeden raz usiłowało ono wpływać na sprawy polityczne; za takie działa- 11 Powszechna księga ustaw cywilnych została wprowadzona patentem cesarskim z 1 czerwca 1811 r. Zob. np. Powszechna księga ustaw cywilnych wraz z dodatkowymi ustawami, rozporządzeniami i rozstrzygnięciami Najwyższego Trybunału Sądowego, oprac. J.W. Willaume, Lwów 1912, s Dz.U.P. Nr T. Dwernicki, O prawach, Kraków 1897, s T. Szulc, Prawo, s Przepisy ustawy cyt. za: Zbiór ważniejszych, s Przepisy kodeksu cyt. za: Z. Lisowski, Kodeks cywilny obowiązujący na ziemiach zachodnich z dodaniem objaśnień, orzecznictwa sądów polskich, ustaw w związku będących, ustawy wprowadczej i wykonawczej, Poznań

19 Rozdział I. Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r. nie Sąd Rzeszy uznał np. wygłoszenie na zebraniu stowarzyszenia tylko jednego referatu politycznego 17. Stowarzyszenie takie obowiązane było mieć statut i zarząd, który powinien przedłożyć właściwej władzy policyjnej statut i wykaz członków zarządu oraz informować władzę o każdej ich zmianie ( 3 ustawy). Członkami mogły być jedynie osoby, które ukończyły 18 rok życia ( 17 ustawy). Stowarzyszenia te nie miały osobowości prawnej 18, w obrocie cywilnoprawnym stosowano do nich przepisy o spółce ( 54 k.c.n.). Powstanie stowarzyszeń niepolitycznych nie było uzależnione od żadnych formalności wobec władz administracyjnych. Podlegały one natomiast kontroli sądu w wypadku, gdy chciały uzyskać osobowość prawną. Minimalną liczbę założycieli takich stowarzyszeń w 56 i 59 ust. 3 k.c.n. określono na siedem osób. Założyciele uchwalali statut ( 25, k.c.n.), który musiał zawierać cel, nazwę i siedzibę stowarzyszenia oraz stwierdzenie, że stowarzyszenie ma być wpisane do rejestru; powinien też zawierać postanowienia dotyczące wstępowania i występowania członków, składek członkowskich, tworzenia zarządu, warunki zwoływania zebrań członkowskich. Obligatoryjnym organem stowarzyszenia był zarząd ( 26 k.c.n.) wybierany uchwałą zebrania członków ( 27 k.c.n.). Do jego kompetencji należała reprezentacja stowarzyszenia, w tym zgłoszenie stowarzyszenia do rejestru ( 26 ust. 2, 59 k.c.n.). Wniosek o wpis składano do sądu (Amtsgericht 21 k.c.n.), załączając statut oraz odpis dokumentów odnoszących się do ustanowienia zarządu ( 59 k.c.n.). Kognicja sądu była ograniczona do badania, czy zostały spełnione wymagania co do liczby założycieli, obligatoryjnej treści statutu oraz czy złożono niezbędne dokumenty ( 60 k.c.n.). W wypadku odrzucenia zgłoszenia wnioskodawcom przysługiwało zażalenie zgodnie z przepisami postępowania cywilnego ( 60 ust. 2 k.c.n.). Po dopuszczeniu zgłoszenia sąd zawiadamiał o nim odpowiedni organ administracji. Organ ten mógł wnieść przeciwko wpisowi sprzeciw w sytuacji, gdy jego zdaniem stowarzyszenie było sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, zmierzało do celu politycznego, społeczno-politycznego lub religijnego ( 61 k.c.n.). Sprzeciw mógł być zaskarżony na drodze postępowania administracyjnego ( 62 k.c.n.). Jeżeli nie wniesiono sprzeciwu lub upłynął termin jego wniesienia, sąd dokonywał wpisu w rejestrze. Wpis obejmował m.in. nazwę, siedzibę, datę sporządzenia statutu, skład i ograniczenia reprezentacji zarządu ( 64 k.c.n.). Z chwilą wpisu stowarzyszenie uzyskiwało osobowość prawną ( 21 k.c.n.), a jego nazwa otrzymywała dodatek stowarzyszenie wpisane ( 65 k.c.n.). Wpis był ogłaszany w odpowiednim dzienniku ( 66 k.c.n.). Rejestr był jawny każdemu przysługi- 17 S. Adamski, Stowarzyszenie polskie wobec ustawy o stowarzyszeniach i zebraniach obowiązującej od 15-go maja 1908, Poznań 1909, s J.S. Langrod, Polskie prawo, s

20 Część pierwsza. Stowarzyszenia w prawie polskim wało prawo wglądu do niego oraz do pism przedstawionych przez stowarzyszenie ( 79 k.c.n.). Materialne znaczenie wpisu (oprócz przyznawania w jego wyniku stowarzyszeniu osobowości prawnej) określał 68 k.c.n. Zgodnie z tym przepisem, w wypadku dokonania czynności prawnej między dotychczasowymi członkami zarządu a osobą trzecią, można było powoływać się na zmianę zarządu tylko wtedy, gdy zmiana ta była w czasie sporządzania czynności prawnej wpisana do rejestru lub była osobie trzeciej znana. Gdy zaś zmiana nie była wpisana, osoba trzecia nie była obowiązana uznać jej obowiązywania przeciwko sobie, jeżeli o niej nie wiedziała, a nieznajomość ta nie wypływała z niedbalstwa. Omówione postępowanie dotyczyło uzyskiwania osobowości prawnej przez stowarzyszenia niemające na celu prowadzenia działalności gospodarczej; stowarzyszeniom mającym na celu prowadzenie spraw gospodarczych osobowość prawną nadawał odpowiedni minister ( 22 k.c.n.). Oprócz wymienionych zagadnień kodeks cywilny regulował, najczęściej przepisami dyspozytywnymi, m.in. problematykę organów i odpowiedzialność za ich działania, członkostwa, rozwiązanie i likwidację stowarzyszenia. Dopuszczalne było rozwiązanie zarówno stowarzyszeń politycznych jak i niepolitycznych, jeżeli ich cel sprzeciwiał się ustawom karnym. Zarządzenie o rozwiązaniu było zaskarżalne w spornym postępowaniu administracyjnym lub rekursem ( 2 ustawy) Zabór rosyjski Do czasu rewolucji 1905 r. na obszarze zaboru rosyjskiego sytuację stowarzyszeń regulowały przepisy karne zakazujące tworzenia stowarzyszeń tajnych. Pojęcie stowarzyszenie tajne było rozumiane niezwykle szeroko. Nieliczne stowarzyszenia powstawały na podstawie swobodnego uznania monarchy (później odpowiedniego ministra) 19. Dopiero art. 80 ustawy zasadniczej uznał prawo poddanych rosyjskich do zakładania stowarzyszeń i związków dla celów nieprzeciwnych prawu. Szczegóły działalności stowarzyszeń określił ukaz z 4/17 marca 1906 r. przepisy tymczasowe o stowarzyszeniach i związkach. Artykuł 1 ukazu 20 określał stowarzyszenie jako zrzeszenie kilku osób, które, nie mając na względzie osiągnięcia dla siebie zysków z prowadzenia jakiegokolwiek przedsiębiorstwa, obrały za przedmiot działalności wspólnej jakiś określony cel. Związkiem stowarzyszeń było połączenie dwóch lub więcej stowarzyszeń. Prawo 19 K. Grzybowski, Historia państwa, s Przepisy ukazu cyt. za: W. Makowski, Prawo o stowarzyszeniach, związkach i zgromadzeniach publicznych, Warszawa 1913, s. 3 i n. 22

21 Rozdział I. Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r. zakładania stowarzyszeń i związków bez uzyskania na to pozwolenia władz rządowych ustanowiono w art. 2. Niedopuszczalne było zakładanie stowarzyszeń zmierzających do celów przeciwnych moralności publicznej, zabronionych przez prawo karne, grożących spokojowi i bezpieczeństwu publicznemu oraz podlegających zarządowi instytucji lub osób przebywających za granicą, jeżeli miały one za cel jakieś zadania polityczne (art. 6). Prawa zrzeszania pozbawieni byli niepełnoletni oraz uczniowie niższych i średnich zakładów naukowych (art. 7). Ograniczeniom podlegali uczniowie szkół wyższych i wojskowi (dla tych osób wydano odrębne przepisy art. 7 i 8) oraz urzędnicy instytucji rządowych, kolejarze, pracownicy przedsiębiorstw telefonicznych użyteczności publicznej (mogli się oni zrzeszać w ściśle określonych celach po zatwierdzeniu statutu stowarzyszenia przez upoważnionych zwierzchników art. 9). Przepisy ukazu rozróżniały stowarzyszenia mające osobowość prawną (art. 20) oraz jej pozbawione. Pierwsze były obowiązane mieć statut ( ustawę według nomenklatury art. 3, 21). Określał on m.in. nazwę, siedzibę, cel, sposoby działalności stowarzyszenia, dane dotyczące założycieli, sposób nabywania i utraty członkostwa, wysokość składek członkowskich, skład zarządu, jego kompetencje, czas, sposób i kompetencje zwołania zgromadzenia ogólnego. Stowarzyszenia mające osobowość prawną podlegały wpisaniu do rejestru. W tym celu założyciele składali zawiadomienie o zamiarze założenia stowarzyszenia, załączając uchwalony statut (art. 22). Wniosek rozpoznawał w ciągu miesiąca Gubernialny lub Miejski Urząd do spraw Stowarzyszeń (art. 13). Po uprawomocnieniu się decyzji zezwalającej na zarejestrowanie następował wpis do rejestru. Wzmianka o dokonaniu wpisu do rejestru była publikowana w odpowiednim dzienniku urzędowym (art. 25). Z tą chwilą powstawał nowy podmiot prawa (art. 23). Decyzje dotyczące zarejestrowania podlegały zaskarżeniu do Senatu (art. 38). Uprawnieni do tego byli założyciele (lub przedstawiciele, gdy chodziło o zmiany wpisu) oraz Minister Spraw Wewnętrznych (na wniosek gubernatora, któremu przysługiwało również prawo zawieszenia decyzji urzędu do czasu rozpatrzenia sprawy przez Senat art. 39). Orzeczenie Senatu było ostateczne (art. 40). Rejestr był jawny (art. 26) instytucjom rządowym oraz osobom w razie potrzeby udzielano informacji o stowarzyszeniu. Stowarzyszenia podlegały nadzorowi Ministra Spraw Wewnętrznych, który mógł w każdym czasie, według swego uznania, zamknąć stowarzyszenie mające oddziały (a także związek stowarzyszeń), jeżeli uznał, że działalność jego grozi spokojowi i bezpieczeństwu publicznemu (art. 3). W wypadku gdy stowarzyszenie w swej działalności postępowało sprzecznie z postanowieniami statutu, gubernator lub naczelnik miasta mógł (przed wystąpieniem do Urzędu do spraw Stowarzyszeń o jego zamknięcie) wezwać je, aby samo dostosowało swoją działalność do 23

22 Część pierwsza. Stowarzyszenia w prawie polskim wymagań statutu (art. 34). W art. 35 przewidziano możliwość zawieszenia przez gubernatora (naczelnika miasta) działalności stowarzyszenia, gdy zagrażała ona bezpieczeństwu lub spokojowi publicznemu albo przybierała charakter wyraźnie niemoralny. Mógł też złożyć wniosek o jego zamknięcie do Urzędu do spraw Stowarzyszeń. Decyzje tego urzędu podlegały zaskarżeniu do Senatu (art. 38). Z wymienionych środków nadzoru często korzystano 21. Stowarzyszenia niemające osobowości prawnej powstawały na skutek zawiadomienia składanego gubernatorowi (naczelnikowi miasta). W wypadku przeszkód do założenia stowarzyszenia gubernator przedstawiał zawiadomienie Urzędowi do spraw Stowarzyszeń. Jeżeli w ciągu dwóch tygodni od otrzymania zawiadomienia przez gubernatora nie została założycielom doręczona decyzja Urzędu zakazująca założenia stowarzyszenia, mogło ono rozpocząć działalność (art. 17). Decyzje urzędu podlegały zaskarżeniu do Senatu (art. 38). Stowarzyszenia te podlegały nadzorowi analogicznie jak stowarzyszenia mające osobowość prawną. 3. Dwudziestolecie międzywojenne Po odzyskaniu niepodległości ustawodawca polski utrzymał tymczasowo w mocy przepisy państw zaborczych. Zmiany tych przepisów sprowadzały się głównie do określenia organów polskich jako właściwych do prowadzenia spraw stowarzyszeń. Dekret z 3 stycznia 1919 r. o stowarzyszeniach 22 oraz przepisy wykonawcze 23, utrzymując w mocy przepisy rosyjskiego ukazu z 4/17 marca 1906 r., uznały Ministerstwo Spraw Wewnętrznych za właściwe do prowadzenia rejestru stowarzyszeń i ich związków. Następnie kompetencje te przejęli wojewodowie. Przepisy obowiązujące w zaborze austriackim zostały znowelizowane ustawą z 3 kwietnia 1925 r. o zmianie niektórych przepisów Prawa o stowarzyszeniach z 1867 r., obowiązujących na obszarze byłego zaboru austriackiego 24. Problematykę stowarzyszeń na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej regulowało rozporządzenie Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich z 25 września 1919 r. o stowarzyszeniach 25. Konstytucja z 17 marca 1921 r. 26 w art. 108 zapewniała obywatelom prawo zawiązywania stowarzyszeń i związków. Wykonanie tego prawa miała określać ustawa. 21 K. Grzybowski, Historia państwa, s Zob. też orzecznictwo senatu cyt. przez W. Makowskiego, Prawo o stowarzyszeniach 22 Dz.U. Nr 3, poz Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 stycznia 1919 r. w przedmiocie przepisów wykonawczych do dekretu z 3 stycznia 1919 r. o stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 7, poz. 113), zastąpione następnie przez rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 marca 1920 r. w przedmiocie przepisów wykonawczych do dekretu z 3 stycznia 1919 r. o stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 19, poz. 100 ze zm.). 24 Dz.U. Nr 43, poz Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich nr 25, poz Rozporządzenie publikowane też w: Zbiór ważniejszych..., s Dz.U. Nr 44, poz. 267 ze zm. 24