Projekt okładki i stron tytułowych Anna Damasiewicz. Redaktor merytoryczny Jolanta Karaś. Redaktor prowadzący Joanna Proczka

Transkrypt

1

2

3 ~ 6 ~

4

5 Projekt okładki i stron tytułowych Anna Damasiewicz Redaktor merytoryczny Jolanta Karaś Redaktor prowadzący Joanna Proczka Redaktor techniczny Elżbieta Bryś Korekta Bogusława Jędrasik Źródła ilustracji Archiwum redakcji Mówią wieki, Wikimedia Commons, Biblioteka Narodowa (CBN Polona), Archiwum Państwowe w Poznaniu, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Copyright by Jerzy Besala, Warszawa 2016 Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2016 Zapraszamy na strony: Dołącz do nas na Facebooku Nasz adres: Bellona SA ul. Bema 87, Warszawa Dział Wysyłki: tel , , fax biuro@bellona.pl ISBN ~ 4 ~

6 H elena, o którą miała wybuchnąć słynna wojna trojańska (iliońska), uchodziła za najpiękniejszą kobietę na Ziemi. Wiemy to z eposu Homera, domniemanego autora Iliady, ślepego aojdy, pieśniarza, który jako przyczynę długiej walki o Troję (Ilion) w Azji Mniejszej podał właśnie spór o tę najpiękniejszą kobietę. Ma to znamiona prawdy, gdyż wojny toczyły się nie tylko o terytoria, trony i łupy, lecz także o branki te najpiękniejsze. Zgodnie z mitologią Helena była córką Ledy zapłodnionej przez samego Zeusa występującego pod postacią łabędzia. Były to czasy, gdy bogowie greccy chętnie mieszali się w sprawy ludzkie. Dla zachowania pozorów jej ziemskości przybranym ojcem boskiego dziecka Ledy został król Sparty Tyndareos. Jako piękność Helena szybko stała się obiektem wielu westchnień i zabiegów. Najpierw porwał ją Tezeusz. Została odbita i o jej rękę starali się najbardziej znaczący zalotnicy z całego Peloponezu. Lista książąt zalotników była zaiste imponująca, co zdaje się wskazywać na dwie rzeczy: Grecy kochali piękno albo też piękno kobiece miało służyć zaspokojeniu ich próżności własnej. Sądząc z zachowanych rzeźb, rzeczywiście stworzyli nieprzemijający kanon piękna i byli podatni na jego uroki, także na piękno przyrody, zwierząt, ruchu. Ale najpiękniejsza żona to także świadectwo bogactwa i znaczenia księcia, źródło zazdrości dawnych konkurentów. Od zarania dziejów można ~ 9 ~

7 zauważyć u młodych mężczyzn chęć imponowania posiadaniem najpiękniejszej partnerki, co musiało wywoływać rywalizację, przemoc i zabijanie. Agresja ta, jak wskazał Georg Baudler, była połączona z zachowaniami seksualnymi. Ta prawda była znana także starożytnym Grekom. Dlatego ówczesny król Sparty i przybrany ojciec Heleny Tyndareos posłuchał rady króla Itaki Odyseusza. Aby uniknąć wojny między kandydatami do ręki Heleny, złożył w ofierze konia, kazał go poćwiartować, po czym każdy z zalotników stawał na skrwawionym kawałku zwierzęcia i przysięgał, że w razie skrzywdzenia Heleny będzie walczył w jej obronie. Dopiero wtedy Helena poślubiła Menelaosa, który po śmierci Tyndareosa został królem Sparty. Z kolei Odys otrzymał rękę bratanicy Tyndareosa, Penelopy. Pewnego dnia na dworze Menelaosa cieszącego się wdziękami swej pięknej Heleny pojawił się syn króla Troi Priama i Hekabe, Aleksander zwany Parysem. Przeżył trudne dzieciństwo, gdyż przed jego narodzeniem Hekabe miała sen, że urodzi pochodnię, która zapali cały świat i jej okolice. Obawiając się najgorszego, Aleksandra oddano pasterzowi Agelosowi, by go zabił. On jednak nie mógł się zdobyć na ten czyn i porzucił niemowlaka w górach. Gdy wrócił, aby pogrzebać ciało, zobaczył, że opiekuje się nim niedźwiedzica. Tego znaku bogów pasterz już nie mógł przeoczyć. Zabrał dziecko w torbie (stąd imię Parys) i wychował z własnym synkiem. Parys-Aleksander wyrósł na urodziwego i silnego chłopca. Gdy osiągnął wiek młodzieńczy, już potrafił rozprawić się z bandą złodziei bydła. Zyskał też wdzięki nimfy źródlanej Ojnone, biegłej w wieszczeniu i medycynie, i być może zostałby u jej boku. Jednakże mojry przędły inaczej nici jego żywota, gdyż trzy boginie na Olimpie wybrały go na jurora, który miał ~ 10 ~

8 rozsądzić, która z nich jest najpiękniejsza. Parysowi oznajmił to bóg Hermes, który zjawił się z boginiami i złotym jabłkiem. Boginie stanęły nagie przed młodzieńcem. Obiecywały wiele: Hera władzę, Atena zwycięstwa, Afrodyta najpiękniejszą kobietę na Ziemi. Jest równie piękna jak ja i nie mniej namiętna zachwalała Helenę, która rzuci dom, rodzinę, wszystko, byle zostać twoją kochanką. Helena ma jasną i delikatną cerę, zapewniała bogini miłości. Przepada za polowaniami i zapasami, jako dziecko wywołała już wojnę zachęcała dalej. Obecnie jest żoną Menelaosa, brata króla Agamemnona, ale to nie ma żadnego znaczenia. Jeśli zechcesz, będzie twoją [ ]. Kiedy dotrzesz do Sparty [ ], postaramy się, by Helena zakochała się w tobie po uszy. Afrodyta przysięgła Parysowi, że tak się stanie. Młodzieniec stanął przed wyborem: kierować się rozumem czy uczuciem i popędami? Rozum podpowiadał, aby zaniechał ryzykownej gry, gdyż Helena miała nie tylko męża-króla, lecz także córkę Hermionę. Parys podążył jednak za młodzieńczym popędem i ambicjami: złote jabłko wręczył Afrodycie. Tym samym Grecy w mitologii przestrzegali przed zgubną siłą popędów i uczuć, sugerując konieczność ich powściągania. Wybór Parysa skutkował pierwszym i najgłośniejszym skandalem miłosnym w kulturze zachodniej. Urażone wyborem Parysa, Hera i Atena postanowiły się zemścić. Chciały zniszczyć Troję, skąd pochodził, wiedząc, że powróci do rodzinnego grodu. Rzeczywiście, wrócił i nierozpoznany stanął do zawodów, w których prześcignął synów króla Priama, Hektora i Deifobosa. Ci, rozwścieczeni porażkami, postanowili go zabić. Zagrożony Parys ujawnił wtedy swą tożsamość przed władcą. Uradowany Priam urządził wielką ucztę na cześć ocalonego syna, mimo że kapłani Apollona żądali śmierci Parysa, gdyż inaczej zginie Troja. ~ 11 ~

9 Lepiej niech padnie Troja, niżby miał zginąć mój cudowny syn! miał odpowiedzieć Priam. Parys po zadomowieniu się w Troi, pamiętając o obietnicy Afrodyty, udał się do Menelaosa w Mykenach jako gość. Menelaosa poznał podczas wizyty króla Sparty w Troi. Składał on wtedy ofiary na cześć herosów, a dary miały pomóc przezwyciężyć zarazę szalejącą na Peloponezie. Prawdopodobnie Heleny nie było wtedy u boku Menelaosa. By ją ujrzeć i zyskać jej względy, Parys wprosił się, pod pozorem oczyszczenia, do Sparty. Menelaos się zgodził. Nie pomogły przepowiednie wieszczki Kasandry ani płacze nimfy Ojnone: Parys popłynął ze swą flotą ku swemu i Troi przeznaczeniu. Co robił na dworze w Mykenach? Nie do końca wiemy. Według rzymskiego poety Owidiusza podczas uczt Parys rzucał bezwstydne spojrzenia, głośno wzdychał, dotykał brzegów pucharu, gdzie spoczęły usta Heleny, a na stole winem wypisał: Kocham cię. Było to zgodne z teoriami Owidiusza i jego Sztuki kochania, które dziś moglibyśmy bez obawy większego błędu nazwać sztuką manipulacji miłosnej. Nie wiemy, czy tak było, czy raczej to autorska wizja Owidiusza. Idąc za Homerem, jest raczej pewne, że Parys chciał nade wszystko uwieść Helenę, by potwierdzić przeznaczenie i swą młodzieńczą męskość, choć zapewne jej uroda też odgrywała istotną rolę 1. Sama Helena zapewne czuła się znów ze wszech miar kobietą pożądaną. Adorował ją przecież urodziwy młodzieniec, nie zważając na ryzyko, jakie podejmuje. Przy tym Menelaos okazał się nad wyraz łatwowierny i naiwny pozostawił piękną żonę z Parysem, a sam odpłynął na Kretę w sprawach żałobnych. Zdaje się, że Helena była skłonna go porzucić, gdyż 1 Te i inne wersje podaje R. Graves, Mity greckie, tłum. Henryk Krzeczkowski, wstęp Aleksander Krawczuk, Warszawa 1968, s. 569 i nn. ~ 12 ~

10 był gruboskórny. Sam zresztą szykował sobie żałobę, nakazując żonie opiekować się gościem. Zaopiekowała się nim aż nadto, gdyż jeszcze tej samej nocy uciekła z Parysem. Niektórzy pisarze antyczni sądzili, że Helena została przez Parysa porwana. Raczej nie, gdyż wprawdzie pozostawiła na dworze dziewięcioletnią córkę Hermionę, lecz zabrała ze sobą syna Plejstenesa, większą część skarbca i złoto wartości trzech talentów, wykradzione ze świątyni Apollona, oraz pięć niewolnic. Ucieczka była zatem przemyślana, zaplanowana i podyktowana w równej mierze porywem namiętności, jak i kobiecym praktycyzmem. W razie jej udaremnienia Helena mogła się tłumaczyć wolą bogów, w co Grecy i Rzymianie wierzyli. W swych narracjach o wojnach i miłości nie potrafili poradzić sobie z przypadkowością historii ludzkich i podejmowanych przez nich dziwacznych działań, podyktowanych tajemniczymi siłami instynktu czy uczuć. Wtrącali więc w dzieje jednostkowe i ogólne interwencje bogów i przeznaczenie. Parys swój powrót z pałacu Menelaosa do rodzinnej Troi znaczył krwią. Poznawszy greckie obyczaje, zdradziecko zamordował i ograbił króla Sydonu w Libanie, w jego własnej sali bankietowej. Ale kiedy wreszcie dotarł do Troi i wziął ślub z Heleną, mieszkańcy i sam król Priam zachwycili się jej urodą. Przysięgli, że nigdy jej z Troi nie wypuszczą. Helena stanęła w blasku swej urody i zapewne kobiecej pychy. Namiętność Parysa i innych do Heleny była tak ogromna, że część późniejszych pisarzy greckich zaczęła się zastanawiać, czy Helena w Troi była realną postacią, czy fantomem. - ~ 13 ~

11 Spis treści Wstęp Najpiękniejsza na Ziemi Od przydrożnej karczmy do Krzyża Świętego Święta Olga, czyli Helena Moskiewka Matka Iwana Groźnego Helena kresowa Boska Modjeska Trędowata, czyli jak nie przestaję śnić ani marzyć Święta Faustyna Uroda to władza Miss Dracula Warszawska Dolores czy potwór w mundurze? Bibliografia ~ 295 ~

12 Historia.org.pl