Oppidum Judaeorum - żydowskie miasta na terenie I Rzeczpospolitej

Transkrypt

1 Oppidum Judaeorum - żydowskie miasta na terenie I Rzeczpospolitej Autor: Wieczorna Image not found

2 Dzieci żydowskie z nauczycielem w Samarkandzie około roku 1911, fot. Prokudin-Gorski. cc wikimedia. De non tolerandis Judaeis Zakaz nie obejmował serwitorów królewskich oraz posiadających oddzielne przywileje wielkich bankierów, lekarzy etc., a także posiadłości miejskich szlachty, tzw. jurydyk i rezydencji magnackich (zarówno świeckich jak i duchownych)[2]. Przywilej taki, w teorii, powinien skutkować wysiedleniem i usunięciem mieszkających w mieście Żydów poza mury miejskie, a wynikał najczęściej z dążenia chrześcijańskich mieszczan, głównie średniozamożnych rzemieślników i handlarzy, do wyeliminowania swoich żydowskich konkurentów. Życie Żydów w przedwojennej Polsce na filmie

3 W praktyce był notorycznie łamany np. przez wynajmowanie Żydom lokali na użytek mieszkań, kantorów i sklepów, a miasta posiadające ten przywilej posiadały mieszkańców żydowskich, mieszkających zaraz za murami lub w obrębie ww. jurydyk, np. w jednej z nich w Wilnie założono gminę i wybudowano drewnianą bożnicę, a od 1633 roku Wielką Synagogę. Dokument miał niekiedy charakter klauzuli w statucie miejskim, a patrycjat miejski, często korzystający z żydowskich usług bankowych i prowadzący z nimi interesy, jego wielokrotnych odwołań i przywróceń używał jako formy nacisku przy wyznaczaniu opłat za pobyt w mieście[2][3][4][5]. Dokumenty takie w pewnym okresie swojej historii zatwierdziły m.in. Gdańsk (do 1620 r.), Warszawa, Kraków, Lublin, Radom i Biała (od XIV wieku w całym lennie mazowieckim oraz uzyskanych w wojnie trzynastoletniej Prusach Królewskich obowiązywał zakaz osiedlania się Żydów). W XVI wieku wieku na ogólna liczbę ponad 1300 miast wydano kilkadziesiąt przywilejów, ale już w Królestwie Kongresowym, w roku 1820, na 452 polskich osiedli posiadających prawa miejskie przywilej taki posiadało 90 miast (ok. 20%)[2][3][4][5][6]. De non tolerandis Christianis Dzielnice żydowskie w miastach królewskich Rzeczypospolitej Obojga Narodów uzyskiwały przeciwstawne przywileje De non tolerandis Christianis (łac. [przywilej] nieakceptowania chrześcijan). Akt taki uzyskało kilka kahałów na terenie Królestwa Polskiego, znacznie częstszy był na terenie Litwy. Król Zygmunt II August wydał w 1568 roku przywilej zakazujący zamieszkania chrześcijanom dla dzielnicy żydowskiej na podkrakowskim Kazimierzu i dla żydowskiej dzielnicy w Lublinie. W 1633 roku uzyskała go poznańska dzielnica żydowska. Od 1645 roku przywilej taki posiadały wszystkie gminy żydowskie w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego w liczbie co najmniej 28[2][7][8]. Skutki Oppidum Judaeorum Skutkiem prób wyparcia ludności żydowskiej z handlu i usług przez chrześcijańskie mieszczaństwo, było powstanie w początku XVII wieku miast żydowskich zwanych z łac. Oppidum Judaeorum, o liczebności zazwyczaj od kilkudziesięciu do kilkuset mieszkańców. Powstawały zarówno na przedmieściach jak i w oddaleniu do kilkunastu kilometrów od miast. Ich mieszkańcy na co dzień handlowali i pracowali u siebie, a w wyznaczone dni handlowe mogli udać się do pobliskiego, dużego miasta. Np. Żydzi z Kazimierza handlowali w Krakowie, z Przytyka w Radomiu, ze Swarzędza w Poznaniu, z Rozprzy w Piotrkowie, ze Starych Szkot, Wrzeszcza, Chmielnik i Winnicy w Gdańsku. Podobne duże skupiska żydowskie pojawiły się w Opatowie, Samborze, Drohobyczu, Śniatyniu oraz na przedmieściach Jaworowa, Rzeszowa i

4 Jarosławia[2][9]. Migracje i demografia Kolejnym skutkiem była gwałtowna migracja żydowska na ziemie ruskie Rzeczypospolitej latyfundia intensywnie zasiedlane przez polsko-rusko-litewską magnaterię oraz do ich miast prywatnych (np. Brody, Dubno, Krotoszyn, Leszno, Międzyboż, Ostróg, Pińczów, Zasław, Zamość czy Żółkiew). Miast takich było dwukrotnie więcej niż królewskich, i w ich granicach nic nie ograniczało przedsiębiorczości Żydów, którzy mogli uczestniczyć we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego danego rejonu. Już wkrótce po przybyciu Żydzi zaczynali dominować wśród mniejszości religijnych i etnicznych (np. Ormian, Włochów, Niemców, Szkotów), a wykupując na zlecenie możnowładców ziemię z rąk szlachty, wydatnie pomagali w przekształcaniu republiki w oligarchię. Podczas gdy w prywatnych majątkach województw wschodnich liczebność Żydów ocenia się na tys. (gdzie ta pierwsza liczba wydaje się bardziej prawdopodobna) w roku 1648[10][11], to w miastach i posiadłościach państwowych gwałtownie się zmniejszała[2]. Od ok tys. ludzi w początkach wieku XVI[12][13], do 13 tys. w roku 1579[14], a w latach zaledwie 3000 osób w całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów[15]. opr. Adam Fularz na podst. Wikipedia 1. Gelber, N. (red.) Encyclopadia Judaica, 2007: Austria. 2. Maria i Kazimierz Piechotka: Oppidum Judaeorum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Krupski i S-ka, 2004, s ISBN Jaroslav Miller: Urban societies in East-Central Europe: (ang.). Ashgate [dostęp ]. 4. Eleonora Bergman: The Rewir or Jewish district and the Eyruv (ang.). Studia Judaica 5, 2002 nr 1(9). 5. Artur Eisenbach: Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim. Warszawa Nietolerowani, ale obecni. Rzeczpospolita. [dostęp ]. 7. Gedeon: Dzieje Żydów w Polsce Dzieje nowożytne (do rozbiorów). [dostęp ]. 8. Andrzej Trzciński: Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie. Teatr NN. [dostęp ]. 9. Jerzy Tomaszewski (red.): Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. Warszawa: Cyklady, ISBN X. 10. Antony Polonsky: Poland before 1795 (ang.). The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. [dostęp ]. 11. Iwo Cyprian Pogonowski: I Rzeczpospolita Polska. Późne Odrodzenie. W: Ilustrowana historia Polski [on-line]. [dostęp ]. 12. Zofia Borzymińska: Studia z dziejów Żydów w Polsce. Warszawa: DiG, 1995, s , 32.

5 ISBN Jakub Petelewicz: Dzieje Żydów w Polsce. zydziwpolsce.edu.pl. [dostęp ]. 14. Michał Tyrpa: Żydowska autonomia w dawnej Polsce. wiadomości24.pl, [dostęp ]. 15. Henryk Wisner: Opodatkowanie żydów. W: Rzeczpospolita Wazów. T. 2. Warszawa: PAN, 2004, s ISBN