SANKCJE KARNE SKARBOWE

Transkrypt

1 132 S t r o n a Joanna Kaczyńska SANKCJE KARNE SKARBOWE 1. Wstęp Prawo karne skarbowe, jako szczególna część prawa karnego, normuje odpowiedzialność karną za przestępstwa i wykroczenia skarbowe. Czyny te polegają na naruszeniu interesów finansowych państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz Wspólnot Europejskich. Ta gałąź prawa karnego reguluje oprócz tego kwestie przebiegu postępowania w sprawach karnych skarbowych, określa organy biorące w nim udział, a także reguluje sposób wykonania orzeczeń. Z uwagi na treść niniejszego opracowania, najistotniejsza wydaje się materialna części prawa karnego skarbowego, która wskazuje na czyny będące przestępstwami i wykroczeniami, przewidziane sankcje za ich popełnienie, kary i środki karne, jakie mogą być orzeczone w stosunku do sprawcy i osoby odpowiedzialnej posiłkowo. Ważna jest też część wykonawcza, gdyż charakteryzuje sposób wykonywania kar, które zostały orzeczone w przypadku odpowiedzialności posiłkowej. Prawo karne skarbowe realizuje m. in. następujące funkcje: prewencyjną, represyjną i egzekucyjną. Funkcja prewencyjna polega na tym, że prawo skarbowe oddziałuje na społeczeństwo oraz na sprawcę przewinienia poprzez określenie katalogu czynów zabronionych, sankcji za przestępstwa i wykroczenia oraz przewidziane procedury dla postępowań. Mamy tu do czynienia odpowiednio z prewencją ogólną i indywidualną. W rezultacie prawo skarbowe może odstraszać potencjalnych sprawców przed popełnieniem zachowań kwalifikowanych jako naganne oraz kształtować w społeczeństwie postawy szacunku wobec prawa przez ukazanie ryzyka ukarania. Funkcja represyjna sprowadza się do pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej po wykryciu popełnionego przez niego przestępstwa czy tez wykroczenia, natomiast egzekucyjna jest realizowana poprzez zapewnienie szeregu rozwiązań służących wyrównaniu należności publicznoprawnej uszczuplonej czynem sprawcy Przestępstwa i wykroczenia skarbowe Kodeks karny skarbowy (dalej k.k.s.) najogólniej charakteryzuje przestępstwa i wykroczenia skarbowe w przepisie art. 1 1 k.k.s. 2. Zgodnie z jego treścią są to czyny społecznie szkodliwe w stopniu większym niż znikomy, zabronione pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie ich popełnienia oraz zawinione. Zarzut popełnienia wykroczenia lub przestępstwa skarbowego może być postawiony jedynie osobie. W zakresie postępowania karnego, spółka cywilna, będąc podatnikiem nie może popełnić przestępstwa czy też wykroczenia. Może je popełnić tylko osoba fizyczna, gdyż w tym przypadku tylko osobie, która złożyła nieprawidłową deklarację podatkową można zarzucić jakiś stopień niedbalstwa i to tej osobie można postawić zarzut wykroczenia skarbowego 3. Bardziej szczegółowe definicje znajdują się w tzw. słowniczku ustawowym, tj. w art. 53 k.k.s. Przestępstwo skarbowe jest wyjaśnione w 2 tego artykułu jako czyn zabroniony przez kodeks pod groźbą kary grzywny w stawkach dziennych, kary ograniczenia wolności lub kary pozbawienia wolności. Z kolei wykroczenie skarbowe zostało określone w art jako czyn zabroniony przez kodeks pod groźbą kary grzywny określonej kwotowo, jeżeli kwota uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej albo wartość przedmiotu czynu nie przekracza pięciokrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia w czasie jego popełnienia. Wykroczeniem skarbowym jest także inny czyn zabroniony, jeżeli kodeks tak stanowi. Wśród kryteriów rozróżniających od siebie przestępstwa i wykroczenia skarbowe jest kryterium ciężaru gatunkowego. W przypadku czynów karnych skarbowych konieczne jest, by stopień szkodliwości społecznej był większy niż znikomy. Art wskazuje mierniki społecznej szkodliwości czynu i są to: rodzaj, charakter zagrożonego lub naruszonego dobra, waga naruszonego przez sprawcę obowiązku finansowego, wysokość uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej, sposób i okoliczności popełnienia czynu zabronionego, jak również postać zamiaru, motywacja sprawcy, rodzaj naruszonej reguły ostrożności i stopień jej naruszenia. Jeśli chodzi o przestępstwa skarbowe, ich szkodliwość jest generalnie większa niż wykroczeń, natomiast regułą jest, że jeśli strona podmiotowa i przedmiotowa czynu jest taka sama, to przy ocenie czy mamy do czynienia z wykroczeniem czy przestępstwem bierze się pod uwagę wartość przedmiotu czynu lub kwotę uszczuplenia należności publicznoprawnej. Status wykroczenia przypisuje się czynom, których wartość przedmiotu nie przekracza kwoty pięciokrotności minimalnego miesięcznego wynagrodzenia. Obecnie granicę między przestępstwem i wykroczeniem wyznacza kwota 1 J. Skorupka, T. Oczkowski, V. Konarska-Wrzosek, Prawo i postępowanie karne skarbowe, Warszawa 2010, s Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy, Dz.U Nr 83 poz Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dn. 2 sierpnia 2005 r., syg. I FSK 441/05, [w:] B. Kurzępa, Kodeks karny skarbowy z orzecznictwem, Toruń 2009, s, 44.

2 133 S t r o n a 8750 zł 4. Automatycznie przestępstwem będzie czyn, którego wartość przedmiotu będzie przekraczać tę kwotę. Kolejnym kryterium rozróżnienia dwóch typów czynów jest kara jaka grozi za ich popełnienie. Karą grożącą za wykroczenie skarbowe jest grzywna określana kwotowo, a za przestępstwo skarbowe grzywna określana w stawkach dziennych, kara ograniczenia wolności lub nawet pozbawienia wolności. 3. Kary grożące za wykroczenia i przestępstwa skarbowe Jak inne gałęzie prawa karnego, prawo karne skarbowe również wykorzystuje środki prawnokarne w postaci kar kryminalnych do zwalczania wykroczeń i przestępstw skarbowych. Kara kryminalna jest środkiem przymusu zastosowanym przez państwo w reakcji na negatywną ocenę postępowania sprawcy. Ma ona czynić zadość zasadom sprawiedliwości społecznej i być środkiem kompensacji szkód wynikłych z popełnionego czynu karnego 5. Kodeks karny skarbowy przewiduje trzy typy kary dla czynów będących przestępstwami (art k.k.s.) i są to: kara grzywny określona w stawkach dziennych, kara ograniczenia i pozbawienia wolności. Wykroczenia są zagrożone jednym rodzajem kary grzywną określoną kwotowo (art k.k.s.). Oprócz tego kodeks określa szereg środków karnych, które mogą być zastosowane wobec sprawcy zamiast kary lub równocześnie z karą, środki probacyjne możliwe do zastosowania wobec sprawców przestępstw, a także katalog środków zabezpieczających dopuszczalnych w przypadku przestępstw oraz wykroczeń, ale tylko w formie przepadku przedmiotów 6. Kara grzywny ma bezpośredni związek z charakterem przestępczości skarbowej, która jest nastawiona na zysk. Jest on osiągany kosztem interesów finansowych Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub Wspólnot Europejskich. Sprawca w ramach kary musi uiścić określoną kwotę pieniężną na rzecz państwa, rekompensując poniesione przez nie straty. Oprócz zwrotu należności publicznoprawnej, którą sprawca chciał zawłaszczyć, musi ponieść także koszty grzywny. To wskazuje na nieopłacalność popełnionego przez niego czynu. W kodeksie karnym kara grzywny jest używana jako kara pojedyncza grożąca za dany typ czynu, może być orzekana alternatywnie z innym rodzajem kary lub kumulatywnie, czyli łącznie. Kara grzywny w stawkach dziennych jest orzekana w przypadku przestępstw skarbowych. Wymierzając ten rodzaj kary sąd określa liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki dziennej. Jeżeli kodeks nie stanowi inaczej najniższa liczba stawek wynosi 10, a najwyższa 720. Jeśli zaś chodzi o wysokość stawek to nie mogą być one niższe niż jedna trzydziesta części minimalnego wynagrodzenia ani też przekraczać jej czterystukrotności. Stawka grzywny określonej w stawkach dziennych nie może być określona na podstawie najniższego miesięcznego wynagrodzenia obowiązującego w dniu orzekania przez sąd, bo nie jest to miarodajna stawka. Musi być uwzględnione minimalne miesięczne wynagrodzenie, które było aktualne w dniu popełnienia czynu przez oskarżonego 7. Zgodnie z art k.k.s. do ustalenia stawki dziennej sąd uwzględnia sytuację finansową sprawcy, a więc stosunki i możliwości majątkowe, jego warunki rodzinne i osobiste np. wiek, stan zdrowia 8. Wykroczenia skarbowe są zagrożone w kodeksie karnym skarbowym karą grzywny określaną kwotowo, przy czym gdy wymierzana jest nakazem karnym jej kwota musi mieścić się między jedną dziesiąta a dwudziestokrotnością minimalnego miesięcznego wynagrodzenia. Jeśli jest wymierzana mandatem karnym jej wysokość nie może przekraczać wysokości podwójnego minimalnego miesięcznego wynagrodzenia 9. Po uprawomocnieniu się orzeczenia, skazany ma 30 dni na dobrowolne uiszczenie grzywny, a gdy tego nie zrobi należność jest ściągana w trybie egzekucji. Jeśli egzekucja nie jest możliwa, sąd, po uprzednim wyrażeniu zgody przez skazanego, może zamienić niewykonaną karę grzywny na pracę społeczną, a jeśli i ten sposób jest zrealizowania kary jest niemożliwy, sąd orzeka o wykonaniu zastępczej kary pozbawienia wolności 10. Kara ograniczenia wolności za przestępstwo skarbowe orzeka się w miesiącach i może mieć ona wymiar od 1 do 12 miesięcy. Kara polega na ograniczeniu możliwości zmiany miejsca stałego pobytu skazanego, dysponowania swoim czasem i środkami pieniężnymi, a także skazany ma obowiązek składania wyjaśnień na temat przebiegu odbywanej przez niego kary. Podczas odbywania kary skazany jest zobowiązany do wykonywania pracy wskazanej mu przez sąd. Ponadto sąd może nakazać mu uiszczenie należności publicznoprawnej, jeśli do tej pory tego nie uczynił, w całości i w określonym terminie. Mimo że kara ograniczenia wolności została wykorzystana tylko raz, w przypadku przestępstwa z art. 110 k.k.s., to może być ona orzeczona również w zastępstwie za orzeczenie kary pozbawienia wolności. Jest to szczególnie zalecane, gdy sąd orzeka też środek karny. Istnieją też okoliczności, w których stosowanie zamiennie kary 4 Stan na grudzień 2015 r. 5 J. Skorupka, T. Oczkowski, V. Konarska-Wrzosek, Prawo i postępowanie karne skarbowe, Warszawa 2010, s M. Błaszczyk, M. Zbrojewska, Kodeks karny skarbowy, Warszawa 2011, s Wyrok Sądu Najwyższego z dn r., syg. V KK 116/08, Prokuratura i Prawo 2009 nr 4, poz.1 [w:] B. Kurzępa, Kodeks karny skarbowy z orzecznictwem, Toruń 2009, s J. Skorupka, T. Oczkowski, V. Konarska-Wrzosek, Prawo i postępowanie karne skarbowe, Warszawa 2010, s M. Błaszczyk, M. Zbrojewska, Kodeks karny skarbowy, Warszawa 2011, s M. Błaszczyk, M. Zbrojewska, Kodeks karny skarbowy, Warszawa 2011, s. 82.

3 S t r o n a 134 ograniczenia wolności jest niedopuszczalne, np. gdy sprawca uczynił z popełniania przestępstw stałe źródło dochodu lub gdy działając umyślnie spowodował uszczuplenie należności publicznoprawnej o dużej wartości. Kara pozbawienia wolności grozi za następujące typy przestępstw: podatkowych, celnych, dewizowych i dotyczących gier hazardowych. Kodeks karmy skarbowy określa granice tej kary. Dolny próg tej kary wynosi 5 dni pozbawienia wolności, natomiast górny wynosi 5 lat. W przypadku nadzwyczajnego obostrzenia kary, może ona wynosić nawet 10 lat, a w przypadku orzeczenia kary łącznej 15 lat. Ten rodzaj kary jest ostateczny, tzn., że jego zastosowanie jest możliwe wtedy, gdy zastosowanie innego alternatywnie dostępnego środka penalnego nie będzie spełniało celu kary. Zasadą jest, że za popełnienie danego typu przestępstwa nie może grozić kara pozbawienia wolności samodzielnie, tzn. że kara ta występuje w k.k.s. zawsze alternatywnie z karą grzywny, z tym że może zostać orzeczona kara łączna 11. Analizując możliwe warianty wymiaru tej kary, można zauważyć, że są one stosunkowo niskie. Wynika to z charakteru przestępstw skarbowych i ich sprawców nie są to czyny typowo kryminalne, a sprawcy nie są zazwyczaj bardzo zdemoralizowani. To długotrwały pobyt sprawcy w zakładzie karnym mógłby poprzez dopuszczenie skazanego do kontaktu z współwięźniami odbywającymi karę za przestępstwa kryminalne przyczynić się do jego demoralizacji Środki karne Porównując środki karne występujące na gruncie prawa karnego skarbowego i prawa karnego, można dojść do wniosku, że ich zakres jest różny. Prawo karne skarbowe zalicza do nich oprócz środków, które są środkami karnymi w prawie karnym powszechnym środki związane z poddaniem sprawcy próbie, które kodeks karny włącza do oddzielnej grupy środków probacyjnych, a także systemuje w tym dziale środków instytucję dobrowolnego poddania się karze, która jako taka nie jest uwzględniana jako środek reakcji prawnej w prawie karnym. Środki karne mogą pełnić rolę zastępczą w stosunku do represji karnej (np. dobrowolne poddanie się karze), mogą ją modyfikować (np. warunkowe zawieszenie odbywania orzeczonej kary), potęgować (jak jest to w przypadku środków karnych sensu stricto stosowane obok kar) lub skutkować degresją reakcji karnej orzeczenie samoistne środków karnych sensu stricto. Ogólnie środki karne przewidziane na gruncie prawa karnego skarbowego można podzielić na środki sensu stricto (dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, przepadek przedmiotów, ściągnięcie równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów, przepadek korzyści majątkowej, ściągnięcie równowartości pieniężnej przepadku korzyści majątkowej, zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej, wykonywania określonego zawodu lub zajmowania określonego stanowiska, podanie wyroku do publicznej wiadomości, pozbawienie praw publicznych) oraz sensu largo (środki związane z poddaniem sprawcy próbie: warunkowe umorzenie postępowania karnego, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie). Ponadto kodeks karny skarbowy zawiera również katalog środków zabezpieczających, które stanowią grupę środków prawnokarnych (elektroniczna kontrola miejsca pobytu, terapia, terapia uzależnień, pobyt w zakładzie psychiatrycznym, przepadek przedmiotów, zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej, wykonywania określonego zawodu lub zajmowania określonego stanowiska). Katalog środków karnych przewidzianych w kodeksie karnym skarbowym jest znacznie obszerniejszy w stosunku do przestępstwa niż wykroczenia. W drugim przypadku, katalog ten obejmuje tylko trzy środki: dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, przepadek przedmiotów, ściągnięcie równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów. Cel jaki jest stawiany środkom karnym nie polega wyłącznie na represji, ale również jest ukierunkowany w stronę prewencji, zarówno szczególnej jak i ogólnej 13. Instytucja dobrowolnego poddania się odpowiedzialności wcześniej funkcjonowała jako instytucja dobrowolnego poddania się karze 14. Nazwa została jednak zmieniona, gdyż wprowadzała w błąd - osoba, która skorzystała z tego środka nie byłą uznawana za osobę karaną. Postanowienie sądu dotyczące zezwolenia na zastosowanie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności ma takie same skutki prawne jak prawomocne orzeczenie kończące sprawę o czyn karny skarbowy. Różni się natomiast tym, że nie podlega wpisowi do rejestru karnego. Instytucja może być zastosowana w przypadku sprawców wykroczeń jak i przestępstw, z tym że w drugim przypadku jest to możliwe jedynie, gdy popełnił on czyn zagrożony wyłącznie grzywą. Wyłączenie zastosowania tego środka następuje również wtedy, gdy przestępstwo zostaje popełnione w warunkach, które pozwalają na nadzwyczajne obostrzenie kary. Składając wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, sprawca jest zobowiązany do uiszczenia należności publicznoprawnej, opłacenia określonej kwoty pieniężnej tytułem grzywny oraz uregulowania kosztów sądowych. Składając wniosek, sprawca godzi się na przepadek przedmiotów wykroczenia czy przestępstwa. Wniosek ocenia finansowy organ dochodzenia i jeśli ocena jest pozytywna, kieruje ten wniosek do sądu. 11 J. Skorupka, T. Oczkowski, V. Konarska-Wrzosek, Prawo i postępowanie karne skarbowe, Warszawa 2010, s Tamże. 13 L. Wilk, J. Zagrodnik, Prawo karne skarbowe, Warszawa 2009, s Tamże.

4 135 S t r o n a Przepadek przedmiotów pozbawia sprawcy pozyskanych nielegalnie korzyści, czyli przedmiotów pochodzących bezpośrednio z wykroczenia czy przestępstwa (np. przemycanego towaru). Przepadkowi ulegają również narzędzia, które były wykorzystane do popełnienia czynu zabronionego (np. niezalegalizowane automaty do gier). Kodeks stanowi, że przepadkowi ulegają również przedmioty przestępstwa lub wykroczenia, które nie są własnością sprawcy. Istnieją wyjątki, w których nie orzeka się tego środka. Dzieje się tak w przypadku, gdy byłoby to niewspółmierne do wagi popełnionego czynu lub gdy sprawca uiścił należność publicznoprawną, która dotyczyła przedmiotów zagrożonych przepadkiem. Według stanowiska Sądu Najwyższego przepadek przedmiotów może być zastosowany tylko w przypadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, nie mogą ulec mu przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa skarbowego 15. Ściągnięcie równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów ma na celu uniemożliwienie sprawcy uniknięcia odpowiedzialności, w przypadku, gdy zastosowanie przepadku przedmiotów nie jest możliwe, z powodów takich jak m.in. zagubienie, zniszczenie, zabór przez osoby trzecie czy sprzedaż tych przedmiotów. Przy ustalaniu ich równowartości bierze się pod uwagę ceny rynkowe, jakie obowiązywały w czasie popełnienia wykroczenia lub przestępstwa przez sprawcę. Jeżeli czyn ten został popełniony przez kilka osób, to odpowiadają one solidarnie za uiszczenie równowartości pieniężnej. Jeśli zachodzą szczególne przesłanki, ściągnięcie należnej sumy może zostać odroczone, rozłożone w ratach lub częściowo lub w całości umorzone. Po upływie terminu na uregulowanie tych kosztów, jeśli nie zostaną one uiszczone, egzekucję środka karnego przeprowadzają urzędu skarbowe lub celne. Środek karny w postaci przepadku korzyści majątkowych może być orzeczony w stosunku do wszystkich sprawców przestępstw skarbowych, którzy w osiągnęli w wyniku popełnionego przestępstwa korzyść majątkową, która nie podlega przepadkowi przedmiotów. Na korzyść majątkową mogą się składać: nieruchomości, ruchomości, pieniądze, prawa majątkowe, wierzytelności, zwolnienie z długu lub innych obciążeń majątkowych, przy czym korzyść ta może dotyczyć samego sprawcy lub innej osoby 16. Przepadek korzyści majątkowych jest środkiem subsydiarnym w stosunku do środka przepadku przedmiotów. Dopiero gdy sprawca popełnił przestępstwo, w wyniku którego uzyskał korzyść o charakterze niemajątkowym, której wartość można oszacować w pieniądzu, lub osiągnięta korzyść pochodzi z przestępstwa jedynie pośrednio (np. nieruchomość zakupiona za pieniądze osiągnięte z przemytu), wtedy należy zastosować ten środek. Jeżeli wystąpi niemożność orzeczenia fizycznego przepadku korzyści majątkowej, to środek ten jest zastępowany ściągnięciem równowartości pieniężnej przepadku korzyści majątkowej. Wówczas korzyść majątkowa z chwilą uprawomocnienia się wyroku przechodzi na własność Skarbu Państwa. Zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej, wykonywania określonego zawodu lub zajmowania określonego stanowiska to w rzeczywistości trzy odrębne środki karne 17. Zakazy te są orzekane fakultatywnie w przypadku przestępstw skarbowych na okres od 1 do 5 lat, z tym że sąd musi dokładnie określić jakiego typu działalności, zawodu lub stanowiska ten zakaz dotyczy. Zakaz zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania zawodu może być orzeczony, gdy sprawca przy popełnianiu przestępstwa skarbowego nadużył i wykorzystał swoje stanowisko i związane z nim uprawnienia do łamania prawa i działania na niekorzyść finansów publicznych. Orzeczenie zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej następuje, gdy skazano już sprawcę za przestępstwo popełnione w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą i stwierdzono, że dalsze jej prowadzenie zagraża dobrom prawnie chronionym. Pozbawienie praw publicznych ma zwiększyć dolegliwości wynikłe z popełnienia przestępstwa skarbowego. Swoim zakresem obejmuje utratę czynnego i biernego prawa wyborczego, utratę prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, utratę stopnia wojskowego, orderów i odznaczeń, pozbawienie prawa do pełnienia funkcji w instytucjach państwowych. Sąd może również orzec o podaniu wyroku do publicznej wiadomości, jeżeli stwierdzi, że podanie go do wiadomości szerszej części społeczeństwa będzie oddziaływało prewencyjnie. 15 Wyrok Sądu Najwyższego z dn r., syg. V KK 255/04. OSNwSK 2005, nr 1, poz. 2039, [w:] B. Kurzępa, Kodeks karny skarbowy z orzecznictwem, Toruń 2009, s J. Skorupka, T. Oczkowski, V. Konarska-Wrzosek, Prawo i postępowanie karne skarbowe, Warszawa 2010, s L. Wilk, J. Zagrodnik, Prawo karne skarbowe, Warszawa 2009, s. 146.

5 S t r o n a 136 *** The aim of the article is to characterize the catalog of legal sanctions which are enclosed in Tax Penal Code. Penal fiscal law is a special branch of criminal law but it regulates in a slightly different way the question of probation measures. It must be said that the main function of penal fiscal law is to show the perpetrator and potential perpetrator that committing a treasury offence is highly unprofitable. Firstly, the financial advantage that was reached must be returned. Secondly, the offender must pay adjudicated fine and quite often bear restriction of liberty or deprivation of liberty. To sum up, the penalty system in Tax Penal Code contains sever penalties, but they are always appropriate to minimum wage in the current year.