Rozwój przestrzenny. Starego Miasta Elbląga. od XIII do XV wieku

Transkrypt

1 Michał Kornacki Rozwój przestrzenny Starego Miasta Elbląga 1. Akt lokacji od XIII do XV wieku Za datę lokacji Elbląga uznaje się rok Założenie zamku i położonego obok miasta było jednym z etapów podboju Prus przez Zakon Krzyżacki oraz stworzenia na tym terenie władztwa zakonnego. Nie znaczy to, że te tereny przed datą lokacji były niezamieszkane. Wcześniej istniała tu jeszcze od czasów Truso silna koncentracja osadnictwa w rejonie, na którym powstał krzyżacki Elbląg. Jednak nie można uznać założenie miasta za kontynuację Truso, ale za rewolucję w dziejach osadnictwa w okolicach Elbląga, z której pojawiła się nowa forma osadnictwa, nowe prawo i nowi osadnicy. Pierwszy gród powstał na znajdującej się przy ujściu rzeki Elbląg kępie, którą w połowie XIII wieku nazwano Starym Elblągiem. Możliwe jest, że ten teren nie nadawał się do wzniesienia trwałych umocnień. Dlatego prawdopodobnie latem 1237 roku przeniesiono gród na nowe miejsce. Wkrótce po założeniu miasta Elbląga jego mieszkańcy rozpoczęli starania o uzyskanie prawa miejskiego. W dniu 10 kwietnia 1246 roku zjawił się w Elblągu wielki mistrz Heinrich von Hohenlohe i nadał miastu przywilej lokacyjny, który wystawiono w nagrodę za zasługi elblążan w walce z Prusami. Nadał miastu prawo lubeckie z pewnymi ograniczeniami na rzecz Zakonu Krzyżackiego w zakresie autonomii samorządu miejskiego. Przywilej lokacyjny stał 1

2 się kompromisem między oczekiwaniami mieszczan elbląskich a dążeniem Krzyżaków do utrzymania silnej władzy w tworzonym państwie w Prusach. Ustalono, że rada miasta będzie się składała się z czterech burmistrzów. Elblążanie mogli czerpać znaczne dochody z posiadłości miejskich wokół miasta, sięgających aż po Nowy Dwór Gdański. Nałożono na przejeżdżających kupców obowiązek sprzedaży w Elblągu towarów takich jak: piwo, mąka, słoma, żelazo, cyna, ołów, drewno i zboże. Uzyskanie przywileju lokacyjnego umożliwiało napływ osadników i budowę miasta. Osada, którą nazywano Elbląg składała się z trzech części: zamku krzyżackiego, założonego przy nim miasta z przedmieściami oraz powstałego w latach , a obdarzonego w 1347 roku przywilejem lokacyjnym, Nowego Miasta Elbląga. 2. Koncepcja budowy miasta Główną ulicą miasta była szeroka ulica Stary Rynek, łącząca układ sześciu ulic, skierowanych do rzeki wraz z podobnym układem ulic wytyczonych w kierunku wschodnim. Komunikację pieszą dodatkowo ułatwiała Ścieżka Kościelna, łącząca ulice Św. Ducha z kościołem Św. Mikołaja i dalej z Klasztorem Dominikanów. Ostateczna koncepcja urbanistyczna miasta kształtowała się stopniowo. W styczniu 1238 roku miasto miało obwarowania, prawdopodobnie była to drewniano-ziemna konstrukcja o dużych walorach obronnych. Z czasem zastąpiona przez kamienno-ceglane fortyfikacje. Od momentu założenia miasta granice jedynie w 1326 roku zostały przesunięte w kierunku rzeki. Na wschodnim brzegu rzeki Elbląg, między miastem a ujściem Kumieli, znajdował się zamek krzyżacki. Zamek główny zaczęto wznosić w latach 40- tych XIII wieku od razu jako budynek murowany z kamieni i cegły. W 1260 roku był już ważnym i dobrze umocnionym punktem strategicznym. Jednak prawie w całości kompleks zamkowy został zniszczony 12 lutego 1454 roku. 2

3 Ruiny długo wykorzystywano jako magazyn cegieł i do budowy drogi malborskiej. Obecnie nie bardzo wiadomo, w którym miejscu znajdował się główny budynek zamku. Przypuszczalnie miał kształt kwadratu lub prostokąta. Plan zamku krzyżackiego. Widać na nim główne części założenia: zamek główny (Hauptburg), północne podzamcze (Nőrdliche Vorburg), południowe podzamcze (Sűdliche Vorburg), zachodnie podzamcze (Westliche Vorburg). Budowę Kościoła Św. Mikołaja rozpoczęto prawdopodobnie około 1284 roku. Wówczas był niską budowlą od zachodu wzmocniona wieżą. Klasztor Dominikanów zaś lokowany jest na styczeń 1238 roku. Wznoszenie ceglanego kościoła oraz budynków klasztornych rozpoczęto około 1246 roku. Pod koniec XIII wieku przystąpiono do rozbudowy kościoła. Pierwsza wzmianka o szpitalu Św. Ducha pochodzi z roku 1277 i wskazuje, że przed tą datą wzniesiono zapewne kościół i część budynków szpitalnych. Na początku XIV wieku niezabudowany plac wokół kościoła parafialnego przeznaczono pod budowę bud kramarskich, ratusza, sukiennic i ław rzeźnickich. Wiek XIV zaznaczył się 3

4 w Elblągu bardzo intensywnym rozwojem mieszczańskiego budownictwa ceglanego. W dwóch pierwszych dziesięciolecia XV wieku budownictwo mieszkalne zaczęło obejmować tereny coraz bardziej oddalone od bram miejskich. Plan Starego Miasta w XIV-XV w. (wg. K. Hauke, H. Stobbe) 3. Mieszkańcy Liczba mieszkańców miast hanzeatyckich zależała w głównej mierze od tempa rozwoju gospodarczego i od odpowiednio korzystnego usytuowania na szlaku handlowym. Ustalenie dokładnej liczby mieszkańców w średniowiecznym Elblągu jest niemożliwa ze względu na brak odpowiednich źródeł. Jedynie na podstawie liczby znajdujących się w mieście i na przedmieściach nieruchomości mieszkalnych oraz na podstawie wielkości rodziny można ustalić przybliżone zaludnienie miasta. Wiadomo, 4

5 że na początku XV wieku znajdowało się tu 915 gospodarstw domowych. Wielkość gospodarstwa domowego zależała od jakości wyżywienia, warunków higienicznych i mieszkaniowych, które wynikały z sytuacji majątkowej i pozycji społecznej. Wielkość rodziny patrycjuszowskiej należy szacować na około siedem osób. Wielkość rzemieślniczego gospodarstwa domowego mogła wynosić od czterech do pięciu osób. Natomiast liczebność rodzin najuboższych wahała się między dwiema a trzema osobami. Zatem można szacować liczbę mieszkańców Starego Miasta Elbląga na około 4600 osób. Do tego należy dodać jeszcze kler zakonny i świecki oraz osoby przebywające w szpitalu i przytułkach. Liczba w obrębie murów wynosiłaby około 5000 osób. Łącznie Nowe i Stare Miasto Elbląg liczyło na początku XV wieku około 8500 mieszkańców. Głównymi mieszkańcami Starego Miasta Elbląga byli przybysze z Lubeki i Westfalii oraz z innych terenów północnych Niemiec. Miasto zamieszkiwała także ludność z ziem pomorskich i staropruskich. Duża ilość osadników napływała z najbliższej okolicy. Wśród pospólstwa i plebsu Starego i Nowego Miasta Elbląga była więc niemała liczba ludności pochodzenia polskiego. 4. Zakończenie Założenie w 1237 roku miasta Elbląga, który miał być bazą wojsk krzyżackich podczas walk z sąsiednimi plemionami pogańskich Prusów, umożliwiało powstanie w jego sąsiedztwie osady niemieckich kolonistów. Nowa osada rozwijała się szybko, stając się ważnym portem, do którego mogły docierać statki morskie. Aż do XIV wieku szlak handlowy wiodący przez Elbląg w stronę ziem polskich był dla kupców niemieckich bardziej atrakcyjniejszy niż droga przez Gdańsk. Nadanie Elblągowi przywileju lokacyjnego kończyło okres wstępnego kształtowania się tej osady i stwarzało warunki prawne oparte na 5

6 wzorcu lubeckim. Na przełomie XIII i XIV wieku powstała wówczas ostateczna koncepcja zabudowy przestrzeni miejskiej, ukształtowała się sieć ulic, wznoszono obiekty służące potrzebom handlu i rzemiosła oraz administracji miasta. Elbląg od początku istnienia posiadał obwarowania, początkowo drewniano-ziemne, a następnie murowane. Dodatkowo na wschód od miasta powstała w I połowie XIV wieku nowa osada, która także otrzymała przywilej lokacyjny. Pod względem liczby mieszkańców Elbląg złożony z dwóch osad szybko dorównał wcześniej założonemu Toruniowi. Zajęcie Gdańska i Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków oraz przeniesienie do Malborka stolicy Zakonu Krzyżackiego spowodowało ograniczenie roli Elbląga w życiu politycznym kraju. W drugiej połowie XIV wieku Gdańsk dzięki dogodniejszemu położeniu stał się bardzo ważnym konkurentem, a w XV wieku jego dominacja była bezsporna. Elbląg wraz z dużymi miastami pruskimi należał do Związku Miast Hanzeatyckich. Jednak korzystna dla Elbląga koniunktura gospodarcza zakończyła się pod koniec XIV wieku, czego przyczyną była konkurencja z Gdańskiem oraz konflikty Zakonu z państwem polsko-litewskim. Rola Elbląga w handlu dalekosiężnym zmalała również z powodu wprowadzania do żeglugi coraz większych statków morskich, które nie mogły wpływać do Elbląga przez zamulającą się stopniowo rzekę Elbląg. Z pogłębiającym się kryzysem gospodarczym narastał konflikt pomiędzy społeczeństwem a Zakonem. W dniu 12 lutego 1454 roku elblążanie opanowali zamek krzyżacki w swoim mieście, a kilka miesięcy później (9 czerwca 1454 r.) powitano polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka, któremu po dwóch dniach pobytu w Elblągu mieszkańcy złożyli uroczysty hołd. W ten sposób rozpoczął się nowy okres w dziejach Elbląga. 6

7 Bibliografia: Gierszewski S., Grotha A., Historia Elbląga Tom I, Gdańsk Gierszewski S., Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk Strony internetowe: Redakcja Jarosław M. Gruzla 7