Województwo małopolskie na mapie wyborczej Polski

Transkrypt

1 Mariusz Kowalski Województwo małopolskie na mapie wyborczej Polski Wstęp Odbywające się od roku 1989 demokratyczne wybory w Polsce skłaniają do badań specyfiki zachowań wyborczych mieszkańców poszczególnych regionów kraju. Dzięki wyborom z lat uzyskano materiał, który umożliwia nie tylko dokonanie analizy kolejnych aktów wyborczych, lecz również wyciagnięcie wniosków, dotyczących zachowań wyborczych dla całego okresu. Obserwacja wyników kolejnych wyborów musi doprowadzić do wniosku, że w Polsce przestrzenne zróżnicowanie zachowań wyborczych jest niezmiernie trwałe. Rejestrację tego zjawiska utrudnia brak stabilności na polskiej scenie politycznej. Partie, które w jednych wyborach odnoszą sukcesy, w następnych bywają całkiem niezauważane, o ile wcześniej nie ulegną rozpadowi lub zostaną wchłonięte przez większe ugrupowania. Na ich miejsce pojawiają się nowe, które w poprzednich wyborach nie miały żadnego poparcia, lub po prostu jeszcze nie istniały. Na szczęście, nie zmieniają się podstawowe profile ideowe kierujące życiem politycznym w Polsce. Niezależnie od wyborów, każdy z liczących się podmiotów politycznych biorących w nich udział można było zakwalifikować do którejś z podstawowych opcji politycznych. Umożliwia to porównywanie wyników kolejnych wyborów. Jak silne są przyzwyczajenia wyborcze mieszkańców Polski, może świadczyć porównanie pierwszych (1990 r.) i ostatnich wyborów prezydenckich (2000 r.) w ujęciu gminnym (ryc. 1). W obu przypadkach przestrzenny układ poparcia dla kandydatów wywodzących się z obozu solidarnościowego (centroprawicy) jest uderzająco podobny. Identyczną zbieżność można zaobserwować porównując dowolne wybory z okresu , tak prezydenckie czy parlamentarne, jak i samorządowe. Za każdym razem można mówić o regionach, gdzie większą niż gdzie indziej sympatią cieszą się ugrupowania solidarnościowe (centroprawicowe) oraz o regionach, gdzie więcej zwolenników mają ugrupowania wywodzące się z komunistycznego obozu władzy (centrolewicowe). Można mówić jedynie o zmianie popularności poszczególnych opcji. Natomiast układ przestrzennego poparcia dla nich jest stały. W zależności od wyborów, które analizujemy, obniża się on, lub podnosi proporcjonalnie we wszystkich regionach.

2 362 Mariusz Kowalski Ryc. 1. Porównanie przestrzennego zróżnicowania poparcia dla kandydatów centroprawicy w gminach w wyborach prezydenckich 1990 i 2000 r. Wyniki wyborów Praktyka polityczna Polski końca lat 90. XX w. pozwalała wyodrębniać cztery podstawowe opcje: lewicę (SLD), prawicę (AWS), liberałów (UW) i ludowców (PSL). Można również ograniczać do dwóch: centroprawicy (partie wywodzące się z opozycji antykomunistycznej: AWS, UW) i centrolewicy (partie wywodzące się z dawnego obozu władzy: SLD, PSL). Taki układ powiązań potwierdzają dotychczasowe koalicje rządowe. Nazwy opcji są w miarę adekwatne do reprezentowanych przez poszczególne partie programów oraz poglądów ich wyborców. SLD jest kojarzona jako partia popierająca silny interwencjonizm państwa w gospodarkę oraz liberalizm obyczajowy. PSL jest skrajnym zwolennikiem interwencjonizmu państwowego, jednak pod względem obyczajowym znacznie bardziej konserwatywnym (ludność wiejska). AWS był postrzegany jako ugrupowanie nieco bardziej liberalne pod względem gospodarczym niż SLD, natomiast pod względem ideologicznym konserwatywne. UW, umiarkowana pod względem ideologicznym, było zdecydowanie największym z wymienionej czwórki zwolennikiem liberalizmu gospodarczego. Dodać tu należy również stosunek do dawnego systemu, który u zwolenników SLD i PSL był znacznie bardziej aprobujący niż u zwolenników UW (obecnie PO i UW), czy AWS (obecnie AWS, PiS, LRP). Odwrotnie jest natomiast z aprobatą zmian zachodzących po roku 1989.

3 Województwo małopolskie na mapie wyborczej Polski 363 Frekwencja wyborcza w woj. małopolskim była w całym badanym okresie jedną z najwyższych w Polsce. Podobną frekwencją odznaczały się woj. pomorskie, kujawsko pomorskie, wielkopolskie i podkarpackie. W województwie tym notowano również najsilniejsze w kraju poparcie dla opcji prawicowej. Odwrotnie było w przypadku opcji lewicowej. W przypadku opcji liberalnej obserwowano wyniki zbliżone do średniej krajowej. To samo dotyczyło opcji ludowej. W podziale na dwie opcje, woj. małopolskie charakteryzowało się w czasie większości wyborów najsilniejszym poparciem dla opcji centroprawicowej. W wyborach roku 2000, które przyniósł największy (jak dotychczas) sukces wyborczy centrolewicy (suma: Kwaśniewski, Kalinowski, Lepper, Ikonowicz), woj. małopolskie było jedynym w kraju, gdzie poparcie dla niej nie przekroczyło 50 % (ryc. 2). Na podstawie tych wyników można sądzić, iż mieszkańcy woj. Małopolskiego, w porównaniu z mieszkańcami innych województw, wykazują największą aprobatę dla przemian politycznych, zachodzących po roku Ryc. 2. Wyborcze rezultaty centroprawicy w nowych województwach w okresie Uwarunkowania zachowań wyborczych Główną rolę w kształtowaniu zachowań wyborczych mieszkańców Polski odgrywają najprawdopodobniej czynniki społeczno gospodarcze i kulturowe (Kowalski 2000). Można wymienić kilka przykładowych cech charakterystycznych dla województwa małopolskiego: wysoka religijność, wysoki poziom edukacji, wysoki współczynnik

4 364 Mariusz Kowalski zasiedziałości ludności, wysoki przyrost naturalny, duże znaczenie własności prywatnej (Kowalski 2000). Zaliczyć do nich można również gospodarność i przedsiębiorczość. Dużą popularnością cieszą się okresowe wyjazdy zagraniczne w celach zarobkowych. Widać również zaangażowanie mieszkańców w działalność gospodarczą na miejscu. Pod tym względem woj. małopolskie należy do przodujących (Kaczmarek 1998). Efektem tej gospodarności są niewątpliwie okazałe i zadbane domostwa na wsi, co zauważają przyjezdni z innych stron kraju. Interesującym zjawiskiem jest żywotność lokalnych kultur, co wyraża się m.in. kultywowaniem niektórych przejawów folkloru (Krakowiacy, Górale, Lachy). Stanowi to jeden z ważniejszych wyróżników regionalnej odrębności mieszkańców woj. małopolskiego. Sądząc z przestrzennego zróżnicowania omówionych powyżej wskaźników w skali kraju, główną rolę w kształtowaniu ich nasilenie musiały odegrać uwarunkowania historyczne. W latach zdecydowana większość obszaru obecnego województwa wchodziła w skład Królestwa Galicji, będącego jednym z krajów koronnych państwa habsburskiego. Tworzyło to tradycję odrębności w stosunku do reszty dzisiejszych regionów Polski (prócz woj. podkarpackiego), wchodzących w skład Królestwa Polskiego lub Królestwa Pruskiego. Tradycje tej administracyjnej odrębności utrzymały się również po zjednoczeniu ziem polskich. Granice administracyjne regionu krakowskiego z lat obejmowały zachodnią część dawnego Królestwa Galicji. Dopiero podział wojewódzki w latach naruszył te tradycję. Nadal jednak trzy nowe jednostki administracyjne (woj. krakowskie, tarnowskie i nowosądeckie) utożsamiano z dawnym regionem krakowskim. W roku 1999 powrócono do tradycyjnego podziału. Odrębna przynależność państwowa łączyła się z odmiennym ustrojem społeczno gospodarczym i państwowo prawnym. Pomimo zjednoczenia Polski utrzymał się on w wielu dziedzinach do II wojny światowej. Przez cały okres istnienia Galicji polityka państwa austriackiego sprzyjała zachowaniu tradycyjnych stosunków społeczno gospodarczych oraz ich ewolucyjnym, a nie rewolucyjnym przekształceniom. W przeciwieństwie do Prus czy Rosji, katolicyzm nie był zwalczany, lecz przeciwnie uznany został za religię panującą. Silną pozycję w Galicji utrzymała polska arystokracja i ziemiaństwo, stając się częścią państwowej machiny władzy oraz ważnym elementem systemu społecznego (Grodziski 1971). Rząd troszczył się również o ludność chłopską. Już w roku 1782, najwcześniej na ziemiach polskich, chłopi uzyskali częściową wolność osobistą, urzędowe ograniczenie czasu pańszczyzny oraz wzmocnienie prawa do posiadanego gruntu (Korobowicz i Witkowski 1998, s ). Ostatecznie chłopi galicyjscy zostali uwłaszczeni na znacznie lepszych zasadach, niż chłopi w zaborze pruskim, i o 16 lat wcześniej niż chłopi z Kongresówki. W odróżnieniu od pozostałych zaborów, zakres autonomii narodowej, jakie otrzymało polskie społeczeństwo na Kongresie Wiedeńskim (1815 r.), w przypadku Galicji nie kurczył się, lecz z biegiem lat stopniowo rozszerzał. Podobnie było z prawami obywatelskimi. Jej mieszkańcy w porównaniu ze społeczeństwami pozostałych zaborów, uzyskali najszerszy katalog praw jednostki i cieszyli się największymi możliwościami swobód narodowych w ramach obcej państwowości (Korobowicz i Witkowski 1998). Odrębność tej prowincji od pozostałych ziem polskich umacniać musiały uwa-

5 Województwo małopolskie na mapie wyborczej Polski 365 runkowania gospodarcze. Charakter miejscowych społeczności kształtowała wyjątkowo trudna sytuacja ekonomiczna. Były to obszary typowo rolnicze, które cechowały się dużą ilością gospodarstw drobnych i karłowatych, przy jednoczesnym braku ludności bezrolnej (robotników rolnych). Te uwarunkowania ukształtowały społeczność prężną, przedsiębiorczą, dającą sobie radę w trudnych sytuacjach, rozmaitych okazjach życiowych. Wyróżniała się ona duża pracowitością, szacunkiem do roli i gospodarstwa. Z drugiej jednak strony, szerokie masy społeczeństwa polskiego, w tym również chłopi, uzyskały dzięki polonizacji i rozwojowi szkolnictwa możliwość zdobycia wykształcenia w duchu narodowym i obywatelskim. Połączenie swobód obywatelskich, charakterystycznych dla konstytucyjnej monarchii, i tradycjonalizmu kulturowego wykreowało sytuację sprzyjającą utrwalaniu tradycyjnej kultury narodowej. Odrębność byłej Galicji znajduje też odzwierciedlenie w tendencjach regionalistycznych, które pojawiły się w ostatnim okresie (Wódz i Wódz 1995). Tę odrębność uważa się najczęściej jako przyczynę szczególnie silnego oporu wobec systemu komunistycznego oraz siłę opcji prawicowej w dniu dzisiejszym. Pewne znaczenie miała również odrębność regionu krakowskiego w ramach Galicji. Ze względu na położenie, można dopatrywać się większej podatności na innowacje gospodarcze i kulturowe płynące z Zachodu. Ważną rolę odgrywało niewątpliwie oddziaływanie samego Krakowa, jako dużego ośrodka miejskiego. Późniejsze podziały administracyjne, stosowane w zjednoczonej Polsce, służyły najprawdopodobniej utrzymaniu i umocnieniu odrębność regionu. Tym m.in. należy najprawdopodobniej tłumaczyć niewielkie różnice zachowań wyborczych pomiędzy województwie małopolskim a podkarpackim. Zbliżone uwarunkowania społeczno gospodarcze i kulturowe i wynikające z nich zachowania wyborcze widać w prawie wszystkich regionach Polski, które wchodziły w skład Austrii lub Prus. Wydaje się, że żyjące tam społeczności, które silniej związały się z tradycjami obywatelskiego państwa prawa, wykazują lepsze przystosowanie do funkcjonowania w ramach liberalizmu gospodarczego, a jednocześnie zachowały przywiązanie do tradycyjnych wartości. Te cechy utożsamiane są w życiu politycznym z partiami centroprawicy. To najprawdopodobniej jest przyczyną takiej popularności tej opcji politycznej w woj. małopolskim. Niejako na drugim biegunie sytuują się województwa uformowane na obszarze uzależnionego od autorytarnej Rosji Królestwa Polskiego, zagospodarowanych w ramach systemu socjalistycznego Ziemiach Zachodnich, oraz tam gdzie zmieniona została tradycyjna struktura własnościowa (Wielkopolska). Zdecydowaną przewagę zdobywają tam partie centrolewicowe. Trzeba jednak pamiętać o prawicowych sympatiach mieszkańców dużych aglomeracji miejskich (Warszawa, Poznań, Wrocław), wpływających na wyniki wyborów w poszczególnych województwach. Wybory z roku 1922 pokazują, że region krakowski należał do najbardziej, w skali kraju, prawicowych obszarów już w latach dwudziestych. Mapa wpływów politycznych w Polsce nie uległa od tamtego okresu zbyt dużym przekształceniom (Kowalski i Śleszyński 2000). Podobną trwałość zachowań wyborczych można obserwować w innych krajach europejskich. Dzisiejszy układ wpływów politycznych w Niemczech

6 366 Mariusz Kowalski nie odbiega wiele od sytuacji z końca XIX wieku (Krasuski 1981, 1986). W przypadku Francji, przestrzenne zróżnicowanie wpływów lewicy i prawicy sięga czasów rewolucji francuskiej (Davies 1999). Charakterystyczne postawy polityczne wydają się być trwałym elementem różnicującym społeczności regionalne w Europie. Polska a wraz z nią woj. małopolskie nie należą pod tym względem do wyjątków. Literatura Davies N., 1999, Europa, Znak, Kraków. Grodziski S., 1971, Historia ustroju społeczno politycznego Galicji , PAN, Prace Komisji Nauk Hist., 28, Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk. Kaczmarek T., 1998, Funkcje gospodarcze obszarów wiejskich w Polsce, [w:] B. Głebocki (red.), Przestrzenna transformacja struktury agrarnej a wielofunkcyjny rozwój wsi w Polsce, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Korobowicz A., Witkowski W., 1998, Historia ustroju i prawa polskiego, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków. Kowalski M., 2000, Zróżnicowanie przestrzenne zachowań wyborczych Polaków w okresie , IGiPZ PAN, Warszawa. Kowalski M., Śleszyński P., 2000, Uwarunkowania zachowań wyborczych w woj. słupskim, Dokum. Geogr., 21, IGiPZ PAN, Warszawa. Krasuski J., 1981, Historia RFN, Książka i Wiedza, Warszawa. Krasuski J., 1986, Historia Rzeszy Niemieckiej , Wyd. Poznańskie, Poznań. Wódz J., Wódz K. 1995, Regionalizm, dzielnicowość, tożsamość narodowa. Próba socjologicznej analizy dynamiki zjawisk, [w:] M.W. Wanatowicz (red.) Regionalizm i separatyzm historia i współczesność. Śląsk na tle innych obszarów, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Zarycki T., 1999, Trwałość historycznych struktur przestrzennych na przykładzie polskiej przestrzeni politycznej, [w:] G. Gorzelak, M.S. Szczepański, T. Zarycki (red.), Rozwój Region Społeczeństwo. Z okazji Jubileuszu Profesora Bohdana Jałowieckiego, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego UW, Instytut Socjologii UŚ, Warszawa Katowice. Żukowski T., 1993, Polska scena polityczna w latach w świetle wyników wyborów: ciągłość i zmiany, [w:] S. Gebethner (red.), Polska scena polityczna a wybory, Wyd. Fundacji Inicjatyw Społecznych Polska w Europie, Warszawa. dr Mariusz Kowalski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Warszawa