Niezatarte ślady getta warszawskiego

Transkrypt

1 projekt lekcji muzealnej w Żydowskim Instytucie Historycznym przeznaczonej dla uczniów liceum czas trwania: 60 min. Cele główne: uświadomienie uczniom, że historia getta warszawskiego jest integralna częścią historii okupowanej Warszawy; pogłębienie więzi uczniów z miastem, w którym żyją; budzenie zainteresowania historia regionalną Cele operacyjne: uczeń wskazuje na planie Warszawy, w jakiej części miasta było getto uczeń wymienia podstawowe fakty z dziejów Żydów warszawskich w czasie wojny uczeń porównuje obiekty na fotografiach wojennych z obecnie istniejącymi i potrafi wyciągnąć na tej podstawie wnioski dotyczące zmian w zabudowie tej części miasta, w którym znajdowało się getto. Metody: rozmowa nauczająca analiza porównawcza fotografii współczesnych i dawnych praca z mapą aktywne zwiedzanie ekspozycji Materiały: fotografie z książki Jana Jagielskiego Niezatarte ślady getta warszawskiego 15 par zdjęć 3 mapki konturowe ulic Warszawy formatu A3, z zaznaczonymi punktami Przebieg zajęć: 1. Rozmowa wprowadzająca o getcie P: Co to jest getto? U: Dzielnica zamknięta. W czasie II wojny światowej Niemcy tworzyli zamknięte dzielnice dla Żydów.

2 P: Kogo tam zamykano? Kto to jest Żyd? U: Wyznawca judaizmu; osoba narodowości żydowskiej; P: Naziści stosowali kryterium rasy, według nich Żydem była osoba, której 4 lub 3 dziadkowie należeli do gminy żydowskiej; stworzyli też kategorie pół- Żydów i ćwierć-żydów. W getcie warszawskim znalazły się poza Żydami religijnymi i narodowymi Polacy, którzy nie czuli żadnego związku z religią, kulturą, narodowością żydowską. P: Jak wielu ludzi było w getcie? (W Polsce mieszkało przed wojną 32 mln ludzi, 3 mln Żydów) [uczniowie wymieniają różne liczby] P: Przed wojną w Warszawie mieszkało ponad 300 tys. Żydów, ale przesiedlono do niej Żydów z terenów wcielonych do Rzeszy Śląska, Poznańskiego, częściowo z Łodzi; z małych miasteczek blisko Warszawy; w końcu z Niemiec i krajów zachodnich. Wiosną 1941 r. w getcie warszawskim przebywało 460 tys. ludzi. Gęstość zaludnienia wynosiła 9 osób na izbę. Getto w Warszawie zostało zamknięte 15 listopada 1940 r. Można wyróżnić 4 etapy jego istnienia. Do 22 lipca 1942 istniało wielkie getto gęsto zaludnione; drugi etap to czas wielkiej akcji od 22 lipca do 21 września 1942 r. W tym czasie ok. 280 tys. mieszkańców Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince i tam zamordowali w komorach gazowych. Po wielkiej akcji w getcie zostało oficjalnie 35 tys. osób pracowali oni w wielkich fabrykach niemieckich zamienionych w rodzaj obozów pracy. Ostatni okres to powstanie w getcie 19 kwietnia 16 maja 1943 r., kiedy grupy uzbrojonej młodzieży podjęły walkę z Niemcami. Niemcy spalili wtedy getto dom po domu. 2. Łączenie fotografii i praca z mapą [gdy młodzież nie pochodzi z Warszawy, rezygnujemy z ćwiczenia z mapą] Dzielimy uczniów na 3 grupy. Rozdajemy każdej grupie po 5 zdjęć współczesnych. Prosimy, by przyjrzeli się uważnie fotografiom, potrafili wskazać charakterystyczne budynki na nich. Następnie rozdajemy każdej grupie ok. 10 zdjęć wojennych. Prosimy o znalezienie wojennych zdjęć miejsc ze zdjęć współczesnych i ułożenie ich obok siebie parami. Fotografie, które rozdajemy, przedstawiają: 1) zamurowana ul. Elektoralna z napisem Seuchensperrgebiet (fot. 25)

3 2) Pałac Mostowskich otoczony murem z ludźmi idącymi pod murem (fot. 27) 3) Szpital na rogu Leszna i Żelaznej; tramwaj z gwiazdą Dawida i konhellerka (fot. 16) 4) Grupa przesiedleńców z tobołkami wchodząca do getta na rogu Żelaznej i Leszna (fot. 17) 5) Grupa Żydów prowadzona do pracy Krakowskim Przedmieściem (fot. 1) 6) Synagoga Nożyków z tłumem ludzi wokół (fot. 5) 7) Brama na rogu Chłodnej i Żelaznej; ryksze (fot. 12) 8) Most nad Chłodną; kościół na Chłodnej, aryjska ulica, tramwaj (fot. 13) 9) Budynek obecnego ŻIH; w czasie wojny siedziba ŻSS, punkt dla przesiedleńców z Niemiec; na zdjęciu tylko budynek (fot. na ekspozycji, nie ma jej w książce) 10) Ulica Leszno z kościołem karmelitów (fot.18) 11) Budynek Sądów na Lesznie (fot. 20) 12) Martwy człowiek w bramie na ul. Pereca, wózek zakładu pogrzebowego (fot. 6) 13) Umschlagplatz (fot. 34) 14) Pożar przy parku Krasińskich (fot. 32) 15) Zburzona synagoga na Tłomackiem; menora (fot. 30) Teraz próbujemy określić, gdzie było getto w Warszawie. Każda grupa dostaje plan getta z zaznaczonymi 15 punktami. Prosimy, by zaznaczyli, gdzie znajdują się obiekty, które widzą na zdjęciach. Czasami jest to oczywiste, czasami można wydedukować. Położenia niektórych miejsc nie można określić zostawiamy je. Na tablicy przypinamy dużą mapę getta z zaznaczonymi punktami. Prosimy, żeby przedstawiciele grup podeszli i zaznaczyli swoje obiekty. Potem prowadzący dorysowuje granice getta. 3. Analiza fotografii Zabieramy grupę na wystawę o getcie. Prezentowane wcześniej zdjęcia znajdują się na niej. Przechodzimy przez wystawę zatrzymując się przy tych fotografiach. Prowadzący przy każdym zdjęciu pyta uczniów, co widzą, prosi o opis, pomaga dedukować. 1) zamurowana ul. Elektoralna z napisem Seuchensperrgebiet (fot. 25)

4 Co widzicie? Mur przez środek ulicy, napis Seuchensperrgebiet co to znaczy? [Mogą sprawdzić w słowniku]. Mówimy o propagandzie niemieckiej o Żydach jako nosicielach zarazy tyfusu że był to oficjalny powód powstania getta. 2) Grupa Żydów prowadzona do pracy Krakowskim Przedmieściem (fot. 1) Co widzicie? Grupa ludzi eskortowanych przez dwóch żołnierzy. Skąd wiemy, że to Żydzi? W pierwszym szeregu idzie 3 ortodoksów. 3) Synagoga Nożyków z tłumem ludzi wokół (fot. 5) To zdjęcie jest dokładnie obok zdjęcia na Krakowskim i jest podpisane, że to grupa zbierająca się pod synagogą w celu odprowadzenia do prac przymusowych. Pytamy, skąd wiemy, że ci ludzie to Żydzi mają opaski. Na zdj. 2) nie mieli, bo było robione przed Przy tych dwóch zdjęciach mówimy o oznakowaniu Żydów opaskami oraz o przymusie pracy, pracy na placówkach i w obozach pracy; do zdjęcia 3) mówimy o zamknięciu synagog i zakazie kultu religijnego. 4) Pałac Mostowskich otoczony murem z ludźmi idącymi pod murem (fot. 27) Co widzicie? Mur dużej wysokości, na szczycie ma odłamki szkła, ludzie chodzą pod murem, za murem jest pałac. Pytanie: czy przez mur można było się porozumieć ze stroną aryjską? Paradoks: przy Pałacu Mostowskich był punkt szmuglu przemytu żywności. Opowiadamy o przydziałach kartkowych, aprowizacji, głodzie, o konieczności zaopatrywania się na czarnym rynku, o szmuglu i szmuglerach pytamy, w jaki sposób można było szmuglować [obok są różne zdjęcia, więc łatwiej będzie uczniom wymyśleć] górą przez mur, przez dziury w murze, przez piwnice domów granicznych, tramwaje przelotowe, przez wachy. 5) Szpital na rogu Leszna i Żelaznej; tramwaj z gwiazdą Dawida i konhellerka (fot. 16) Co widzicie? Dwa tramwaje jeden z literą A, drugi z gwiazdą Dawida. Pytamy: dlaczego ten tramwaj jest oznakowany? Nawiązujemy do tematu izolacji Żydów. W tle jest szpital na rogu Leszna i Żelaznej filia Bersonów i Baumanów; można tu powiedzieć o dzieciach szmuglerach, które trafiały tam postrzelone z rąk strażników na wachach, m.in. tzw. Frankensteina.

5 6) Grupa przesiedleńców wchodząca do getta na rogu Żelaznej i Leszna (fot. 17) Co widzicie? Grupa ludzi z tobołami. Co w nich jest cały ich dobytek. Mówimy o przesiedleńcach jako ludziach, których sytuacja w getcie była tragiczna wsiedleni zimą i wiosną 1941 r., bez domów, rzeczy, pracy, byli skazani na pomoc społeczną, która była minimalna. Była to grupa ludności getta, która najszybciej wymierała. 7) Brama na rogu Chłodnej i Żelaznej; ryksze (fot. 12) 8) Most nad Chłodną; kościół na Chłodnej, aryjska ulica, tramwaj (fot. 13) Tu można powiedzieć o problemie komunikacyjnym, jaki stwarzało getto, o aryjskiej ulicy Chłodnej, małym i dużym getcie, moście nad Chłodną symbolu getta. 9) Budynek obecnego ŻIH; fot. na ekspozycji, nie ma jej w książce) Na fotografii jest tylko budynek niestety, więc nie ma pola do interpretacji mówimy, że jest to ten sam budynek, w którym jesteśmy w tej chwili, że była w nim siedziba Żydowskiej Samopomocy Społecznej, organizacji, która pomagała najuboższym w getcie. Jest to miejsce na pytanie o skuteczność pomocy społecznej, o jej możliwości w warunkach getta, o dylemacie komu dawać, ile, skoro dla wszystkich nie mogło wystarczyć. 10) Ulica Leszno z kościołem karmelitów (fot.18) Co widzicie? Spokojna słoneczna ulica, jedzie ryksza i wóz, spacerują ludzie. Tu można powiedzieć o bardzo wąskiej grupie ludzi w getcie, którzy żyli normalnie, których sytuacja materialna była stabilna; oni wizytowali kawiarnie, teatry, byli fundatorami opieki społecznej. 11) Budynek Sądów na Lesznie (fot. 20) Co widzicie? Budynek z napisem Sądy, policjant przed wejściem, ludzie przechodzący obok Żydzi z opaskami. Mówimy o tym, że Sądy służyły i gettu i aryjskiej Warszawie: było to miejsce spotkań rodzin i znajomych rozdzielonych przez mur, miejsce wymiany handlowej i wymiany informacji, sposób wychodzenia z getta i ucieczki. 12) Martwy człowiek w bramie na ul. Pereca (fot. 6) Co widzicie? Zmarły, bardzo wychudzony człowiek leżący na ulicy; obok wózek i dwóch ludzi zbierających zwłoki. Tu trzeba powiedzieć o potwornej śmiertelności w getcie, o niemal 100 tys. zmarłych z głodu i

6 chorób w ciągu niecałych dwóch lat; o umierających na ulicach jako zwykłej sprawie w getcie. 13) Umschlagplatz (fot. 34) Co widzicie? Plac okolony murem, w środku siedzą ludzie, kilku strażników z bronią. Na co ci ludzie czekają? Tu mówimy o akcji Reinhardt wymordowania Żydów w GG, o powstaniu obozów zagłady i masowym mordzie; o pierwszej akcji w getcie warszawskim latem 1942, o gromadzeniu mieszkańców getta na Stawkach, gdzie czekali nieraz parę dni na podstawienie pociągów towarowych, które zawoziły ich do obozu zagłady w Treblince, gdzie byli mordowani przez uduszenie w komorach gazowych. Można powiedzieć więcej o samej akcji, o blokadach domów, o początkowym zwalnianiu pewnych grup ludzi (obwieszczenie jest w tym miejscu na ekspozycji, można poprosić o przeczytanie), o rozpaczliwym poszukiwaniu zatrudnienia, o listach z Umschlagu do kierowników szopów z prośbą o wyciągnięcie z placu (też są obok zdjęcia). Mówimy, że w pierwszej akcji wymordowano większość warszawskich Żydów 300 tys. 14) Pożar przy parku Krasińskich (fot. 32) Co widzicie? Płonący dom, mur, park. Tu mówimy o likwidacji getta i wybuchu powstania 19 kwietnia, o walkach, paleniu getta dom po domu, wypędzaniu w ten sposób ludzi z kryjówek i podziemnych schronów. 15) Zburzona synagoga na Tłomackiem (fot. 30) Co widzicie? Wielka ruina z kamienną menorą. Mówimy o ostatnim akcie likwidacji getta warszawskiego wysadzeniu w powietrze wielkiej synagogi na Tłomackiem 16 maja 1943 r. 4. PODSUMOWANIE Zabieramy uczniów przed fotografię zburzonego getta z widoczną wieżą kościoła na Nowolipkach. Zagłada getta warszawskiego to mord na setkach tysięcy ludzi, to również kompletne zniszczenie części miasta (po powstaniu warszawskim w 1944 r. Niemcy zrobili to samo z resztą Warszawy), to likwidacja kultury Żydów polskich, likwidacja języka jidysz. Uczymy o tym dlatego, że pamięć o Żydach polskich muszą przechować Polacy, bo jest to

7 część ich własnej tożsamości getto warszawskie to część historii Warszawy, bez której obraz tego miasta jest fałszywy.