3. Ziemia jako Êrodowisko ycia, jej historia i obraz wspó czesny Làdy i oceany na Ziemi. Charakterystyka kontynentów

Transkrypt

1

2 3. Ziemia jako Êrodowisko ycia, jej historia i obraz wspó czesny 3.1. Làdy i oceany na Ziemi A 71% powierzchni Ziemi zajmujà morza i oceany (Spokojny, Atlantycki, Indyjski i Arktyczny), a pozosta à cz Êç stanowià làdy. Oceany sà rozmieszczone nierównomiernie zajmujà: w 6,6% powierzchni pó kuli pó nocnej w 81,6% powierzchni pó kuli po udniowej w 63,6% powierzchni pó kuli wschodniej w 81,4% powierzchni pó kuli zachodniej Ziemia widziana z orbity oko oziemskiej. Powierzchnia ca kowita Ziemi to oko o 51 mln km 2, w tym 361 mln km 2 zajmujà morza i oceany. Làdy 29,2% Oceany 7,8% Kontynent Powierzchnia (w mln km 2 ) Charakterystyka kontynentów Ârednie wzniesienie (w m) Azja 44,4 292 Afryka 3,3 657 Ameryka Pó nocna Ameryka Po udniowa 24,2 781 Najwy szy szczyt/ wysokoêç (w m n.p.m.) Mount Everest (Czomolungma) Kibo (Uhuru w masywie Kilimand aro) McKinley (Denali) 8848 Najg bsza depresja (w m p.p.m.) Morze Martwe jezioro Assai ,8 655 Aconcagua 696 Dolina Âmierci jezioro Laguna del Carbon Antarktyda 14, 23 Góra insona 5139 Europa 1,5 292 Mont Blanc 487 Australia z Oceanià 8,5 33 Yaya (Puncak Jaya) Nizina Nadkaspijska jezioro Eyre 16 21

3 3. Ziemia jako Êrodowisko ycia, jej historia i obraz wspó czesny Formy ukszta towania terenu na làdach ysokoêç lub g bokoêç bezwzgl dna wysokoêç lub g bokoêç mierzona od poziomu morze, zapisywana w metrach nad poziomem morza (m n.p.m.) lub w metrach pod poziomem morza (m p.p.m.) ysokoêç wzgl dna wysokoêç mierzona wzgl dem jakiegoê punktu odniesienia (np. dna doliny, rzeki, poziomu jeziora), ale nie poziomu morza, zapisywana w metrach (m). ysokoêç bezwzgl dna okreêlonego punktu zawsze ma t samà wartoêç. ynika to z przyj - m n.p.m. cia tego samego poziomu poczàtkowego pomiaru poziomu morza ( m). Pomiar wysokoêci wzgl dnej i bezwzgl dnej wysokoêç wzgl dna wysokoêç wzgl dna wysokoêç bezwzgl dna Rodzaj formy Charakterystyka Przyk ad poziom morza depresje obszary po o one poni ej poziomu morza Morze Martwe (42 m p.p.m.) niziny obszary po o one od do 3 m n.p.m. Nizina Amazonki wy yny góry obszary po o one powy ej 3 m n.p.m., gdzie wysokoêci wzgl dne nie przekraczajà 3 m obszary po o one powy ej 3 m n.p.m., gdzie wysokoêci wzgl dne przekraczajà 3 m y yna Tybetaƒska Alpy Formy ukszta towania dna oceanicznego Rodzaj formy Charakterystyka Przyk ad szelf stok kontynentalny basen oceaniczny cz Êç dna oceanicznego z p ytkim morzem o g bokoêci od do 2 m p.p.m. pochy a powierzchnia dna oceanicznego àczàca szelf z basenem oceanicznym rozleg a cz Êç dna oceanicznego o g bokoêci od 4 do 6 m p.p.m. szelf Morza Pó nocnego Basen schodniopacyficzny grzbiet oceaniczny podmorskie aƒcuchy górskie Grzbiet Pó nocnoatlantycki rów oceaniczny wàskie i g bokie obni enia Rów Mariaƒski wysokoêç (m n.p.m.) g bokoêç (m p.p.m.) m n.p.m. najwy szy szczyt làdy Êrednia wysokoêç làdów 875 m 2 29 szelf kontynentalny stok kontynentalny poziom morza Êrednia g bokoêç rów oceanów 3794 m oceaniczny dno basenu oceanicznego najwi ksza g bia m p.p.m powierzchnia (%) 1 Profil hipsometryczny w formie wykresu ukazuje struktur ukszta towania powierzchni Ziemi (lub jej fragmentu). Przedstawia wysokoêç làdów i g bokoêç oceanów oraz procentowy udzia terenów o okre- Êlonej wysokoêci lub g bokoêci. 22

4 3.2. Atmosfera Atmosfera to pow oka otaczajàca Ziemi, sk adajàca si z mieszaniny gazów tworzàcych powietrze: azotu (78%), tlenu (21%) oraz innych (1%). Atmosfera jest zbudowana warstwowo. Podstawà podzia u sà warunki termiczne. Ka da z warstw ma tez charakterystyczne zjawiska fizyczne, sk ad km 1 27 C 3.2. Atmosfera EGZOSFERA chemiczny i ciênienie atmosferyczne. yró niamy nast pujàce warstwy: w troposfer w stratosfer w mezosfer w termosfer w egzosfer Egzosfera Termosfera w strefa przejêciowa na granicy atmosfery i przestrzeni kosmicznej w czàsteczki gazów (wodoru i tlenu) poruszajà si z du à pr dkoêcià i uciekajà w przestrzeƒ kosmicznà w si ga powy ej 6 km w temperatura powietrza spada wraz z wysokoêcià do 27 C w powstajà tu zorze polarne w krà à liczne sztuczne satelity, np. meteorologiczne w si ga od oko o 8 km do oko o 6 km w temperatura powietrza roênie wraz z wysokoêcià do 15 C zorze polarne do 15 C TERMOSFERA Mezosfera w tworzà si tutaj chmury srebrzyste w spala si tu wi kszoêç meteorytów w si ga od 5 km do 8 km w temperatura powietrza spada wraz z wysokoêcià C ozonosfera 7 C 1 5 MEZOSFERA C STRATOSFERA TROPOSFERA 15[ºC] Stratosfera Troposfera w posiada warstw ozonowà, poch aniajàcà promieniowanie ultrafioletowe w si ga do 5 km w oddychamy powietrzem znajdujàcym si w dolnej cz Êci tej sfery w zachodzà w niej zjawiska pogodowe, w znajduje si tu prawie ca a para wodna, w tworzà si tutaj chmury i pada deszcz w temperatura powietrza spada wraz z wysokoêcià:,6 C/1 m (Êrednia temperatura powietrza przy powierzchni Ziemi wynosi 15 C) w ciênienie atmosferyczne szybko spada w miar oddalania si od powierzchni Ziemi (Êrednie ciênienie atmosferyczne na poziomie morza wynosi 113 hpa) w si ga od powierzchni ziemi do 7 km nad biegunami oraz 18 km nad równikiem Budowa ziemskiej atmosfery 23

5 3. Ziemia jako Êrodowisko ycia, jej historia i obraz wspó czesny Elementy pogody Pogodà nazywamy chwilowy stan wszystkich zjawisk atmosferycznych w danym miejscu i w okreêlonym czasie. celu ustalenia stanu pogody obserwuje si jej sk adniki. Temperatura powietrza Sk adniki pogody i przyrzàdy do ich pomiaru Us onecznienie CiÊnienie atmosferyczne ilgotnoêç powietrza Termometr Heliograf Barometr Higrometr Opady atmosferyczne Pluwiometr (deszczomierz) iatr Anemometr (wiatromierz) wskazuje wartoêç temperatury powietrza wskazuje czas bezpoêredniego promieniowania s onecznego wskazuje ciênienie atmosferyczne wskazuje wilgotnoêç powietrza wskazuje iloêç opadów atmosferycznych wskazuje kierunek oraz pr dkoêç wiatru Jednostka pomiaru stopnie Celsjusza ( C), Fahrenheita ( F) lub Kelvina (K) godziny i minuty hektopaskale (hpa) procenty (%) milimetry (mm) metry na sekund (m/s) lub kilometry na godzin (km/h) Sk adniki pogody podlegajà ciàg ym zmianom. Ich obserwacja odbywa si w obiektach zwanych stacjami meteorologicznymi. iele informacji o stanie pogody na danym obszarze uzyskaç mo na równie ze zdj ç satelitarnych. yniki pomiarów meteorologicznych wszystkich sk adników pogody sà podstawà sporzàdzania map synoptycznych. Umo liwiajà one analizowanie i przewidywanie pogody. Zdj cia satelitarne u atwiajà analiz zjawisk atmosferycznych, zw aszcza na du ych obszarach, np. nad kontynentami. 24

6 3.2. Atmosfera N Lizbona Reykjavik Dublin Madryt Oslo Kopenhaga Helsinki Sztokholm Tallin Londyn Amsterdam Berlin arszawa Bruksela 125 Praga Pary Luksemburg 5 8 Berno 99 N 98 Bratys awa iedeƒ Budapeszt Ryga 1 ilno Miƒsk Ateny Moskwa Kijów Kiszyniów Lubliana Zagrzeb Bukareszt Belgrad 15 Sarajewo Sofia Rzym 14 Tirana Skopje 25,5 m/s 1 m/s kierunek 12 N Valetta wiatru 21 3 N 2,5 m/s 5 m/s km temperatura powietrza Mapa synoptyczna z dnia r., godz Ankara Fronty: Uk ady ciênienia: wy N ni ciep y ch odny Zjawiska meteorologiczne: deszcz m awka opad przelotny Ênieg burza mg a Obszar opadów ciàg ych: ielkoêç zachmurzenia: /1 4/1 7 8/1 1/1 5/1 9/1 2-3/1 6/1 1/1 iatr i jego pr dkoêci: Temperatura powietrza Promienie s oneczne, ogrzewajàc powierzchni naszej planety, wp ywajà na wysokoêç temperatury powietrza. artoêç Êrednich rocznych temperatur powietrza na powierzchni Ziemi wykazuje pewne prawid owoêci: w maleje wraz ze wzrostem szerokoêci geograficznej w maleje wraz ze wzrostem wysokoêci nad poziomem morza w roênie lub maleje w zale noêci od pràdów morskich (ciep ych, zimnych) w amplituda temperatury powietrza roênie w miar oddalania si od zbiorników < 29,5 od 29,5 do 25, od 24,5 do 15, od 14,5 do 1, od 9,5 do 5, Ârednia temperatura powietrza w styczniu od 4,5 do, od,5 do 5, od 5,5 do 1, od 1,5 do 15, od 15,5 do 2, 2 km od 2,5 do 3, od 3,5 do 35, od 35,5 do 4, >4, wartoêci w C wodnych Ârednia temperatura powietrza w lipcu < 29,5 od 29,5 do 25, od 24,5 do 15, od 14,5 do 1, od 9,5 do 5, od 4,5 do, od,5 do 5, od 5,5 do 1, od 1,5 do 15, od 15,5 do 2, 2 km od 2,5 do 3, od 3,5 do 35, od 35,5 do 4, >4, wartoêci w C 25

7 3. Ziemia jako Êrodowisko ycia, jej historia i obraz wspó czesny Obliczmy Êrednià rocznà temperatur powietrza w Poznaniu. Ârednià rocznà temperatur powietrza obliczamy, dodajàc 12 Êrednich miesi cznych temperatur powietrza i dzielàc otrzymanà sum przez liczb miesi cy, czyli 12. Ârednie miesi czne temperatury powietrza w Poznaniu Miesiàce I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Êrednia temperatura ( o C) PRZYK AD 1,8 1,2 2,5 7, , ,4 13,4 8,7 3,6,1 1. Dodajemy Êrednie miesi czne temperatury powietrza: ( 1,8) + ( 1,2) + 2,5 + 7, , ,4 + 13,4 + 8,7 + 3,6 +,1 = 97,9 C 2. ynik dzielimy przez liczb miesi cy: 97,9 : 12 = 8,16 3. Ârednia roczna temperatura powietrza w Poznaniu wynosi 8,16 C. Amplitudà temperatury powietrza nazywamy ró nic mi dzy najwy szà a najni szà temperaturà w ciàgu doby (amplituda dobowa), miesiàca (amplituda miesi czna) lub roku (amplituda roczna). Obliczmy dobowà amplitud temperatury powietrza w Suwa kach. PRZYK AD Temperatury powietrza zanotowane 5 listopada w Suwa kach Godzina temperatura ( o C) 6,6,2 4,5 7,3 6,1,9 1,9 1. Odszukujemy najwy szà i najni szà temperatur powietrza: Najwy sza o godzinie 15.: 7,3 C Najni sza o godzinie 6.: 6,6 C 2. Obliczamy ró nic : 7,3 C ( 6,6 C) = 7,3 C + 6,6 C = 13,9 C 3. Dobowa amplituda temperatury powietrza w Suwa kach wynosi 13,9 C. Uwaga: wartoêç amplitudy jest zawsze dodatnia. Kondensacja pary wodnej z powietrza powoduje powstawanie kropel wody oraz kryszta ków lodu. Gromadzà si one w chmurach. Du e i ci kie krople wody oraz kryszta ki lodu opadajà na powierzchni Ziemi w postaci deszczu lub Êniegu. Rozk ad opadów atmosferycznych na Êwiecie jest nierówno- 1 mierny. powy ej 2 mm powy ej Opady i osady atmosferyczne Roczne sumy opadów km

8 3.2. Atmosfera Rodzaje opadów atmosferycznych M awka to opad o Êrednicy kropelek poni- ej,5 mm. Deszcz to opad kropel o Êrednicy wi kszej ni,5 mm. Ânieg to opad p atków Êniegowych, czyli po àczonych ze sobà kryszta ków lodu. Grad to opad nieprzezroczystych bry ek lodu o Êrednicy wi kszej ni 5 mm. Kondensacja pary wodnej w pobli u wych odzonego pod o a sprawia, e powstajà na nim ró ne rodzaje osadów atmosferycznych. Rosa to krople wody, powstajàce w wyniku kondensacji pary wodnej na wych odzonej powierzchni w dodatniej temperaturze powietrza. Szron to kryszta ki lodu, powstajàce w wyniku kondensacji pary wodnej na wych odzonej powierzchni w ujemnej temperaturze powietrza. Szadê to igie ki lodowe, powstajàce przy mroênej i mglistej pogodzie. Go oledê to przezroczysty osad lodowy, powstajàcy na wych odzonej powierzchni w wyniku zamarzania drobnych kropel deszczu. P atki Êniegowe Grad Rosa Szron Go oledê Szadê CiÊnienie atmosferyczne i wiatry Nacisk wywierany przez mas powietrza na okreêlonà powierzchni ziemi to ciênienie atmosferyczne. Ârednia wartoêç ciênienia atmosferycznego, czyli Êredni nacisk masy powietrza na pod o e, na poziomie morza wynosi 113 hpa. Temperatura ma wp yw na unoszenie si bàdê opadanie mas powietrza. tedy ciênienie atmosferyczne wzrasta bàdê maleje powstajà ni e i wy e baryczne. Ciep e powietrze unosi si. Tworzy si ni baryczny. unoszàce si ogrzane powietrze ni powietrze nap ywajàce aj baryczny z innych nych rejonów wiatr Powstawanie ni u barycznego Powietrze ch odne opada. Tworzy si wy baryczny. masy powietrza opadajàce ku powierzchni Ziemi powietrze e odp ywajàce wy do innych rejonów wiatr baryczny Powstawanie wy u barycznego N Ni baryczny to uk ad izobar z ciênieniem malejàcym ku Êrodkowi. y baryczny to uk ad izobar z ciênieniem rosnàcym ku Êrodkowi. Powietrze b dzie zawsze dà y o do wyrównania ciênienia atmosferycznego. Z miejsc N ni baryczny; wy baryczny o wy szym ciênieniu atmosfe- Uk ad wysokiego i niskiego ciênienia atmosferycznego rycznym powietrze b dzie si przemieszczaç do obszarów o ni szym ciênieniu. Ten ruch powietrza nazywamy wiatrem. Jest on zazwyczaj poziomy wzgl dem powierzchni ziemi. Im wi ksza ró nica ciênienia atmosferycznego, tym wi ksza pr dkoêç wiatru. 27

9 3. Ziemia jako Êrodowisko ycia, jej historia i obraz wspó czesny Rodzaje wiatru Pasat to sta y wiatr, wiejàcy od obu zwrotników do równika; na pó kuli pó nocnej ma kierunek pó nocno-wschodni, a na pó kuli po udniowej po udniowo-wschodni N deszcze zenitalne pasaty pó kuli pó nocnej równik pasaty pasaty NI Y S pasaty pó kuli po udniowej po udniowej Y S N Monsun to wiatr zmienny w cyklu rocznym, w lecie wieje znad oceanu w kierunku làdu, a w zimie znad làdu w kierunku oceanu. Monsun letni Monsun zimowy N N Bryza to lokalny wiatr zmienny w cyklu dobowym, w dzieƒ wieje znad morza w kierunku làdu, a w nocy znad làdu w kierunku morza. Bryza dzienna ni sze ciênienie Bryza nocna trze ciep e wie po wy sze ciênienie ni sze ciênienie e n powietrze ch od powie rzch ni a ciep a powierzchnia ch odna wy sze ciênienie powie rzchn ia c h o dna powierzchnia ciep a 2 km 1 km C 12 C 2 C 6 C C 6 C N 8 C 18 C 1 C/1 m 3 km,6 C/1 m Fen (w Polsce halny) to wiatr lokalny, powstajàcy w górach. Po przekroczeniu pasma górskiego, wieje w kierunku dolin jako ciep y, porywisty i silny wiatr.

10 3.2. Atmosfera Cyklon tropikalny (huragan, tajfun) to wielki wir powietrzny, powsta y wokó oêrodka bardzo niskiego ciênienia oka cyklonu. Charakteryzuje go ogromna pr dkoêç i si a niszczenia. pràdy wznoszàce oko cyklonu wiatr wiejàcy z du à pr dkoêcià opad atmosferyczny Nierównomierny rozk ad ciênienia atmosferycznego na Ziemi powoduje krà enie mas powietrza. Masa powietrza to wycinek troposfery o jednorodnym stanie fizycznym (temperatura, wilgotnoêç), nabywajàcy cech pod o a, nad którym zalega. Rodzaje i odmiany mas powietrza Cechy powietrza Zjawiska meteorologiczne, które towarzyszà masom powietrza równikowe (PR) goràce, wilgotne podwy szona temperatura powietrza, cz ste opady zwrotnikowe (PZ) goràce, suche wysoka temperatura powietrza, brak opadów polarne (PP) ch odne przymrozki wiosnà i jesienià arktyczne (PA) mroêne du e mrozy zimà, och odzenie latem morskie (m) wilgotne; latem ch odne, zimà ciep e latem opady i mg y, zimà odwil kontynentalne (k) Masy powietrza i fronty atmosferyczne suche; latem goràce, zimà mroêne latem upa y, zimà du e mrozy Masy powietrza wyst pujà obok siebie. Na ich granicach tworzà si fronty atmosferyczne. Front ch odny powstaje, gdy zimna masa powietrza przesuwa si na obszar zaj ty przez ciep à mas powietrza. Gdy przemieszczajàce si ciep e powietrze napotka mas ch odnego powietrza, wtedy powstaje front ciep y. front ch odny cumulonimbus cirrus altocumulus powietrze ciep e altostratus front ciep y cirrus cirrostratus powietrze ch odne powietrze ciep e nimbostratus powietrze ch odne Powstawanie frontu ch odnego Powstawanie frontu ciep ego 29

11 3. Ziemia jako Êrodowisko ycia, jej historia i obraz wspó czesny Strefy klimatyczne Êwiata Klimatem nazywamy typowe warunki pogodowe na danym obszarze, okreêlone na podstawie wieloletnich obserwacji. Klimat kszta tuje si pod wp ywem nast pujàcych czynników: w szerokoêci geograficznej w odleg oêci od morza w przebiegu pràdów morskich Strefa Równikowa Zwrotnikowa Charakterystyka w Êrednie miesi czne temperatury powietrza powy ej +2 C w ma e roczne amplitudy temperatury powietrza (oko o 5 C) w opady od 5 mm do 2 mm w na granicy strefy dwie pory: sucha i deszczowa w Êrednia roczna temperatura powietrza od +1 C do ponad +2 C w du e dobowe amplitudy temperatury powietrza w opady rzadkie lub ich brak w wysokoêci nad poziomem morza w ukszta towania terenu Typy klimatów równikowy wybitnie wilgotny, podrównikowy wilgotny i podrównikowy suchy temperatura (w C) Klimatogram stacji w okreêlonego pokrycia terenu (szaty roêlinnej, zabudowy itp.) yró nia si pi ç stref klimatycznych: równikowà, zwrotnikowà, podzwrotnikowà umiarkowanà i oko obiegunowà. Podzwrotnikowa w Êrednia roczna temperatura powietrza od C do +2 C w du e opady w pó roczu zimowym w goràce lata i agodne zimy ybrane obszary wyst powania Kotlina Kongo, Nizina Amazonki, y yna Brazylijska, Pó wysep Malajski Kisangani 1 N; 25 E I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII zwrotnikowy morski, zwrotnikowy monsunowy, zwrotnikowy suchy i zwrotnikowy skrajnie suchy Klimatogram stacji opady (w mm) po udniowa cz Êç USA, Sahara, Pó wysep Arabski, po udniowa Afryka, Indie temperatura opady (w C) (w mm) Asuan 24 N; 33 E I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII podzwrotnikowy morski, podzwrotnikowy kontynentalny, podzwrotnikowy monsunowy Klimatogram stacji temperatura (w C) rejon Morza Âródziemnego, wschodnie Chiny, po udniowa Japonia, po udniowe kraƒce Afryki i Australii Neapol 41 N; 14 E I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII opady (w mm)

12 3.2. Atmosfera Strefa Umiarkowana Oko obiegunowa Charakterystyka w wyraêne cztery pory roku w du e roczne amplitudy temperatury powietrza (nawet 4 C) w ca oroczne opady bardzo zró nicowane: ma e na kontynencie, du e nad oceanami w przez wi kszà cz Êç roku ujemne temperatury powietrza w ch odne lata, mroêne zimy w opady z przewagà Êniegu Typy klimatów ciep y, ch odny, morski, kontynentalny, przejêciowy Klimatogram stacji temperatura (w C) subpolarny, polarny Klimatogram stacji ybrane obszary wyst powania prawie ca a Europa, pó nocna cz Êç USA, pó nocna i Êrodkowa Azja Zurych 47 N; 9 E I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII opady (w mm) pó nocna cz Êç Ameryki Pó nocnej, Azji i Europy, Grenlandia, Antarktyda temperatura Stacja naukowa opady (w C) (w mm) Biegun Po udniowy I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Strefa klimatów równikowych równikowy wybitnie wilgotny podrównikowy wilgotny Strefy klimatów zwrotnikowych monsunowy (wilgotny) suchy Strefy klimatyczne Êwiata (wed ug. Oko owicza) Strefy klimatów podzwrotnikowych morski (wilgotny) kontynentalny (suchy) Strefy klimatów umiarkowanych ciep y morski i przejêciowy ciep y kontynentalny (suchy) ciep y kontynentalny (skrajnie suchy) ch odny 2 km Strefy klimatów oko obiegunowych subpolarny polarny Astrefowe strefy klimatyczne klimat górski i wy ynny 31

13 3.3. Hydrosfera Hydrosfera wodna pow oka kuli ziemskiej. oda w przyrodzie jest w ciàg ym ruchu (obiegu), którego przyczynami sà: w energia s oneczna: ogrzana woda paruje i si unosi w przyciàganie ziemskie (si a grawitacji): skroplona para wodna (najcz Êciej w postaci deszczu) opada na powierzchni Ziemi. Obieg wody w przyrodzie kond ensa cja resublimacja lód kond o sublimacja ensa opad transpiracja cja jez ior 3. Ziemia jako Êrodowisko ycia, jej historia i obraz wspó czesny sp y infiltracja wody juwenilne od parowanie wp p y wp od owie rzch zie opad niow y mn y parowanie transpiracja parowanie wody z powierzchni roêlin opad ruch kropel wody, igie ek lodu, p atków Êniegu z chmur ku powierzchni ziemi wsiàkanie przemieszczanie si wody w g àb ziemi sp yw powierzchniowy sp yw wody po powierzchni Ziemi do miejsca najni ej po o onego (najcz Êciej zbiornika wodnego lub rzeki) odp yw podziemny odp yw wody pod powierzchni terenu do miejsca najni ej po o onego (w obr bie ska przepuszczajàcych wod ) morze Obieg wody w przyrodzie oda krà y mi dzy oceanem, atmosferà i làdem, nieustannie zmieniajàc swój stan skupienia: sta y (np. lód, Ênieg), ciek y (woda) i gazowy (para wodna). parowanie przejêcie ze stanu ciek ego w gazowy (woda para wodna) kondensacja przejêcie ze stanu gazowego w ciek y (skraplanie: para wodna woda) lub ze stanu gazowego w sta y (resublimacja: para wodna lód) sublimacja przejêcie ze stanu sta ego w gazowy (lód para wodna) szechocean ody zgromadzone w oceanach i morzach to wszechocean. ody oceaniczne stanowià 96,5% wszystkich wód i zajmujà 361,3 mln km2, tj. 71% powierzchni naszej planety. Na Ziemi wyró nia si 4 oceany: Spokojny (Pacyfik), Atlantycki, Indyjski i Arktyczny. Charakterystyka oceanów woda wyst pujàca na làdach 3,5% Ocean woda we wszechoceanie Êwiatowym 96,5% ody wyst pujàce na Ziemi 32 Powierzchnia Obj toêç (w mln km 2) (w mln km 3) Maksymalna g bokoêç (w m) Najwi ksza g bia Spokojny 178, Rów Mariaƒski Atlantycki 91, Rów Puerto Rico Indyjski 76, Rów Jawajski Arktyczny 14, pó nocna cz Êç Morza Grenlandzkiego

14 3.3. Hydrosfera ody morskie nie sà chemicznie czyste, oprócz czàsteczek tlenu i wodoru zawierajà rozpuszczone w nich sole, np. NaCl, i inne zwiàzki chemiczne. tlen 85,% wodór 11,% siarka, magnez, wapƒ, potas i inne pierwiastki 1,% Sk ad chemiczny wody morskiej chlor 2,% sód 1,% >37 Zasolenie wód oceanicznych 2 km 3 3 Temperatura wód morskich zale y od kàta padania promieni s onecznych najcieplejsze wody sà w okolicach równika, a w miar zbli ania si do biegunów stajà si coraz zimniejsze. Zmiany temperatury wody sà tak e spowodowane pràdami morskimi: zimne pràdy, p ynàce od biegunów w kierunku równika przynoszà wody ch odniejsze; ciep e pràdy, p ynàce od równika w kierunku biegunów wody cieplejsze < >25 C Temperatura wód powierzchniowych wszechoceanu 2 km Ruchy wody morskiej Przyczyny: ten charakterystyczny ruch wody jest wywo any wiatrem uderzajàcym o powierzchni wody. Cechy: w zale y od si y wiatru: im silniejszy wiatr, tym wi ksze fale w czàsteczki wody poruszajà si po torach ko owych w fala za amuje si na p yciênie Falowanie wysokoêç fali d ugoêç fali grzbiet fali kierunek przemieszczania si fali Elementy fali i ruch czàsteczek wody podczas falowania 33

15